Innovaciyalar ministirligi

2-súwret 1952-jılǵı “Buyuk smog” dáwirinde London. Foto: BigPicture.
Los Anjeles tipidegi smoglar fotoximiyalıq smoglar dep da atalǵan. Foto-ximiyalıq smoglar London tipidegi smoglardaǵıǵa salıstırǵanda pataslaytuǵın elementler muǵdarı azraq bolǵan sharayatlarda payda boladı hám de qalıń tútin kórinisinde boladı. Fotoximiyalıq smog waqtında jaǵımsız iyis payda boladı, úy haywanları (iytler hám qus) óledi, smog materiallıq eginlerge, miyweli tereklerge, zıyanlı tásir kórsetedi. Fotoximiyalıq smog adamlarǵa tamaq hám murın silekey perdeleri keselliklerin payda qıladı, astma, ókpe hám basqa hár qıylı sozılmalı keselliklerdi kúsheytiredi. Fotoximiyalıq smoglar ádetde teńiz jaǵalawlarına jaqın jaylasqan sanaat kárxanaları hám avtotrasport quralları kóp bolǵan (Nyu-York, Chikago, Baston, Detroyt, Tokıo, Milan, Sidniy hám basqa) iri qalalarda baqlanadı.
Kvarts kómir hám basqa silikatlar (slyuda, asbest, talk hám b.) ókpelerde toplanıp, silikoz hám hátte tuberkulyoz keselligin keltirip shıǵarıwı múmkin. Sonıń menen birge, aerozollar menen sozılmalı bronxitler, ókpe emfezimasi, astma hám basqa allergiyalıq keselliklerine de alıp keliwi múmkin. Bunnan tısqarı, aerozollar insanǵa hár qıylı iyisler tarqatıwı, kiyimlerdi pataslanıwı arqalı psixologiyalıq tásir kórsetedi.
1.2.Atmosferanıń jasalma antropogen pataslanıwı
Atmosferanıń insan tásirisiz pataslanıwı - tábiyiy pataslanıw dep ataladı. Atmosfera insan xojalıq iskerligi tásirinde (jasalma) pataslansa - Antropogen pataslanıw dep ataladı.
Atmosfera hawasın antropogen pataslaytuǵın derekler ush tiykarǵı toparlarǵa bólinedi. Bular:
- Ímaratlardıń ısıtıw;
- Avtotransport quralları;
- Sanaat kárxanaları.
Ímaratlardı ısıtıw. Atmosfera hawasınıń pataslanıwında, tiykarlanıp, qalalarda qıs máwsiminde ımaratlardı ısıtıw sezilerli dárejede úlesin qosadı. Isıtıwda tiykarınan kómirden paydalanılǵanı ushın onıń janıwı nátijesinde atmo-sferaǵa úlken muǵdarda tútin, qurım, CO hám SO₂ ler ajralıp shıǵadı.Bunda SO₂ shıǵındısı kemiymeydi, bir ǵana payda bolıp atırǵan gazler joqarı tútin trubaları járdeminde atmosferanıń joqarı qatlamlarına shıǵarıp jiberiledi. Nátiyjede jerdiń maydan qatlamında shıǵıp atırǵan gazlerdıń hawa menen payda etgen aralaspasında zıyanlı elementlerdiń konsentraciyası ana ǵurlım kóbiyedi.
Avtotransport qurallarınan shıǵıp atırǵan gazler menen pataslanıwı. Házirgi kúnde Atmosfera hawasın pataslanıwında óziniń eń úlken úlesin qosıp atırǵan derek bul - avtotransport quralları bolıp tabıladı (Ózbekistonda - 40 %).
Atmosfera hawasınıń sanaat islep shıǵarıw esabına pataslanıwı.
- tas kómir qozıw esabına, atmosferaǵa qurım, kúl, SO₂ shıǵaratuǵın ıssılıq elektorstansiyaları (IES);
- atmosferaǵa ajıralıp atırǵan gazler menen birge qurım, shań, temir oksidi hám SO₂, ayırım jaǵdaylarda ftoridler shıǵaratuǵın metallurgiya zavodları;
- koʹp muǵdarda shań shıǵarıwshı derek esaplanatuǵın cement zavodları esaplanadı.
Anorganikalıq elementler islep shıǵaratuǵın kárxanalar atmosferanı SO₂, SiF₄, HF, NO, NO₂ sıyaqlı gazler menen pataslaydı. Selyuloza islep shıǵarıw, neftti qayta islew kárxanaları atmosferaǵa jaman iyislı gaz jaǵdaydaǵı shıǵındılardı taslaydı (2-keste).
2-keste