Innovatsiya va intergatsiya

ilmiy-amaliy 
m aium otlar to'plangan. 
Endi asosiy vazifa ana shu m aium otlarni ijtimoiy hayotning barcha 
jabhalarida qoilashdan iborat, Odamga chaqaloqligidan keksalik 
davrigacha uning ichki imkoniyati, mavli, iqtidori, aql-zakovati, qiziqish, 
irodasi. his-tuyg'usi, diqqati va bilim jarayonlarining xususiyatiga 
ko'ra, individual munosabatda boiishi. bunga pedagogik-psixologik 
taiim n in g talablariga integratsion moslashuv xususiyatlaridan kelib 
chiqqan holda ish olib borish maqsadga muvofiqdir.
207

---

TA’L IM S A M A R A D O R L IG IN IN G 0 ‘Q U V C H I
P SIX O L O G IY A S IG A TA’SIR I
Davr hamma zamonlarda ham ta'limning yuqori darajada bo'lishini 
taqozo qilgan. Barcha rivojlangan mamlakatlarda xalq ta lim i tizimining 
muvaffaqiyati ushbu sohada psixologik xizmatni har tomoniama to'g'ri 
va samarali tarzda tatbiq etish bilan bevosita bogiiq ekanligi e’tiborni 
tortmoqda.
Tegishli adabiyotlar tahlili va kuzatishlarimiz natijasi shundan 
dalolat bermoqdaki, maktabga psixologik xizmat tizimining ilmiy va 
amaliy vazifalari turli mamlakatlarda turlicha joriy etilmoqda. Biz­
ning umumta'lim maktablarimizda psixologik xizmat tizimi o^ziga 
xos usulda joriy etilgan va dastlabki ekspremental tadqiqotlar olib 
borilmoqda.
Maktabda ta'lim olayotgan har bir bola iqtidorini, individual imko- 
niyatlarini va boshqa qator shaxsiy sifatlarini batafsil o^rganmay, 
tahlil qilmay turib mazkur o’quvchi kelajagini pedagogik jihatdan 
to*g‘ri baholab bolmaydi. O'quvchilarning faolligini ta’minlashda 
bugungi kunda psixologik xizmat tizimi tomonidan bartaraf qilinishi 
lozim boMgan qator muammolar mavjud. Bolalarni ruhiv intellektual 
tayyorgarligi asosida maktabga qabul qilish shunday masalalardan 
biridir. Keyingi paytda olti, yetti yoshga kirgan barcha bolalarni 
yoppasiga maktabga qabul qilish an'anaga avlangan. Psixologlar esa 
hech qachon ishni bunday tartibda hal etishga yo’l qo’ymagan bo‘lar 
edilar. Sababi, har bir bola ham aqliy. ham jismoniy jihatdan o’ziga 
xos individual imkonivatlarga ega: ba'zi bolalar olti, yetti, hatto sakkiz 
yoshga toisalar-da. ta lim n i boshqa tengdoshlari qatori ow
zlashtirishga 
tayyor boUmaganlar. Biz esa ularni maktab rejasiga. ba'zan esa ota- 
onasining xohishiga qarab maktabga qabul qilaveramiz. Mashg6ulotlarga 
esa bolalarni majburan olib boramiz. Natijada bola ruhiv jihatdan turli 
kasalliklarga yo'liqishi mumkin. Bu esa bolaning aqliy va intellektual 
jihatdan tabiiy rivojlanishi ildiziga ataylab bolta urish demakdir. Bunday 
holatlarga zudlik bilan barham berish, ya'ni har bir maktab taMimiga 
ilk bor qadam qobygan bolani maxsus va mukammal ishlab chiqilgan 
psixologik testdan o4kazish va uning natijalari asosidagina maktabga 
qabul qilish haqida mas’uliyat bilan o'ylashimizga to6g6ri keladi.
208

---

Boshlang'ich ta’limda kuni uzaytirilgan guruhlarni to'g'ri tashkil 
etish imiatnmosi ham g'oyat muhimdir. Ko'pgina maktablarda aksariyat
1-2-sinf o'quvchilari darsdan so\ng 4 yoki 5 soatlah maktabda, kuni 
uzaytirilgan guruhlarda qolib o'qish lari kerak. Bu holda biz 6-7 
yoshli bolani 7-8 soatlab maktabda ushlab turamiz. Xo‘sh, bola buni 
xohlaydimi? Albatta yo'q. Chunki, hatto biz kattalar ham muntazam bir 
joy da 7-8 soatlab qolib o'qish yoki ishlash imkoniyatiga ega emasmiz. 
Axir, bolaning imkoniyatlari hali ko'proq o'vinga va uxlashga mos- 
langan-ku. 7-8 soatlab bir joyda bo'lish jarayonida bola zerikadi, ruhiy 
jihatdan toliqadl nihoyat. maktabdan beziydi, hatto unda yuksak 
darajada rivoj topish mumkin b o lg an o'quv qiziqishlari so'nishi mum­
kin. Eng achinarlisi, bunday hollarda u uyga borib, hatto ovqatni ham 
yemay uxlab qoladi. Shunday ekan, kuni uzaytirilgan guruhlar tizimini 
shakl va mazmiman psixologik talablar asosida qayta ishlash vaqti 
keldi.
Maktabda baholash ham psixologik mezonlar asosida amalga 
oshirilishi kerak. Psixologik-pedagogik adabiyotlardan ma’lum ki, 
boshlang'ich sinf o'quvchisi uchun eng birinchi maqsad - bu? yaxshi 
baho olish va shu baho orqali o'z «men»ligini ilk bor his etish, ota- 
onasi va kattalar hurmatiga sazovor bo'lishdir. Shuning uchun o'quv- 
chilar yaxshi baho olishga intiladilar. Lekin ko'p hollarda baholash 
mezonining buzilishi o'quvchi ruhiyatiga, ayni paytda, shaxs sifatida- 
gi taraqqiyotiga salbiy ta’sir etmay qolmaycli. Shuning uchun bosh­
lang'ich sinf o'quvchi larida baholashning psixologik mezonlari 
chuqurroq o'vlab ko'rilishi kerak. Bola shaxsini to'g'ri tushunish va 
lining harakatlarini tahlil qila olish zarur. «Har bir shaxs qaytarilmas 
temperamentdir», - degan edi fiziolog olim I.P.Pavlov. Qolaversa, 
har bir shaxsning o'zigagina xos imkoniyatlari mavjudligi va unga 
hamisha jiddiy e’tibor berish zarurligi haqida 0 ‘rta Osiyoning buyuk 
mutafakkirlari Abu Ali ibn Sino. al-Forobiy va Abu Rayhon Beruniy 
ham o'z zamonlarida alohida qayd etib o'tganlar. Chunonchi, o'qituvchi 
bola shaxsini tarbiyalash uchun dastavval uning «Betakror olamiga» 
kira olishi va shunga mos keluvchi tarbiyaviy tadbirlar rejasini tuzmog'i 
va qoMlamog'i lozim.
Taniqli ruhshunos olim L.S. Vigotskiy taraqqiyotidan ilgarilab ket- 
gan ta’limgina samarali boiishini qayta-qayta ta’kidlagan edi. Bugun
209

---

bola kattalar yordamida amalga oshirilayotgan ishni ertaga o’zi bajari- 
shi kerak, JBunga bolani har tomonlama rivojlantiradigan, uni fikrlashga 
ovrgatadigan, qobiliyatini asta-sekin o'sib borishiga imkoniyat yaratadi- 
gan, tafakkurning yangidan-yangi qirralarini ochadigan pedagogik 
usullar va maxsus psixologik xizmat tizimi mavjud bo'lgan taqdirdagina 
erishish mumkin. Yuqoridagi. muarnmolarni hal qilish jarayonida 
maktab psixologlari quyidagi vazifalarni amalga oshirishlari lozim:
1. Har bir ow
quvchida namovon bolishi mumkin bolgan stress 
(hissiy zo'riqish) holatlanga o’tishini aniqlash (psixodiagnostik ishlar).
2. O'quv faoliyatini tashkil etish, nazorat qilish va boshqarish 
jarayonida o'quv faolligi va samaradorligiga salbiy ta'sir etish mumkin 
bo’lgan holatlarini oldindan ko'ra bilish va ularni bartaraf etish uchun 
muntazam ravishda tegishli tadbirlar o4tkazish (psixoprofilaktik ishlar).
3. 0 ‘quvchilarning fanlarni o'zlashtira olmaslik sabablarini aniqlash 
va shu asosda ular bilan alohida mustaqil ishlar olib borish, ulardagi 
imkoniyatlarni keng miqyosda o’rganish va rivojlantirish orqali o‘quv- 
chi shaxsidagi faollikni oshirish yollarini izlash (rivojlantiruvchi va 
psixokorreksion ishlar).
4. Har bir o'quvchining o'zigagina xos iqtidori. qiziqishlari, maq- 
sadlari. o‘qish imkoniyatlari haqida shu o'quvchining o'ziga, sinf rahba- 
riga va ota-onasiga o'z vaqtida tegishli maMuniotlar bera olish (psixo­
logik maslahat ish lari).
5. Psixologik xizmat nizomiga am a I. qilgan holda har bir o'quvchi 
uchun «Shaxs psixologik varaqasi» ni to'Idirish. Har bir sinfdagi 
o'quvchilar guruhi, rasmiy va norasmiy kichik guruhlar, sardorlar va 
ayrim «ajralib qolgan» o'quvchilar bilan individual-psixologik ishlar 
olib borish rejalarini tuzish. O'quvchilarni maktabga qabul qilishda faol 
ishtirok etish va ularni kasbga yollash bilan bogiiq tadbirlar koiam ini 
belgilash (umumiy faoliyat tadbirlari).
Qisqasi. har bir o'quvchi uchun psixologik muhofaza imkoniyatlarini 
yaratish va shu asosda o'quv faol iyat i samaradorligini ta ’minlash zarur 
boMadi. Maktab o4quvchilariga xos psixologik qonuniyatlarga to liq
rioya qilish talim n i tashkil etishda katta ahamiyatga ega. ShuningdeL 
bolalarga bilimlari va huquqlari doirasida boshlangich taMim tizimida 
olib borilayotgan darslarni psixologik jihatdan tahlil qilish va tegishli
210

---

tavsiyalarni ishiab chiqish taiim d ag i vutuqlar omili bo'ladi. Bu jara- 
yonda, ayniqsa, aqliy va nutqiy taraqqiyotida nuqsoni bo'lgan ayrim 
o'quvchilar faoliyatiga alohida e’tiborni qaratish kerak boladi. 
O'ylaymizkL maktab psixologlari tomonidan yuqorida qayd etilgan 
muammolarning bartaraf etilishi va vazifalarning muvaffaqiyatli 
amalga oshirilishi O'zbekistonda boshlang'ich taMim tizimi istiqbol- 
larini yanada vuksakroq saviyaga koTarishga xizmat qiladi.
IN T E G R A T S IY A - TA’L I M