Insan alverinə qarşı mübarizə sahəsində cavab tədbirləri Azərbaycan Respublikasında
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tədqiqat iştirakçılarının münasibliyi və seçimi ilə bağlı qeyri-obyektivlik
- Praktiki məhdudiyyətlər
- Digər məhdudiyyətlər
- Azərbaycan mənşə ölkəsi qismində
- Azərbaycan tranzit və təyinat ölkəsi qismində və ölkədaxili insan alveri
- İnsan alverçilərinin və insan alveri qurbanlarının profilləri
- Müəyyənləşdirmə prosesi
- Müvafiq orqanlar insan alverinə məruz qalmış şəxslər barədə nə cür bilir
|
Qənaətlərin subyektivliyi: Ehtiyacların sürətli qiymətləndirilməsi ilə bağlı əsas məhdudiyyət əsas məlumat mənbəyi kimi əlaqədar təşkilatların subyektiv mülahizələrinə istinad etməkdən ibarət idi. Bu qiymətləndirmə insan alverinə dair vəziyyətlə bağlı subyektiv məlumatlar (və məlumat çatışmazlığı), həmçinin şəxsi baxışlar və qeyri-obyektivlik səbəbindən öz həssaslığı ilə seçilir. Aparılmış masaüstü araşdırmalar zamanı yuxarıda qeyd olunan məhdudiyyətlər nəzərə çarpsa da, onların sayının azaldılması üçün müəyyən işlər görülmüşdür. Lakin sonda müfəssəl müsahibələrin nəticələri əsas götürüldüyündən qiymətləndirmə hesabatında və bu hesabatda təklif olunan tövsiyələrdə insan alverinə qarşı mübarizə sahəsində bütün cavab tədbirlərinin faktiki səmərəliliyi ilə müqayisədə əlaqədar təşkilatların insan alverinə qarşı mübarizə sahəsindəki cavab tədbirlərinin səmərəliliyi perspektivlərinə daha çox diqqət yetirilir. Tədqiqat iştirakçılarının münasibliyi və seçimi ilə bağlı qeyri-obyektivlik: Əlaqədar təşkilatların müəyyənləşdirilməsi və cəlb olunması prosesinə xas olan seçimlə bağlı qeyri-obyektivlik qiymətləndirmə prosesi əsasında əldə olunmuş qənaətlərin subyektiv xarakterini daha da mürəkkəbləşdirir. Ehtiyacların qiymətləndirilməsi prosesinin dəstəklənməsi sahəsində BMqT-nin əsas rol sahibi olduğunu nəzərə alsaq əsas təşkilatlara və onların perspektivlərinə tədqiqat ölkələrində mövcud olan bütün baxışların müfəssəl bir təhlili əsasında deyil, məhz bu təşkilatların insan alverinə qarşı mübarizə, xüsusən də tərəfdaşlıq məsələlərinə yanaşması əsasında diqqət yetirilir. Bu cür seçimlə bağlı qeyri-obyektivliyin müsahibələr və sorğu zamanı verilmiş cavablara da təsir etməsi mümkündür, çünki bu hesabat BMqT-nin sifarişi əsasında hazırlanıb, tədqiqat iştirakçıları həmin təşkilatın sözügedən üç ölkədəki nümayəndəliklərinin əməkdaşları tərəfindən seçilib və əksər hallarda həmin əməkdaşlar müvafiq görüşlərdə iştirak edib. Əsas təşkilatların iştirakı ilə müsahibələrin üç tədqiqat ölkəsinin paytaxt şəhərlərindən kənarda keçirilmədiyini nəzərə alsaq əldə olunmuş məlumatlar bu təşkilatların əyalətlərdə üzləşdikləri çətinlikləri deyil, paytaxt şəhərlərdə müşahidə olunan vəziyyətlə bağlı verdiyi cavabları özündə əks etdirir. Sorğu prosesi bu məhdudiyyətin qismən aradan qaldırılmasını və sorğu suallarına paytaxt şəhərlərdən kənarda işləyən əməkdaşlar tərəfindən müvafiq cavabların verilməsini nəzərdə tutsa da, bu suallara hər bir ölkə üzrə çox az sayda cavab təqdim olunmuşdur. Bununla əlaqədar olaraq, əldə olunmuş məlumatlar əsasən paytaxt şəhərlərdə verilmiş cavablardan irəli gəldiyindən ölkə səviyyəli çətinlikləri və baxışları özündə əks etdirmir və regional, habelə yerli səviyyələrə xas olan fərqləri nəzərə almır.
I. Giriş 8 Metodologiya ilə bağlı başqa bir məhdudiyyət tədqiqatda iştirak etmiş təşkilatların əməkdaşlarının seçimi ilə əlaqədardır. Ehtiyacların qiymətləndirilməsi prosesində (istər elektron sorğuda, istərsə də müfəssəl müsahibələrdə) iştirak etmək üçün seçilmiş əməkdaşların bu prosesdə iştirak etmək üçün seçilməmiş əməkdaşlardan fərqli, müsbət və ya mənfi təəssüratlara malik olmaları mümkündür. Bundan başqa, tədqiqat ölkələrinin səciyyəvi kontekstlərində mövcud olan siyasi və sosial gərginliklərin də müvafiq mülahizələrin obyektivliyinə təsir etməsi mümkündür. Praktiki məhdudiyyətlər: Ehtiyacların sıfırdan başlayaraq yekun təqdimatadək qiymətləndirilməsi üçün səkkiz aylıq müddət əvəzinə dörd ay nəzərdə tutulmuşdur. BMqT tərəfindən müvafiq loqistika və tərcümə dəstəyi göstərilsə də, qiymətləndirməni bir şəxs həyata keçirmişdir. Ehtimal etmək olar ki, layihə üçün daha çox adam-saat ayrılsa idi aparılmış təhlillər və məlumatların müvafiq cədvəllərə daxil edilməsi prosesi daha müfəssəl xarakter daşıya bilərdi. Şifahi və yazılı tərcümələrin təmin olunmasında BMqT-yə etibar edilsə də, dillə bağlı yaranan çətinliklər əlavə məhdudiyyətlərə səbəb olmuşdur. Müsahibəçidən eyni zamanda yazılı qeydlərin aparılması tələb olunmuş və səsyazma cihazlarından istifadə edilməmişdir.
müşahidə olunan siyasi gərginliklərin insan alverinə qarşı mübarizə sahəsində əməkdaşlıq prosesinə mənfi təsir göstərməsi ilə yanaşı verilmiş cavablara da təsir etməsi mümkündür, çünki aparılmış qiymətləndirmə zamanı iştirakçıların digər tədqiqat ölkələri ilə müqayisədə məhz öz ölkəsinin bu sahədə daha güclü olduğunu nümayiş etdirmək cəhdləri nəzərə çarpmışdır. Mövcud olan gərginliklər səbəbindən qiymətləndirmə vasitəsinin müqayisə komponentlərinin sınaqdan səmərəli şəkildə keçirilməsi mümkün olmadığından bu tədqiqat qeyri-müqayisəli hesab olunmalıdır. Nəhayət, ilkin mərhələdə üç tədqiqat ölkəsi ilə bağlı nəticələri və tövsiyələri özündə əks etdirən vahid hesabatın hazırlanması nəzərdə tutulsa da, sonradan həmin hesabatın üç əlahiddə hesabatla əvəz olunması barədə qərar qəbul edilmişdir. Bu hesabatda Azərbaycan Respublikası ilə bağlı nəticələr və tövsiyələr öz əksini tapmış və yekun dəyərləndirmə prosesində hesabata Azərbaycan Hökumətindən əhəmiyyətli dərəcədə töhvə verilmişdir. 9 2. Nəticələr 2004-cü il insan alverinə qarşı mübarizə sahəsində cavab tədbirlərinin görülməsi baxımından vacib bir tarix hesab olunur: Daxili İşlər Nazirliyinin (DİN) İnsan Alverinə qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin yaradılması ilə nəticələnmiş “İnsan alverinə qarşı mübarizəyə dair” Milli Fəaliyyət Planı (MFP) Prezident İlham Əliyevin Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir, İnsan alverinə qarşı mübarizə üzrə Milli Koordinator təyin olunmuşdur və insan alveri qurbanları üçün reabilitasiya mərkəzinin yaradılması barədə müvafiq göstəriş verilmişdir. 2005-ci ildə ölkə Parlamenti “İnsan alverinə qarşı mübarizə haqqında” Qanun qəbul etmişdir. Bilavasitə bu tədbirlərin həyata keçirilməsindən sonrakı illər ərzində müəyyən edilmiş insan alveri qurbanlarının və insan alveri ilə bağlı başlanmış cinayət işlərinin sayında sürətli artım müşahidə olunmuşdur (Aze16, səh.3). Ümumilikdə Azərbaycan Respublikasının bu sahədəki qanunvericilik bazası, siyasəti, institusional və əməliyyat tədbirləri beynəlxalq standartlara uyğun gücləndirilmişdir. Sayca üçüncü olan cari (2014-2018-ci illər üçün) MFP-də nəzərdə tutulmuş tədbirlərdə uşaq əməyinə qarşı mübarizə və qanunvericilik bazasının gücləndirilməsi məsələlərinə xüsusui yer ayrılır.
Ərəb Əmirliyində, habelə ölkə daxilində qadın və uşaqların cinsi istismarı, oğlan və kişilərin isə əməyinin istismarı baxımından Azərbaycan mənşə ölkəsi hesab olunur. 1990-cı illərin sonundan başlayaraq Azərbaycandan olan qadınlar Qərbi Avropada, daha böyük miqyasda isə şərqdə yerləşən Türkiyə, Birləşmiş Ərəb Əmirliyi, Suriya Ərəb Respublikası, İran İslam Respublikası, bəzən Pakistan kimi müsəlman ölkələrində, həmçinin Hindistanda, İordaniyada və İndoneziyada fahişəliyə cəlb olunurlar (Aze16, səh.1). Azərbaycan vətəndaşlarının Pakistanda, Hindistanda, nisbətən az səviyyədə Çində insan alverinə məruz qalmalarını ehtimal etmək üçün diqqətəlayiq sübutlar mövcuddur; bununla yanaşı, Azərbaycandan olan insan alveri qurbanları 2011-ci ildə Əfqanıstanda da aşkar edilmişdir (Aze21, səh.17; Aze16, səh.3). Azərbaycandan olan miqrantlar Rusiya Federasiyasında, Türkiyədə, Birləşmiş Ərəb Əmirliyində və Almaniyada ticarət, inşaat, kənd təsərrüfatı, ərzaq və qablaşdırma, restoran və tədarük, ev qulluqçuluğu, seks-biznes və (Sibirdə) neft hasilatı sektorlarında istismara məruz qalırlar. Daxili orqanların çıxarılması məqsədi ilə Azərbaycan vətəndaşlarının insan alverinə məruz qalmaları barədə bəzi iddialar mövcud olsa da, dəyərləndirmə prosesi zamanı İnsan Alverinə qarşı Mübarizə Baş İdarəsi qəzet və jurnallarda belə hallar bildirilərsə, onların araşdırıldığını və indiyə qədər heç bir halın müəyyən edilmədiyini bildirmişdir. Azərbaycan qadınları və qızları Yaxın Şərq ölkələrindən olan kişilərlə nikah bağlamağa məcbur edilirlər və xüsusən İran İslam Respublikası ilə həmsərhəd ərazilərdə yaşayan yoxsul və dindar insanlar iranlı insan alverçilərinin
2. Nəticələr 10 təklifləri qarşısında daha həssasdırlar. İran İslam Respublikasında, Əfqanıstanda və digər müsəlman ölkələrində bu cür qadın və qızların sayı barədə statistik məlumatların olmaması səbəbindən onların taleyi əksər hallarda naməlumdur (Aze16, səh.2). Müsahibənin iki iştirakçısı məcburi nikah məqsədi ilə insan alverinin böyük bir problem olmadığını qeyd etsə də, bir iştirakçı məcburi və erkən nikahları artmaqda olan və insan alverinə gətirib çıxaran bir problem kimi göstərmişdir. Sorğunun üç respondenti məcburi nikahı Azərbaycanda insan alverinin üç daha geniş yayılmış formalarından biri kimi ön plana çəkmişdir. Bakı şəhəri Azərbaycandan olan insan alveri qurbanlarının əsas mənşə ərazisi olduğu bir halda, növbəti “yerləri” Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir və Şamaxı şəhərləri, İran İslam Respublikası ilə həmsərhəd rayonlar olan Lənkəran və Masallı, habelə Gürcüstanla qonşuluqda yerləşən Qazax və Şəki rayonları tuturlar (Aze16, səh.2). Bakı şəhərinin beynəlxalq hava limanı insan alveri üçün əsas kanal hesab olunur, eyni zamanda, yerüstü marşrutlarla aparılan insan alveri qurbanları əsasən Türkiyə ilə dövlət sərhədinə yaxın ərazilərə gətirilirlər, başqaları isə bilavasitə Türkiyəyə aparılmazdan əvvəl insan alverinə cəlb olunurlar (Aze16, səh.2). Əksər hallarda Azərbaycandan xaricə “səfərlərin” asanlaşdırılması üçün vasitəçilərin xidmətlərindən istifadə olunur: adətən insan alverinin qurbanı olan kişilər vasitəçilər tərəfindən göstərilən xidmətlərə görə əvvəlcədən ödəniş edirlər, sonra isə səfər zamanı yaranan digər borcları ödəyirlər, insan alverinin qurbanı olan qadınlar isə bir qayda olaraq əvvəlcədən ödənişlər etmirlər və yaranan borcları məşğul olduqları fahişəlik hesabına ödəyirlər (Aze21, səh.18). 2000-ci ildən etibarən Gürcüstan ərazisi vasitəsi ilə Türkiyəyə aparılan qadınların sayının artması Azərbaycanın Gürcüstanla həmsərhəd, qərb rayonlarından olan insan alveri qurbanlarının sayının çoxalmasına gətirib çıxarmışdır (Aze16, səh.2). Aşkar edilmiş başqa bir marşrut cənub rayonlarından İran İslam Respublikasına və oradan digər Yaxın Şərq ölkələrinə istiqamətlənir.
coğrafi mövqeyinə görə Azərbaycan Əfqanıstandan, Yaxın Şərqdən (İran İslam Respublikasından, İraqdan), Cənubi Asiya və Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) ölkələrindən olan miqrantlar üçün vacib tranzit ölkəsi hesab olunur (Aze21, səh.12). Avropaya aparılma barədə vədlərə aldanaraq Azərbaycanda inşaat sektorunda istismar olunan, sonra isə deportasiya edilən çoxlu sayda miqrant haqqında məlumatlar mövcuddur (Aze21, səh.13). Müsahibə iştirakçıları Azərbaycanın Mərkəzi Asiyadan Türkiyəyə istiqamətlənən marşrutda tranzit ölkəsi kimi istifadə olunduğunu, insanların təyyarə ilə Bakıya gələrək Türkiyəyə getməzdən əvvəl İran İslam Respublikasının ərazisindən keçdiklərini, əksər hallarda isə Azərbaycana etibarlı vizalar əsasında gələrək İran İslam Respublikasına qanunsuz səyahət etdiklərini təsdiq etmişdirlər. Avropa Şurasının İnsan Alverinə qarşı Mübarizə üzrə Ekspertlər Qrupunun (GRETA) 2014-cü il hesabatında və Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının (ATƏT) Xüsusi Məruzəçisi tərəfindən 2013-cü ildə qeyd olunmuşdur ki, Azərbaycanda müşahidə olunan iqtisadi inkişaf miqrantlar üçün cəlbedici amil rolunu oynayaraq inşaat, kənd təsərrüfatı və məişət sektorlarında əməyin istismarı məqsədilə insan
2. Nəticələr 11 alveri ilə nəticələnmişdir və, eyni zamanda, (cinsi istismar, məcburi dilənçilik və əməyin istismarı məqsədi ilə) ölkədaxili insan alveri hallarının baş verməsinə gətirib çıxarmışdır. Azərbaycana cinsi istismar məqsədi ilə gətirilən insan alveri qurbanlarının Çindən, Rusiyadan, Türkiyədən, Özbəkistandan, Ukraynadan və Qırğızıstandan olmaları barədə məlumatlar mövcuddur (Aze21, səh.17). Digər məlumatlara əsasən ilk növbədə neft şirkətləri tərəfindən qoyulan sərmayələrin artması səbəbindən ölkə istiqamətində miqrasiya axınlarının intensivləşməsi Cənubi-Şərqi Asiya ölkələrindən, əsasən Pakistandan, sonra isə Çindən, Hindistandan, İran İslam Respublikasından, Banqladeşdən və Mərkəzi Asiya ölkələrindən (əsasən Özbəkistandan və Türkmənistandan) ucuz işçi qüvvəsinin cəlb olunması ilə nəticələnmişdir (Aze17, səh.9). Müsahibə iştirakçılarından bəziləri Azərbaycana istiqamətlənən əməkçi miqrant axınlarının hal-hazırda baş verən iqtisadi böhran nəticəsində azala biləcəyini ehtimal edirlər, digərləri isə bu səbəbdən xaricdə iş axtaran Azərbaycan vətəndaşlarının sayının və istismara məruz qalma riskinin artacağını düşünürlər. Verilən məlumatlara görə Azərbaycanda uşaqlar əsasən kənd təsərrüfatı sektorunda (o cümlədən, pambıqçılıqda, çayçılıqda və tütünçülükdə) əməyin istismarına və seks- biznesdə cinsi istismarın ən ağır formalarına məruz qalırlar (Aze29, səh.1). Xüsusilə Roman uşaqlarının məcburi dilənçiliyə, həmçinin yolkənarı ticarətdə, çayxanalarda və şadlıq saraylarında məcburi əməyə cəlb edilməsi halları da vurğulanır. Müsahibənin bir iştirakçısı bildirmişdir ki, uşaqlar belə bir vəziyyətə öz valideynləri tərəfindən güclə cəlb olunduqda müvafiq orqanlar bunun qarşısının almaq üçün tərəddüd edirlər. Azərbaycana ev qulluqçusu kimi işləməyə gələrək sonradan ev köləliyinə məruz qalmış Filippinli qadın insan alveri qurbanlarına dair məlumatlar narahatlıq doğuran məsələ kimi qeyd olunmuşdur (Gen1; Aze30, səh.11, səh.31). Azərbaycan Hökuməti müəyyən edilmiş məcburi əmək qurbanlarının azyaşlı olmadığını və yalnız bir nəfər azyaşlının məcburi əməyin qurbanı kimi müəyyən edildiyini bildirmişdir.
subay və ya boşanmış gənc qadınların insan alverinə xüsusən həssas olduqlarını bəyan etmişdir. Digər iştirakçı isə sərhədyanı regionlarda yaşayan insanların bu məsələ ilə bağlı həssas olduqlarını vurğulamışdır. Bakı şəhərində keçirilmiş tədqiqata əsasən, insan alverinə cəlb edənlərin çoxunun naməlum qadınlardan və ya işəgötürmə agentliklərindən ibarət olması qeyd olunsa da, adətən qadınların cinsi istismara öz tanışları və yaxınları tərəfindən cəlb edilməsi bildirilmişdir (Aze16, səh.2). Cəlb edənlər və insan alveri qurbanları bir ailədən və ya tanış şəbəkələrdən olduqda müvafiq istismardan gəlir əldə etmək niyyətində olanları belə bir məramı olmayan insanlardan ayırmaq çətin işə çevrilə bilər (Aze21, səh.18-19). İnsan alverçilərinin profillərinə aid məsələlərə diqqət yetirmiş altı nəfər müsahibə iştirakçısından dördü Azərbaycanda mütəşəkkil cinayətkarlığın olmadığını əsas gətirərək bu ölkədə insan alveri cinayətlərinin mütəşəkkil dəstələr tərəfindən törədilmədiyi barədə fikir söyləmişdir. Lakin müsahibənin bir iştirakçısı nüfuzlu əlaqələrə malik olan şirkətlərin məcburi əmək qüvvəsindən istifadə etdiyini ehtimal etmişdir. Eyni zamanda, əmək qüvvəsinə olan təklif və tələbatın əlaqələndirilməsi məsələləri ilə qeyri-formal məşğul olan vasitəçilərin də bu sahədə aparıcı rola malik olmaları qeyd edilmişdir.
2. Nəticələr 12 2.1. Müəyyənləşdirmə və istiqamətləndirmə “İnsan alverinə qarşı mübarizə haqqında” Qanun insan alveri qurbanlarının müəyyən edilməsi vəzifəsinin xüsusi polis qurumu olan Daxili İşlər Nazirliyinin İnsan Alverinə qarşı Mübarizə Baş İdarəsi tərəfindən həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Nazirlər Kabinetinin “İnsan alveri cinayəti qurbanlarının insan alverinə qarşı mübarizə üzrə xüsusi polis qurumuna təhvil verilməsi Qaydaları haqqında” 2008-ci il tarixli, 21 nömrəli Qərarının 7-ci bəndinə əsasən insan alveri cinayətinin qurbanları və ehtimal olunan qurbanları 24 saatdan gec olmayaraq xüsusi polis qurumuna təhvil verilməlidir. İnsan alveri cinayəti qurbanlarının və ehtimal olunan qurbanların təhvil verilməsi prosesində onların hüquq və azadlıqları, şərəf və ləyaqəti pozulmamalı və onlar barədə müvafiq sənədlər yalnız xüsusi polis qurumunun növbətçisinə təhvil verilməlidir, habelə insan alveri qurbanlarının və ya ehtimal edilən qurbanların başqa polis qurumuna, yaxud hüquq-mühafizə orqanına təhvil verilməsi qadağandır (Aze7). Müəyyənləşdirmə prosesi İnsan alveri qurbanlarının müəyyənləşdirmə və istiqamətləndirmə prosesində iştirak edən əsas təşkilatlar Daxili İşlər Nazirliyinin İnsan Alverinə qarşı Mübarizə Baş İdarəsindən, Dövlət Miqrasiya Xidmətindən, Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidmətindən, Dövlət Sərhəd Xidmətindən, və Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyindən ibarətdir. 1 İnsan Alverinə qarşı Mübarizə Baş İdarəsi istiqamətləndirilmiş şəxsin insan alverinin qurbanı olub-olmaması barədə qərar qəbul edir. İstiqamətləndirmə QHT tərəfindən həyata keçirildikdə həmin QHT qiymətləndirmə prosesində, o cümlədən, insan alveri cinayətinin ehtimal olunan qurbanı ilə müsahibənin aparılmasında iştirak edə bilər, istiqamətləndirmə başqa bir təşkilat tərəfindən həyata keçirildikdə isə kənar iştirak olmadan yalnız İnsan Alverinə qarşı Mübarizə Baş İdarəsi müvafiq işlərin aparılmasından məsuliyyət daşıyır. “İnsan alveri qurbanlarının müəyyən edilməsi Qaydaları (indikatorları) barədə” 131 nömrəli Qərarın 6-cı bölməsi müəyyənləşdirmə sorğusunun dörd mərhələsini, o cümlədən, ilkin yardım mərhələsini (bölmə 6.4), bilavasitə sorğu mərhələsini (bölmə 6.5), indikatorların yoxlanma mərhələsini (bölmə 6.6) və bərpa planının yerinə yetirilməsi mərhələsini (6.7) nəzərdə tutur. Eyni zamanda, həmin Qərarın 6.2-ci bölməsində qanuni nümayəndənin, zəruri hallarda isə həkimin, psixoloqun, qəyyumluq və ya himayə orqanının nümayəndəsinin iştirakı ilə insan alverindən zərər çəkməsi ehtimal olunan uşaqların müəyyənləşdirilməsi məsələsinə xüsusi yer ayrılır. 131 nömrəli Qərar məlumat mübadiləsinin əlaqələndirilməsi üzrə tədbirlərin gücləndirilməsi, hüquq mühafizə orqanları tərəfindən digər ölkələrdə kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi, cinsi xarakterli xidmətlərin göstərilməsində istifadə olunan obyektlərdə reydlərin keçirilməsi, tikinti sahələrində, bazarlarda, vağzallarda 1 Milli İstiqamətləndirmə Mexanizmi Qaydalarının 2.2-ci paraqrafına əsasən yaradılmış idarələrarası komissiyanın tərkibi Azərbaycan Respublikasının nazirlikləri, idarə və xidmətlərinin nümayəndələrindən ibarətdir, məsələn: Daxili İşlər Nazirliyi, Dövlət Təhlükəsizlik Xidməti, Təhsil Nazirliyi, Səhiyyə Nazirliyi, Ədliyyə Nazirliyi, Xarici İşlər Nazirliyi, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, Gənclər və İdman Nazirliyi, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Baş Prokurorluq, Dövlət Gömrük Komitəsi, Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi, Dövlət Sərhəd Xidməti, Dövlət Miqrasiya Xidməti.
2. Nəticələr 13 və bu kateqoriyadan olan digər obyektlərdə monitorinqlərin keçirilməsi, miqrantların daha çox olduğu “qara əmək birjaları”nda reydlərin keçirilməsi, kütləvi-informasiya vasitələrində, internetdə və digər yerlərdə verilmiş reklamların monitorinqi, əmək və əhalinin sosial müdafiəsi, təhsil və səhiyyə orqanları, eləcə də QHT-lər tərəfindən hər hansı bir məlumat əldə edildikdə bu barədə dərhal xüsusi polis qurumuna məlumat verilməsi vasitəsi ilə müəyyənləşdirmə üçün proaktiv tədbirləri nəzərdə tutur. Eyni zamanda, bu Qərarda, o cümlədən ayrı-ayrı cinayətlərin aşkarlanması məqsədi ilə reydlərin həyata keçirilməsindən, təhqiqatların aparılmasından, (QHT-lər, sosial işçilər kimi) üçüncü tərəfin müraciətindən, mətbuatda dərc edilmiş məlumatların əldə edilməsindən ibarət reaktiv tədbirlər öz əksini tapıb.
Təcrübədə müəyyənləşdirmə prosesi proaktiv deyil, daha çox reaktiv xarakter daşıyır: müsahibənin hökumət təşkilatlarını təmsil edən iki iştirakçısı ictimaiyyətin insan alveri halları barədə dövlət orqanlarına məlumat vermək məsuliyyəti daşıdığını qeyd etmişdir. Miqrasiya Siyasətinin İnkişafı üzrə Beynəlxalq Mərkəz (ICMPD) bildirmişdir ki, müəyyənləşdirmə sahəsindəki boşluqlar insan alveri qurbanlarının olması ehtimal edilən yerlərdə proaktiv aşkarlama tədbirlərinin yetərincə həyata keçirilməməsi, vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının müəyyənləşdirmə sorğularına lazımi səviyyədə cəlb edilməməsi və insan alveri qurbanlarının istintaqla əməkdaşlıq etmək arzusunda olmaması ilə müəyyən dərəcədə əlaqədardır (Aze17, səh.19). Məlumatlara əsasən İnsan Alverinə qarşı Mübarizə Baş İdarəsi fahişəlik əməllərinin baş verməsi ehtimal olunan obyektlərdə proaktiv monitorinq tədbirlərini həyata keçirir və insan alverçilərinin potensial qurbanları hədəfə götürmək üçün reklamlar vermək zərurətini nəzərə alaraq müvafiq monitorinq işlərindən faydalanır (Aze18, səh.25-29). Aşkar edilmiş faktların böyük əksəriyyəti cinsi istismar üçün xaricə aparılaraq təyinat ölkəsində və ya vətənə qayıtdıqda müəyyən edilmiş və yaxud bəzi hallarda özü barədə məlumat vermiş Azərbaycan qadınları ilə əlaqədar idi (Aze30, səh.31). ABŞ Dövlət Departamentinin 2015-ci il “İnsan alverinə qarşı mübarizəyə dair” Hesabatında göstərilir ki, 2013-cü ildə Azərbaycanda cinsi istismara məruz qalmış 40 insan alveri qurbanı və əməyin istismarına məruz qalmış 16 insan alveri qurbanı qeydə alınmışdırsa, 2014-cü ildə cinsi istismar məqsədi ilə 50 qadının və bir qızın, habelə əməyin istismarı məqsədi ilə üç kişinın müəyyən edilməsi faktı müvafiq orqanlar tərəfindən təsdiqlənmişdir. Qeydə alınmış 54 insan alveri qurbanından 35 qadın və 3 kişi DİN-nin müvafiq sığınacağına göndərilərək orada hüquqi, tibbi və psixoloji yardım almışdır (Gen1).
2. Nəticələr 14
müəyyənləşdirilməsi və istiqamətləndirilməsi 1 4 0 2 0 0 1 3 2 1 0 1 2 3 4 5 kişilərin qadınların heç zaman nadir hallarda daima əksər hallarda bəzən Əməkçi miqrantların istismarı, uşaqların və yaşlıların məcburi dilənçiliyə cəlb edilməsi, ev köləliyi və ölkədaxili (xüsusən kəndlərdən şəhərlərə istiqamətlənən) insan alveri, insan alverinin qurbanı olan kişilər, o cümlədən, qanunsuz miqrantlar daha çox diqqət tələb edən məsələlər kimi qeyd olunmuşdur (Aze17, səh.19; Aze30, səh.32-33). İnsan Alverinə qarşı Mübarizə Baş İdarəsi, Dövlət Miqrasiya Xidməti və Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilmiş proaktiv monitorinq tədbirlərinə baxmayaraq inşaat, kənd təsərrüfatı və ev qulluqçuluğu sektorlarında az sayda aşkarlama halları qeydə alınmışdır. Bunun səbəbinin həmin sektorlarda istismar hallarının olmaması ilə bağlı olduğu güman edilir. Həmçinin potensialların daha da artırılması və təlimlərin keçirilməsi aşkarlanma hallarının artmasına töhfə verə bilər (Aze30, səh.33). Sorğu respondentləri səlahiyyətli orqanların insan alveri qurbanlarının müəyyələşdirilməsi sahəsindəki potensialının “qənaətbəxş” (n=4) və ya “nə qənaətbəxş, nə də ki qeyri-qənaətbəxş” (n=2) və ya “qeyri-qənaətbəxş” (n=1) olduğunu hesab etmişdirlər. Eyni zamanda, onlar insan alverinin qurbanı olan kişilərlə müqayisədə daha çox sayda qadının müəyyən olunduğunu hesab etmişdirlər. İnsan alverinin qurbanı olan əcnəbilərə gəldikdə, respondentlər onların “adətən” müyyən edildiyini (n=3), bir respondent onların “bəzən” müəyyən edildiyini (n=1), iki respondent isə onların “nadir hallarda” müəyyən edildiyini (n=3) hesab etmişdirlər. 2011-ci ildə yeni qanunun tətbiqindən sonra əmək müfəttişlərinə yalnız qeydiyyatdan keçmiş şirkətlərdə yoxlama aparmaq icazəsi verilir və həmin şirkətlərin yoxlama barədə əvvəlcədən məlumatlandırılması tələb olunur. Bu tələblər müəyyənləşdirmə sahəsində əsas maneə kimi qeyd edilmişdir. Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidmətinin əməkdaşları müvafiq bildirişin üç gün əvvəl təqdim edilməsinin tələb olunduğunu təsdiq edərək, “siqnal” daxil olduqda qəfil yoxlamalar aparmaq imkanına malik olduqlarını da qeyd etmişdirlər. Lakin ABŞ Əmək Departamentinin “Uşaq əməyinin ən pis formalarına dair faktlar haqqında” 2014-cüil tarixli Hesabatında bildirilir ki, əksər hallarda uşaq əməyi ilə əlaqədar qəfil yoxlamaların subyektləri bu cür yoxlamalar barədə qeyri-rəsmi kanallar vasitəsilə əvvəlcədən xəbərdar edilir (Aze29). Vətəndaş 2. Nəticələr 15 cəmiyyətini təmsil edən respondentlər də əmək yoxlamalarının aparılmasına qoyulmuş iki illik qadağa, habelə yoxlamaların həyata keçirilməsi üçün icazənin Ədliyyə Nazirliyindən və İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyindən əldə olunması tələbi ilə əlaqədar öz narahatlıqlarını ifadə etmişdirlər. Eyni zamanda, vətəndaş cəmiyyətini təmsil edən respondentlər və Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidmətinin əməkdaşları yoxlanılacaq müəssisələrin dövlət qeydiyyatından keçməsinin tələb olunduğunu və qeydiyyatdan keçməmiş sahibkarlıq subyektlərində yoxlamaların aparılmasının qadağan edildiyini bildirmişdirlər. Bu cür tələblər ağır iş şəraiti ilə bağlı dözümlülüyün nümayiş etdirilməsi və əmək məsələlərinin potensial cinayətlərdən deyil işəgötürənlə işçi arasında mübahisələrdən ibarət olması barədə fikirlərlə birlikdə mümkün insan alveri hallarının hüquq mühafizə orqanları əməkdaşları və əmək müfəttişləri tərəfindən aşkarlanmamasına gətirib çıxarır. Keçirilmiş müsahibələr zamanı həm Dövlət Miqrasiya Xidmətinin, həm də Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidmətinin əməkdaşları iş zamanı rast gəldikləri vəziyyətlərin məcburi əmək və ya insan alveri hallarından deyil, ilk növbədə Əmək Məcəlləsi tələblərinin inzibati qaydada pozulmasından ibarət olduğunu bildirərək əmək fəaliyyəti kontekstində nə əməyin istismarı, nə də ki insan alveri hallarının mövcud olmadığını bəyan etmişdirlər. 2014-cü ildə GRETA-ya təqdim olunmuş məlumatlara əsasən polis orqanları (o cümlədən, İnsan Alverinə qarşı Mübarizə Baş İdarəsi bəzi hallarda Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidməti və Azərbaycan Sahibkarlar Konfederasiyası ilə birlikdə) əməkçi miqrantların işlədikləri inşaat obyektlərində və digər yerlərdə reydlər və nəzarət tədbirləri həyata keçirsələr də, bu insan alveri qurbanlarının aşkar edilməsi ilə nəticələnməmişdir. İnsan Alverinə qarşı Mübarizə Baş İdarəsinə məcburi əmək halları ilə bağlı təqdim olunmuş hesabatlara əsasən müvafiq obyektlərdə aparılmış yoxlamalar nəticəsində bu cür hallar aşkar olunmamışdır (Aze30, səh.31). Eyni zamanda, məcburi uşaq əməyindən istifadə hallarını müəyyən etmək üçün tütünçülük təsərrüfatlarının monitorinqi həyata keçirilmişdir və müvafiq orqanlar 2010-2011-ci illər ərzində bu məqsədlə keçirilmiş 300-dən çox reyd zamanı bir sıra qanunauyğunsuzluqların aşkar edildiyini, lakin məcburi əmək məqsədi ilə insan alveri hallarının müəyyən edilmədiyini bildirmişdirlər (Aze30, səh.31). Təqdim olunmuş məlumatlara əsasən 2013-cü ildə İnsan alverinə qarşı mübarizə üzrə İşçi Qrup, İnsan alverinə qarşı mübarizə üzrə QHT Koalisiyası və digər QHT-lər mümkün insan alveri hallarını müəyyən etmək məqsədi ilə ölkənin 18 regionunda yerləşən 31 ferma təsərrüfatında, 4 fabrikada, 8 yol inşaat ərazisində monitorinqlər həyata keçirsələr də, bu cür hallar aşkar etməmişdirlər (Aze30, səh.32). GRETA ölkə daxilində insan alverinin qurbanı olan uşaqların müəyyən edilməsi sahəsində mövcud çatışmazlıqları vurğulamışdır: küçə uşaqları və ya küçədə dilənçiliklə məşğul olan uşaqlar saxlanılaraq səfillər üçün mərkəzlərə gətirilirlər və onların dilənçiliyə və ya işləməyə məcbur edilib-edilməməsi faktı lazımi səviyyədə yoxlanılmadan üç saat ərzində azadlığa buraxılırlar. Eyni zamanda, müvafiq orqanlar tərəfindən izah olunmuşdur ki, kənd təsərrüfatı sektorunda valideynləri tərəfindən işlədilən uşaqların əməyi məcburi əmək hesab olunmur və bu cür vəziyyət insan alveri halı sayılmır (Aze30, səh.32). Sorğu respondentlərindən ikisi uşaqların “həmişə” müəyyən edildiyini və istiqamətləndirildiyini, ikisi bunun “əksər hallarda”, biri – “bəzən”, ikisi isə “nadir hallarda” baş verdiyini hesab etmişdirlər. |