İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

ÖLKƏ
 
ƏHALİNİN SAYI (1994-cü il)
 
MİLYON NƏFƏRLƏ 
DÜNYA ƏHALİSİNİN 
SAYINDA PAYI,%-LƏ 
Çin 
1209 
21,5 
Hindistan 
919 
16,3 
ABŞ 
261 
4,6 
İndoneziya 
195 
3,5 
Braziliya 
159 
2,8 
Rusiya 
147 
2,6 
Pakistan 
137                                       
 
2,4 
Yaponiya 
125 
2,2 
Banqladeş 
118 
2,1 
Nigeriya 
108 
1,9 
Cəmi 
3378 
59,9 

114 
 
    Dünyada  əkinə  yararlı  torpaqların  50%-ə  qədəri  aşınmaya  məruz  qalır.Böyük 
torpaq  sahələrini  yarğanlar  “yeyir”,münbit  qatlar  yuyulur  və  sovrulur.Kənd 
təsərrüfatına yararlı torpaqların böyük hissəsini şəhərlər zəbt edir,tikintilərin, 
yolların  ,sənaye  obyektlərinin  altında  qalır.Beləliklə,əkinə  yararlı  torpaqların 
sahəsinin mütləq azalması baş verir. 
    İnsanın  tarixi  ərzində  2mlrd.ha-ra  qədər  məhsuldar  torpaqlar  itirilmişdir  ki,  bu 
da hazırda əkin və otlaqların tutduğu sahədən çoxdur. 
    Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlara səhralaşma prosesi də böyük  zərbə vurur. 
Bu proses ən şox quraqlıq iqlimə malik landşaftları təhlükə altına salır:bitki örtüyü 
məhv  olur,yüksək  sürətlə  torpağın  defolyasiyası  və  erroxiyası  prosesi  gedir.Son 
nəticədə  torpaqlar  özünün  resurs-ekoloji  potensialını  tamamilə  itirir.Antropogen 
səhraların sahəsi 10mln km
2
  və ya bütün qurunun 6,7%-ni əhatə edir.Səhralaşma 
prosesi  ildə  6,7  mln.ha.  sürətlə  gedir.Hazırda  30mln.km
2
sahə  (qurunun  19%-
i)səhralaşma  təhlükəsi  altındadır.Kənd  təsərrüfatına  yararlı  torpaqlarin  sahəsinin 
mütləq azalması ilə bərabər,əhali artımı ilə bağlı nisbi azalması da baş verir.  
    Əgər əvvəllər bir nəfərə düşən əkin sahəsini müəyyən etmək üçün ümumi  əkin 
sahəsini  5mlrd.-a  bölürdüksə,hazırda  6,6mlrd.-a  bölürük.Əhalinin  artımını  nəzərə 
alsaq əlavə olaraq ildə ən azı 50mln.ha. əkin sahəsi tələb olunur.Hesab edilir ki, 
əgər,1ha.sahədən bir adama 1t taxıl yığılarsa,aclıq problemi olmaz.Planetin 6mlrd-
dan  artıq  olan  əhalisinə  6mlrd.t-dan  da  artıq  taxıl  tələb  olunduğu  halda,hazırda 
Dünyada bir ildə cəmi 1,5mlrd.ton taxıl istehsal olunur.Bunun bir səbəbi də bu gün 
adam başına cəmi 0,28ha.əkin sahəsi düşməsi və onun da  məhsuldarlığının aşağı 
olmasıdır.Bütün bunlarn isə “artıq Yer özünün bütün  əhalisini qida ilə tam təmin 
etmək iqtidarında deyil” fikrini söyləməyə əsas verir. 
    Piramida  qanununa  uyğun  olaraq  insan  trofik  zəncirin  yuxarı  mərtəbələrini 
tutmaqla  bütövlükdə  biosferin  yaratdığı  biokütlədən  az  biokütlə  yarada 
bilər.M.Y.Vinoqradov  (1994)  hesab  edir  ki,adambaşına  250t/il  canlı  maddə 
düşərsə biosferin tarazlığını qoruyub saxlamaq olar.Biosferin ümumi məhsuldarlığı 
isə (quruda və okeanlarda)5x10
23
t  təşkil edir.Sadə bölmə əməliyyatı aparmaqla, 
görmək  olar  ki,  biosferin  müvazinətini  pozmadan  Yerdə  3...4mlrd.insan  normal 
təminatla mövcud ola bilər.Təsadüfi deyil ki, məhz əhalinin sayı bu həddi aşdıqdan 
sonra qlobal ekoloji problemlər təzahür etməyə başlamış və  hər il əhalinin sürətlə 
artması nəticəsində bu problemlərin kəskinliyi də artır. 
  1974-cü  ildə  Romada  keçirilən  Ümumdünya  ərzaq  konfransında  10il  ərzində 
aclığa son  qoymaq  vəd  olunmuş  və  “yaşıl  inqilab”  başlanmışdır.O  zaman  əsasən 
kənd  təsərrüfatının  intensivləşdirilmısinə  (yüksək  məhsuldar  bitki  növlərinin  və 
heyvan  cinslərinin  seleksiyası),kənd  təsərrüfatının  kimyalaşdırılması,yeni  texnika 
və texnologiyaların tətbiqinə ümid edilirdi. Lakin düz 10 ldən sonra ,1984-cü ildə 
ərzaq böhranı baş verdi. Bu ilk növbədə tropik Afrikada kəskin quraqlıqların baş 

115 
 
verməsi ilə bağlı idi.“Yaşıl inqilab “boğuldu və Yer kürəsində acların sayı əvvəki 
illərdən daha çoxdur .Bu artım bu gün də davam edir. 
    Müasir  dünya  xəritəsində  ekvatordan  hər  iki  tərəfə,  Saxaradan  cənuba  ,  demək 
olar  bütün  Afrikanı  ,cənub-şərqi  Asiyanı,Karib  hövzəsi  və  cənubi  Amerika 
ölkələrini  aclıq  bürümüşdür.  Dünyada  hər  i  l1mlrd.  insan  yarıac  və  ya  aclıq 
həddində yaşayır.BMT-nin ərzaq və kənd təsərrüfatı təşkilatı FAO-nun məlumatına 
görə  qidasının  kaloriliyi  böhran  həddindən,yəni  1400-1600kal./gün-dən  az  olan 
650-700mln.insan  vardır.Xatırlatmaq  yerinə  düşər  ki,Osvinsim  həbs  düşərgəsi 
məhbuslarının qidasının kaloriliyi 1700kal/gün idi. 
                                 
                                 1.3. “Energetik böhran” problemi 
 
    Müasir  dövrün  ən  kəskin  qlobal  ekoloji  problemlərindən  biri  də  “energetik 
böhran” problrmidir.  
    Əksər  hallarda  “energetik  böhran”  dedikdə,çoxları  bunu  enerjinin  çatışmazlığı 
kimi  başa  düşür.Əslində  isə  “enerji  böhranı”  insanlar  tərəfindən  həddindən  artıq 
enerji  istehlak  olunması  nəticəsində  biosferin  enerji  (istilik)  balansının 
pozulmasıdırş 
    Hazırda insanlığın enerji təlabatı 10
13
kVt təşkil edir.Bu təlabatın ödənilməsi isə 
əsasən  bərpa  olunmayan    yanacaq  ehtiyatlarının  (daş  kömür,neft,qaz  və 
s.)istifadəsinə əsaslanır.İnsanlar tərəfindən bərpa olunan enerjidən (Günəş,külək, 
geotermal,qabarma-çəkilmə,çayların  hidrogücü  və  s.)  istifadəsinin  həcmi  isə 
bundan  dəfələrlə  azdır (V.Q.Qarşkov,1990 ).     
    Bütün dünyada istehlak olunan enerjinin 95%-ə qədəri üzvi yanacaqların payına 
düşür.Ona görə də insanların energetik problemləri  birbaşa Yerin yanacaq-enerji 
potensialından asılıdır. 
    Üzvi yanacaq ehtiyatlarının böyük olmasına və enerji-qoruyucu texnologiyaların 
tətbiqinə  baxmayaraq    bu  ehtiyatlar  gec-tez  tükənəcəkdir.Hələ  1986-cı  ildə 
energetiklərin  Beynəlxalq  konqresində  qeyd  olunmuşdur  ki,  Dünyanın  daş  kömür 
ehtiyatları  430  ilə  ,  neft-35  ilə  və  təbii  qaz  ehtiyatları  50  ilə  çatacaqdır.  Bundan 
daha  artıq sürətlə  baş  verir. Məsələn, 1951-ci  ildən  1980-ci  ilə  qədər olan  dövrdə 
Dünya  əhalisinin  sayı  1,4  dəfə  artmasına  rəğmən,  daş  kömür  hasilatının  2,8  dəfə 
neft  hasilatının 16 dəfə  və  elektirik  enerjisi istehsalının13,1 dəfə  artırılması tələb 
olunmuşdur.  Lakin,V.Q.Qorşkovun  fikrincə,yaxınlaşan  energetik  böhran  enerji 
çatışmazlığından  deyil,biosferin  energetikasına  artan  antropogen  müdaxilə 
nəticəsində onun dayanıqlığına təhlükə yaranmasındadır.Yerin istilik balansı,onun 
səthinə düşən Günəş şüalanması və kosmik fəzada  infraqırmızı şüalanma şəklində 
istiliyin əks  olunaraq səpələnməsinin tarazlığı ilə müəyyən olunur. 

116 
 
    Günəşdən Yerə daxil olan şüalanma enerjisi 8,4Coul*sm
2
/dəq. təşkil edir.Bütün 
Yer  səthi    üçün  bu  kəmiyyət  6,7x10
18
Coul/dəq.  səviyyəsindədir.Bu  isə,il  ərzində 
Yerdə  yandırılan  bütün  daş  kömürün  enerjisindən  çoxdur.Daxil  olan  dısa  dalğalı 
şüa enerjisinin 35%-i Yer səthindən əks olunur,65%-i atmosfer,hidrosfer,torpaq və 
bitkilər tərəfindən udularaq uzun dalğalı şəklə trasformasiya olunur və əsas hissəsi 
istilik  kimi  kosmik  fəzaya  qayıdır.Hesablamalara  görə,Yer    kürəsi  Günəşdən  ildə 
63,8x10
16
kVt*saat enerji alır.Yerin təkcə quru hissəsinə düşən enerji Dünya enerji 
istehlakının səviyyəsindən 15-20min dəfə çozdur. 
    Bitkilərin  Günəşin  şüalanma  enerjisindən  istifadə  edərək  yaratdıqları  ilkin 
məhsulun  gücü  1x10
14
Vt/il-ə  bərabərdir.Təbii  ekosistemlərdə  ilkin  məhsul  əsasən 
heterotorf  orqanizmlər  tərəfindən  parçalanır  (üzvi  qalıqların  bir  hissəsi  çöküntü 
süxurlarında basdırılır) ki, bu da biosferin dayanıqlı fəaliyyəti üçün zəruri olan  
biotik  dövranı  qapayır.Yerin  quru  hissəsinin  ekosistemlərinin  məhsuldarlığının 
90%-ə  qədəri  redusentlər  (bakteriyalar,göbələk-saprofaqlar)  tərəfindən,10%-ə 
qədəri soxulcanlar,molyuskalar və buğumayaqlılar tərəfindən istehlak olunur.Bitki 
məhsuldarlığının  yalnız  1%-ə  qədəri insanlar  da daxil olmaqla,onurğalı heyvanlar 
tərəfindən istehlak olunur (Uitteker,1980).Məhz, bu nisbətdə ekosistemlər (biosfer) 
dayanıqlıdır. 
    V.Q.Qorşkovun  hesablamalarına  görə  müasir  biosferdə  insanlar  və  heyvanlar 
tərəfindən  yaradılan  kanala  1,6x10
13
Vt/il  enerji,yəni  bitkilərin  bütün  ilkin 
məhsuldarlığının 25%-ə qədərindən artıq enerji daxil olur.İnsan tərəfindən istehlak 
olunan  enerjinin  25  dəfə  artıq  olması  yalnız  Günəş  enerjisinin  hesabına 
deyil,əsasən  əlavə  enerji  ehtiyatlarının  hesabına  baş  verir.Əslində,bu  əlavə  enerji 
ehtiyatlarının  da  mənbəyi  Günəşin  şüalanma  enerjisidir.Yalnız  atom  enerjisinin 
mənbəyi günəş şüalanması deyil. 
    Qeyd olunduğu kimiGünəşdən Yer səthinə düşən istilik enerjisinin 99,9%-indən 
artıq  hissəsi  yenidən  kosmosa  qayıdır.Yalnız,bu  enerjinin  cüzi  bir  hissəsi  üzvi 
qalıqlar  şəklində  çöküntü  süxurlarında  basdırılır.Məhz,bu  üzvi  qalıqlar  yerin 
təkində  milyon  illər  ərzində  üzvi  yanacaqlara  (neft,qaz,kömür,torf  və 
s.)çevrilir.Məsələn,Şimal  yarımkürəsindəki  yataqlarda  daş  kömür  300...350mln.il 
öncə  yaranıb.Hazırda  məlum  olan  neft  yataqlarındakı  layların  yaşı  140mln.ildən 
çox  deyil.Ona  görə  də  K.A.Timiryazev  qeyd  edirdi  ki,yanacağın  yandırılması 
zamanı onlardan ayrılan (azad olan) kimyəvi enerji “Günəş konservlər”-idir.Onlar 
nə vaxtsa üədim bitkilər tərəfindən fotosintez prosesində Günəş şüalanmasının işıq 
enerjisinin 
bərpa 
olunmuş  karbon  və  hidrogenin  kimyəvi  enerjisinə 
konservləşmişdir. 
    Lakin,bu  gün  insanlar  yerin  dərin  qatlarında  yüz  milyonlarla  illər  ərzində 
toplanmış  bu  enerji  ehtiyatlarını  milyard  tonlarla  çıxararaq  istehlak 
edir.Məsələn,hesablamalara  görə,1970....1990-cı  illər  (30il)  ərzində  Dünyada 

117 
 
450mlrd.barrel  neft,90mlrd.t.  daş  kömür  və  11trln.m
3
  qaz  yandırılıb.Nəzərə  alaq 
ki,1kq şərti üzvi yanacnğın yanması zamanı 29,3MCoul ayrılır,onda,bu müddətdə 
ətraf  mühitə  ixrac  olunan  əlavə  enerjinin  miqdarını  təsəvvür  etmək  olar.Qeyd 
olunanlardan  isə  belə  qənaətə  gəlmək  olar  ki,bu  gün  kosmik  fəzaya  tələb 
olunandan daha artıq enerji əks olunur.Bu da Yerin istilik balansının pozulmasına 
və biosferin dayanıqlığının pozulmasına səbəb olur. 
     Bu  cür  pozuntulara  biosferin  nə  qədər  davam  gətirəcəyini  söyləmək  olduqca 
çətindir.Odur  ki,bütün  dünya  alim  və  mütəxəssisləri  vəziyyətdən  çıxış  yolu 
axtarırlar  və  müxtəlif  həll  yolları  təklif  edirlər.Məsələn,bir  çox  alimlər  hesab 
edirlər  ki,təbii-təsərrüfat  sistemlərində  biotik  dövranın  qapanmasını  təmin  etmək 
və  antropogen  istehlakı  saxlamaq  üçün  insanlar  10
15
Vt  gücündə  təbii 
ekosistemlərin analoqunu yaratmalıdırlar.Lakin,elmi-texniki tərəqqinin müasir  
səviyyəsi  bunu  tam  həyata  keçirməyə  imkan  vermir.Digər  mülahizələrə  görə,ən 
ağıllı variant”gözləmə” mövqeyi tutmaqdır.Yəni,belə hesab edielər ki,üzvi yanacq 
ehtiyatları  tam  tükəndikdən  sonra  vəziyyət  sabitləşəcəkdir.Ancaq,həmin  vaxta 
qədər biosferin buna tab gətirəcəyini əminliklə söyləmək olmaz. 
    Alimlər arasında belə bir deyim mövcuddur:”Təbiəti yalnız onun öz qanunlarına 
tabe  olmaqla  ram  etmək  olar”.Məhz  bu  mülahizədən  çıxış  edərək  belə  bir  təklif 
irəli  sürmək  olar:  biosferin  dayanıqlığını  və  Yerin  istilik  balansını  qorumaq  üçün 
mümkün  qədər  yerin  təkindən  çıxarılan  üzvi  yanacaqların  istifadəsini  minimuma 
endirmək,Günəşin şüalanma enerjisini birbaşa digər enerji növlərinə trasformasiya 
edən  çevricilərdən  istifadə  etmək  və  yerin  təkindən  çıxarılan  üzvi  yanacaqlara 
ekvivalent  miqdarda  üzvi  qalıqların    çöküntü  süxurlarında  basdırılması 
texnologiyasını  hazırlayaraq  tətbiq  etmək.Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,hazırki 
miqyasda  artıq  enerjinin  istifadəsi  qeyri-məhdud  enerji  mənbələri    olsa  belə, 
biosferin daynıqlığını dağıdacaqdır.   
 
            1.4.Qlobal istiləşmə və onun mümükün ssenariləri 
    Yer  səthinin  temperatur rejiminə bir neçə  mənbə təsir göstərir ki,  bunlardan  da 
ən  güclüsü  Günəş  şüalanmasıdır.Günəşdən  Yerə  infraqırmızı  şüalanma  şəklində 
düşən işıq və istilik selinin intensivliyi sabit olmaqla 1,95kal/sm
2
xdəq. təşkil edir. 
İkinci  mənbə  isə,planetin  daxili  istiliyidir  ki,  onun  da  mənşəyi  Günəşdir.Bu 
enerjini  Yer  Günəş  sistemində  yaranarkən  almış  və  planetin  nüvə  hissəsində 
parçalanma reaksiyası nəticəsində yaranmaqdadır. 
    Planetin  bütün  enerji  itkiləri  isə  Dünya  fəzasına  şüalanan    istilikdən 
ibarətdir.Digər  bütün  enerji  növləri  də  -  işıq,ultrabənövşəyi  və  rentgen  şüalanması 
enerjisi,kosmik  hissəciklərin  gətirdiyi  enerji  və  s.  –istilik  formasına  çevrilir  və 
yenidən  infraqırmızı  şüalanma  kimi  əks  olunur.Məhz,bu  nisbətdə  Yerin  qlobal 
temperaturu  nisbi  sabitliyini  saxlayır.Lakin,XX  əsrin  ikinci  yarısından  başlayaraq 

118 
 
energetikanın,sənayenin,nəqliyyatın 
və  s.güclü  inkişafı  və  Dünya 
əhalisinin  sürətli  artımı  nəticəsində 
bu  balansa  antropogen  təsirlər  də 
sürətlə  artmağa  başlamışdir.Bu  isə 
öz  növbəsində  atmosferin  yerüstü 
qatlarında 
temperaturun 
yüksəlməsinə  və  orta  planetar 
temperaturun artmasına,yəni, qlobal 
istiləşməyə rəvac verir. 
    Hələ, 
1962-ci 
ildə 
rus 
klimotoloqu  N.İ.Budıko  belə  bir 
fərziyə  irəli  sürmüşdür  ki,  insanlar 
tərəfindən  müxtəlif  yanacaqların 
külli 
miqdarda 
yandırılması 
nəticəsində 
atmosferdə 
karbon 
qazının 
miqdarının 
artması 
qaçılmazdır.Karbon  qazı  isə  Yer 
səthindən və dərinlik istiliyinin kosmosa  əks olunmasını ləngidir ki,bu da şüşə ilə 
örtülmüş  istixanada  müşahidə  etdiyimiz  effektə  səbəb  olur.Bu  effekt  nəticəsində 
isə atmosferin yerüstü qatının orta temperaturu tədricən yüksəlir. 
    N.İ.Budıkonun nəticələri amerikalı metereoloqları  maraqlandırmış və onlar XX 
əsrin 60-cı illərindən sonunda apardıqları müşahidə,tədqiqat və hesablamalarla Yer 
atmosferində” istixana effekti”-nin mövcudluğunu təsdiqləmişlər.          
    Mütəxəssislərin  rəyinə  görə  XX  əsrin  son  onilliyinin  üç  (1990,1995,  1997-ci 
illər)ili son 600 ildə ən isti illər olmuşdur.Bütövlükdə XXəsr isə son 1200 ildə ən 
isti  əsr  olmuş-dur.Bunun  əsas  səbəbi  isə  məhz,XX  əsrin  sonlarında  atmosferdə 
karbon  qazının  miqdarının  kəskin  (1,12  də-fə)  artmasıdır.Əgər,  bu  tendensiya 
dəyişməzsə,  atmosferdə  karbon  qazının  miqdarı  2020-ci  ilə  ikiqat  arta-caqdır.Bu 
isə üzvi yanacaqların is-tehlakının sürətlə artması ilə bağlıdır. 
    Hesablamalara  görə,sənaye,nəq-liyyat,İES  və  qızdırıcı  sistemlər  tərəfindən  ildə 
7mlrd.  tondan  artıq  karbon  qazı  və  ya  2mlrd.tondan  artıq  karbon  ixrac 
olunur.Statistik  məlumatlara  görə  üçüncü  dünya    ölkələrində  orta  hesabla 
adambaşına  ildə  0,5t,inkişaf  etmiş  ölkələrdə  isə  bundan  10  dəfədən  artıq  karbon 
qazı atmosferə ixrac olunur.ABŞ atmosferə ildə 1mlrd.200mln.t karbon qazı ixrac 
edir  ki,bu  da  Dünya  göstərricisinin  20%-ni  təşkil  edir.Bu  isə  ,  çəki  etibarilə  təbii 
mənbələr  tərəfindən  atmosferə  ixrac  olunan  və  bitkilər  tərəfindən  fotosintez 
prosesində  “bağlanılan”  karbonun    2%-ə  qədərini  təşkil  edir.Lakin,bu  əlavə  2% 
karbon  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsir  göstərir  və  planetin  bitkiləri  tərəfindən 
SU SƏTHİNİN QIZMASI                                             YER SƏTHİNİN QIZMASI 
 
 
 
 
 
 
STRATOSFER (40km) 
TROPOSFER (15km) 
“İSTİXANA” EFFEKTİNİN MEXANİZMİ 
YERƏ ŞATAN  ŞÜALANMANIN TƏRKİBİ
: 10% UB, 
45% İQ ,
 45%  GÖRÜNƏN İŞIQ 
CO
2 
CO
2 
CO
2 
CO
2 
CO
2 
CO
2 
CO
2 
CO
2 
Hidrosfer 
Litosfer 
Şək.....İstixana effektinin yaranmasının sxemi 

119 
 
“bağlanıla”  bilmir.Məlumdur  ki,  normal  şəraitdə  karbon  qazının  qatılığı  artdıqda 
bitkilərin  fəallığı  artır  və  avtomatik  olaraq  CO
2
-nin  qatılığı  başlanğıc  tarazlıq 
vəziyyətinə  gətirilir.Lakin,bu  gün  fotosintez  prosesinin  məhsuldarlığı  ilə  
atmosferdə  karbon  qazının  qatılığı  arasındakı  tarazlıq  pozulmuşdur.Bu  isə  qlobal 
istiləşmənin  əsas  səbəblərindən  biridir.Belə  ki,istixana  effekti  yaradan  digər 
qazların  da(qazşəkilli  karbohidrogenlərin),xüsusilə  də  metanın  atmosferdə 
miqdarının  aartmasına  baxmayaraq  qlobal  istiləşmənin  təhlükəli  inkişafı  80% 
karbon  qazı  ilə  bağlıdır.Atmosferdə  karbon  qazının  miqdarının  artmasının  digər 
səbəbi  isə  bataqlıqların  qurudulmasıdır.Bataqlıqların  su  orqanizmləri  karbonu 
dövrandan  çıxararaq  bərpa  olunmuş  şəkildə  üzvi  maddəyə  daxil  olmuş  karbonu 
müxtəlif    növlü  bataqlıqlarda    “basdırmaqla”  havada  karbonun  miqdarının 
azalmasını  təmin  edir.Bataqlıqların  qurudulması,torpaq  və  sututarlatın 
turşuluğunun  yüksəlməsi  nəticəsində  karbonun  parçalanması,müxtəlif  antropogen 
çirkləndiricilərlə  fotosintezin  “boğulması”  və  s.  karbon  qazının  atmosferə  daxil 
olması  ilə  onun  əlaqələndirilməsi  arasındakı  tarazlığı  pozan  səbəblərdən 
bəziləridir. 
Məsələn,Qərbi  Sibirin  bataqlıqları  torf 
şəklində  180mln.t  karbon  qazını  tutub 
saxlayır.                                                                                                                                       
Beynəlxalq 
ekspertlərin 
fikrincə,bu 
tendensiya saxlanılarsa,yaxın onilliklərdə 
planetdə  temperatur  1...3
0
S  yüksələ  bilər 
ki,  bu  da  Dünya  okeanının  səviyyəsinin 
0,3...1,0m-ə  qədər  artmasına  səbəb 
olacaqdır.Lakin,bu proqnozu dəqiq hesab 
etmək 
olmaz.Çünki,bu 
zaman 
təsir 
göstərəcək  bütün  proses  və  təzahürləri  nəzərə  almaq  mümkün  deyil.Hələ  ki,  yeni 
istilik  balansı  şəraitində  okean  və  atmosfer  axınları  sisteminin,qütb  buzlaqlarının 
əriməsi nəticəsində  albedonun dəyişməsinin,planetin bulud örtüyünün artmasının 
və  s.proseslərin  dəqiq  müəyyən  olunma  üsulları  mövcud  deyil.Məhz  ona  görə 
də,burada  “proqnoz”  terminindən  daha  çox  mümkün  ola  biləcək  ”ssenarilər” 
ifadəsini işlətmək daha məqsədəuyğundur.Bu zaman təbii olaraq hər birimizi belə 
bir  sual  düşündürür  :Qlabal  istiləşmə  bizə  nə  vəd  edir  və  hansı  ssenarilər 
mümkündür ?   Hələ,XVIII əsrdə ingilis alimi Hadley tərəfindən kəşf olunmuş və 
Hadley  tsikli  adlandırılmış  bir  effekt  mövcuddur.Bu  effektə  görə,  ekvatorial 
zonada  qızmış  havayuxarı  qalxır  və  qütb  zonalarına  yayılır.Qütb  zonasında  hava 
soyuyaraq yenidən yer səthinə yaxınlaşaraq ekvatora doğru hərəkət edir və yenidən 
qızaraq yuxarı qalxır s. (Şək.1.2.).                                                          
                                                                            
                                               
                                                                                                                                                        
Şək.1.2.Hadley tsiklinin sxem
  
 
  N                             0                              S 

120 
 
  Doğrudur,bu  atmosfer sirkulyasiyasının sadə sxemidir.Çünki,atmosferdə    çoxlu 
sayda  digər  burulğan  təzahürləri  də  mövcuddur.Lakin,bu  sadə  Hadley  tsiklləri 
atmosferdəki  əsas  enerji  axınlarını  təsvir  etməklə  bərabər,həm  də  bütün  atmosfer 
və  okean  sirkulyasiyalarının  hərəkətverici  mühərriki  olan  istilik  maşınının  vacib 
elementidir.
 
    Bir sıra mütəxəssislərin qeyd  etdiyi kimi,fərz edək ki,ekvatorla qütblər arasın-
dakı temperatur fərqi yox olur və ekvatorda da digər yerlərdə olduğu kimi soyuq 
olur.Bu zaman Hadley tsiklinin əvəzinə yeni tsikl (Şək.1.3.) meydana çıxır.                       
Bu sxemdə, hava kütləsi şimalda yuxarı qalxır,cənuba doğru hərəkət edir,cənub 
qütbündə Yer səthinə enir və yenidən şimala doğru hərəkət edir. 
    BMT-nin  iqlqm  dəyişiklikləri  üzrə  1500  mütəxəssisi  tərəfindən  hazırlanmış 
məruzəsində  qeyd  olunur  ki,2100-cu  ildə  Yer  kürəsində  temperatur  4
0
S 
yüksələcəkdir.Bu  zaman  atmosfe  və  okean  sirkulyasiyalarının  qeyd  olunan 
tsikllərinin pozulması nəticəsində baş verə biləcək ssenariləri belə şərh etmək olar: 
-Afrika  və  Asiyada  məhsuldarlıq  aşağı  düşəcək,Avropada  subasma  təhlükəsi 
artacaq,Avstraliya və Yeni Zelandiyada quraqlıq olacaq; 
-ABŞ-nın  şərq  sahilyanı  əraziləri  dağıdıcı  tufanlara,sahil  əraziləri  isə  erroziyaya 
məruz qalacaq; 
-Arktikanın buz örtüyü 15% azalacaq; 
-Antarktida sahillərində buz örtüyü 7...9% geri cəkiləcək; 
-Cənubi Amerika,Afrika,Çin və Tibet dağlarının tropik buz örtüyü əriyəcək; 
-Okeanlarda  suyun  səviyyəsi  1m  yüksələcək,ABŞ-nın  Atlantik  sahillərinin  böyük 
ərazisi,Çinin  bir  hissəsi,Maldiv,Seyşel,Marşal  adalarının  bir  hissəsi  və  Kuk  adası 
tamamilə su altında qalacaq; 
-Qış isti keçəcək,yayda istilər daha kəskinləşəcək; 
-Bitki örtüyünün üçdə bir hissəsi məhv olacaq və s. 
-  Hesablamalara  görə,XXI  əsrin  sonunda  Yerdə  eramızdan  50  əsr  əvvəlki 
temperatur  rejimi  bərqərar  olacaqdır.Lakin,burada  əsas  təhlükə  orta  temperaturun 
və 
Dünya 
okeanının 
səviyyəsinin 
dəyişməsində 
deyil,bu 
dəyişmənin 
sürətinin  yüksək  olmasındadır.Bu  da 
insanların  yeni  şəraitə  uyğunlaşmasını 
mümkünsüz edir. 
 
Ozon qatının 
pozulması 
    Ozon  oksigenin 
üçatomlu  forması 
olub,atmosferin  yuxarı qatlarında  Günəşin 
qısadalğalı 
ultrabənövşəyi 
(UB) 
süalanmasının  təsiri  altında  yaranır.Yer 
 
Şək.1.3.Qlobal istiləşmə zamanı atmosfer                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     
sirkulyasiyasının sxemi