İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

4 
2 
1 
 
1 
3 
5 

9 
 
dayanıqlı  inkişafını  təmin  etmək  üçün  davranış  və  fəaliyyət,siyasətin  əsas 
istiqamətləri,yeni  institutların  yaradılması  və  ya  mövcud  institutların  yenidən        
təşkili 
prinsiplərinə 
dair 
konkret 
tövsiyələr 
irəli 
sürülürdü.                                                                             
Sonrakı  illərdə  biri-birinin  ardınca  RK-nun  bir  neçə  məruzəsi  də  işlənib 
hazırlandı.Bu məruzələrdən aşağıdakıları qeyd etmək olar (Cədvəl 1.1): 
    RK-nun  məruzələri  içərisində  klubun  prezidenti  A.Peççeinin  “İnsani 
keyfiyyətlər”(1980) adlı məruzəsi əhəmiyyətli rol oynayır.Peççei  “planetin xarici 
hüdudları”,insanın özünün “daxili hüdudları”,xalqların mədəni irsi,dünya birliyinin 
formalaşması,ətraf mühitin mühafizəsi və istehsalat sisteminin yenidən qurulması 
məsələləri ilə bağlı olan  altı  “başlanğıc” məqsədi  təklif  edir.İnsan onu  əhatə  edən 
təbiətin imkanları daxilində  fəaliyyət göstərməli,onu son həddə gətirməməlidir.Bu 
məruzənin  əsas  ideyası  insanın  mükəmməlləşməsi  və  onun  yeni  potensial 
imkanlarının aşkarlanmasından ibarətdir. 
    Roma  klubu  “Qlobal  problematika”  adlandırılan  problemlər  üzrə  tədqiqat 
işlərinin  başlanğıcını  qoydu.Klub  tərəfindən  qarşıya  qoyulmuş  suallara  cavab 
tapmaq  üçün  bir  sıra  görkəmli  alimlər  tərəfindən  ümumilikdə  “İnsanlığın 
çətinlikləri”  adlandırılan    ”Roma  klubuna  məruzələr”  seriyası  işlənib 
hazırlandı.Dünyanın  inkişaf    perspektivləri  kompüter  modelləri  vasitəsi  ilə 
proqnozlaşdırıldı  və  alınan  nəticələr  dərc  olunaraq  bütün  dünyada  müzakirə 
olundu. 
    Roma  klubu  hazırda  da,ekoloji  vəziyyəti  getdikcə  pisləşən  və  fundamental 
(xüsusilə  də  geosiyasi)dəyişikliklərə  məruz  qalan  dünyanın  müasir  vəziyyətinin 
tədqiqini davam etdirir. 
 
          
ROMA  KLUBUNUN  HİMAYƏSİ  İLƏ  İŞLƏNMİŞ  ANALİTİK MATERİALLAR                
Cədvəl 1.1
 
İL 
HESABATIN ADI 
MÜƏLLİF 
1970  Dünyanın dinamikası 
C.Forrester 
1972  Artımın həddi 
D.Medouz və b. 
1974  Bəşəriyyət iki yol ayrıcında 
M.Messaroviç, E.Pestel 
1975  Beynəlxalq nizama yenidən baxılması 
Y.Tinbergen 
1977  Bəşəriyyət üçün məqsədlər 
E.Laslo 
1977  Dörd amil.Məsrəf-yarı,qaytarma-ikiqat 
E.Vaytzekker,E.Lovins,   
1978  İsrafçılıq əsrinin hüdudlarından kənarda 
D.Harbor və b. 
1979  Təhsilin hüdudu yoxdur 
C.Botkin,M.Elmancera 
1979  Enerji:geriyə saymaq 
T.Montbril 
1980  Əminamanlıq və firavanlıq  haqqında dialoq 
O.Carini 
1980  Üçüncü dünya:dünyanın dörddə üçü 
M.Qrenye 
1980  Gələcəyə aparan  yollar 
B.Qavrilişin,1980 
1980  İnsani keyfiyyətlər  
A.Peççei 
1981  Şimal və Cənub əməkdaşlığının imperativləri 
J.Sen-Jur 

10 
 
 
                             Təbiət və insan cəmiyyəti 
     
 Xalq  təsərrüfatının  bütün  sahələrinin  intensiv  inkişafı  dövründə  ətraf  mühitin 
mühafizəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edirb.Maddi nemətlər istehsalı prosesində təbii 
mühitin  müxtəlif  zərərli  və  zəhərli  maddələrlə  çirklənməsi  baş  verir.Bu  isə  öz 
növbəsində 
insanların 
sağlamlığının 
qorunması 
tədbirlərinin 
həyata 
keçirilməsini,tələb olunan sanitar-gigiyena şəraitinin yaradılmasını və ətraf mühitin 
qorunmasını tələb edir.  
    Elm  və  texnikanın  inkişafı  ilə  XX  əsrdə  cəmiyyətin  təlabatı  ilə 
təbiətin  imkanları  arasında  təzadlar  daha  güclü  xarakter  almışdır.
Elm  və 
texnikanın sürətli inkişafı,sənaye istehsalatının güclənməsi,avtomobil nəqliyyatının 
sayının  artması,əhlinin  şəhərlərdə  cəmləşməsi  və  kənd  təsərrüfatının 
kimyalaşdırılması təbii sərvətlərin istismarını artırmaqla təbii mühitə mənfi təsirlər 
1982  Mikroelektronika və cəmiyyət 
Fridrixs,A.Şaff 
1984  Üçüncü dünya özünü təmin etmək iqtidarındadır 
R,Lenuar 
1985  Ayaqyalinlarin inqilabı 
B.Şnayder və b. 
1986  Okeanların gələcəyi 
E.Mann-Borgeze 
1987  Artımın hüdudlarından kənarda 
E.Pestel 
1989  Düşkünlüyün həddi 
O.Carini,V.Siel 
1989  Aclığa qalib gələn Afrika 
A.Lemma,P.Malaska 
1990  Birinci qlobal inqilab 
A.Kinq,B.Şnayder 
1991  Birinci qlobal inqilab 
A.Kinq,B.Şnayder 
1994  İdarəetmə qabiliyyəti 
E.Dror 
1995  Qovğa və bədnamlıq:yoxsulluq və inkişafdan 
qalma 
B.Şnayder 
1995  Təbiəti nəzərəalmaq:həyata imkan yaradan milli 
gəlir 
V.Van Diren 
1997  Dördüncü amil:Sərvətləri ikiqat 
artırmaq,resurslsra  ikiqat qənaət 
E.Vayzeker,E.Lovins, 
L.Lovins 
1997  Sosial birliyin həddi:ziddiyyətlər və plyuralist 
cəmiyyətdə anlaşma 
P.Berger 
1998  Biz necə işləməliyik 
O.Carini,P.Lidtke 
1998  Qlobal resurs kimi dənizlərin idarə edilməsi 
E.Mann-Borgeze 
1999  Şəbəkədə:hipotetik cəmiyyət 
J.-L.Sebrian 
2000  Bəşəriyyət qalib gəlir 
R.Mon 
2001  İnformasiya cəmiyyəti və demoqrafik inqilab 
S.Kapitsa 
2002  Düşünməyə məcburetmə məharəti 
F.Fester 
2003  Təhsil və işləməyin ikiqat spiralı 
O.Carini,M.Malitsa 
2004  Artımın həddi-30 il sonra 
D.Medouz 
2005  Özəlləşdirmənin həddi 
E.Vaytszeker 

11 
 
göstərir.
Nəticədə  elmi-texniki  tərəqqi  dövründə  insanın  təbiətə  təsiri  qlobal 
miqyas  alır.İnsan  fəaliyyətinin  ətraf  mühitə  mənfi  təsirlərini  təsəvvürümüzdə 
canlandırmaq üçün bəzi misallara müraciət edək.Məsələn,sututarların çirkab suları 
ilə  çirklənməsi  suyun  sənayenin  müxtəlif  sahələrində  istifadəsinin  artması  ilə  sıx 
bağlıdır.Texnoloji proseslərdə istifadə olunmuş su müxtəlif zərərli maddələrlə(neft 
məhsulları,turşular,fenollar,sintetik yuyucu maddələr,yağlar,üzvi birləşmələr və s.) 
çirklənərək, sonradan sututarlara daxil olur.Orta gücə (növbədə 50t süd) malik süd 
emalı zavodunun çirkləndirdiyi suyun miqdarı əhalisi 15min nəfər olan qəsəbənin 
çirkləndirdiyi suya ekvivalentdir. 
    Atmosferin 
müxtəlif 
zərərli 
maddələrlə 
çirklənməsi 
böyük 
miqyas 
almışdır.Atmosfer  çirklənməsinin  əsas  növü  qazşəkilli  və  tozvari  yanma 
məhsullarıdır.Müxtəlif  növ  yanacaqların  yanması  nəticəsində  atmosferə  bir  ildə 
150mln.t    kükürd  anhidridi,200mln.t    karbon  oksidləri,50mln.t      karbohidratlar, 
53mln.t    azot  oksidləri  və  s.  daxil  olur.Ümumiyyətlə,Yer  atmosferinə  bir  ildə 
2,5mlrd.t-a yaxın müxtəlif maddələr buraxılır.  
    Ətraf  mühitə  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsir  göstərən  amillərdən  biri  də 
urbanizasiyadır(əhalinin  şəhərlərdə  cəmlənməsi).Hazırda  ölkəmizin  əhalisinin 
40%-ə  qədəri  şəhərlərdə  yaşayır  və  bu  göstərici  daim  artmaqdadır.Elmi-texniki 
tərəqqi  və  urbanizasiya  prosesi  insanların  ədəni-məişət  səviyyəsini,rahatlığını  və 
rifahını  yüksəldir.Lakin,urbanizasiya  prosesinin  neqativ  cəhətləri  də  ortaya 
çıxır.Sənaye müəssisələri və nəqliyyatın sıxlığının artması şəhərlərdə ətraf mühitin 
və  insan  sağlamlığının  qorunmasını  çətinləşdirir.Bütövlükdə,dünya  şəhərləri  ildə 
3mlrd.t    bərk  sənaye  və  məişət  tullantılarını,500km
3
-dan  çox  çirkab  suyunu  və 
1mlrd.t-a qədər müxtəlif aerozolları ətraf mühitə buraxır.                   
    Beləliklə,təbii mühitin çirklənməsi insanların sağlamlığına mənfi təsir göstərir 
və iqtisadi itkilərə səbəb olur. 
    Göstərilən misallar cəmiyyətin təbiətə təsirinin kəskin xarakter almasını bir daha 
sübut.Yəni,ətraf  mühitə  antropogen  təsirlər  biosferdə  baş  verən  proseslərdə  bütün 
canlılar üçün arzuolunmaz qlobal dəyişikliklərə gətirib çıxarır. 
    Cəmiyyətlə təbiət arasındakı qarşılıqlı təsirlərin əsasən üç formasını qeyd etmək 
olar:ekoloji,iqtisadi və ideoloji. 
    Ekoloji  qarşılıqlı  təsir  forması  insanın  təbii  mühitə  olan  təlabatı  ilə  müəyyən 
olunur.Yəni,mühit  insanın  bioloji  həyat  rejimini(hidroloji  rejim,planetin  bioloji 
məhsuldarlığı,maddələr və enerji mübadiləsi və s.) təmin etməlidir. 
    İqtisadi qarşılıqlı təsir forması ictimai inkişafın təmin olunması üçün cəmiyyətin 
təbii sərvətlərə olan təlabatı kimi  inkişafın sosial qanunları ilə müyyən olunur. 
    Qarşılıqlı münasibətlərin ideoloji forması xalq təsərrüfatının inkişafı prosesində 
təbətdən  kompleks  istifadə    olunması  zamanı  ətraf  mühitin  keyfiyyətinin  planlı 
şəkildə idarə olunmasında təzahür edir. 

12 
 
 
 
                     Ekologiyanın predmeti və vəzifələri 
    
Heç  bir  elmi-texniki  və  ictimai  tərəqqi  insanın  həyat  fəliyyətini  təbiət 
qanunlarının  əksinə  təmin  edə  bilməz.Hətta,kosmsu  fəth  etməsinə,  aylarla  suyun 
altında  yaşamağa  qadir  olmasina  baxmayaraq  insan  müəyyən  mühit 
amillərindən(temperatur,rütubət,havanın  qaz  tərkibi,suyun  keyfiyyəti,qidanın 
tərkibi və s.)asılı olan bioloji varlıq(növ) kimi qalmaqda davam edir.İstənilən canlı 
orqanizmin  mühitin  keyfiyyətinə  olan  təlabatı  min  illərlə  davam  edən  təkamül 
nəticəsində  formalaşmışdır.Aydındır  ki,bu  keyfiyyətin  orqanizmin  təlabatından 
kənara  çıxması  maddələr  mübadiləsinin  pozulmasına  səbəb  ola  bilər  ki,bu  da 
nomal həyat tərzi ilə bir araya sığmaya bilər.Mühitin keyfiyyətinin yüksək olması 
nə deməkdir? 
1.Ekoloji sistemin dayanıqlı mövcudluq imkanının olması. 
2.Verilmiş yerdə tarixən və ya müvəqqəti məskunlaşmış populyasiya(ilk növbədə 
insan)üçün arzuolunmaz mənfi nəticələrin olmaması. 
    Müasir  anlayışda  “ekologiya”orqanizmlər  və  ya  orqanizmlər  qrupu  ilə  onları 
əhatə  edən  mühit  arasında  münasibətlərdən  bəhs  edən  elmdir.Başqa    sözlə, 
”ekologiya  canlı  orqanizmlərin  mövcudluq  şərtlərini  və  orqanizmlərlə  onların 
məskunlaşdığı mühitin qarşılıqlı təsirlərini öyrənən elmdir”. 
    Orqanizmlərlə  mühit  arasındakı  əlaqələrin  məcmusu  və  ya  sturukturu 
ekologiyanın predmetini təşkil edir. 
    Təbiətin necə qurulmasını,hansı qanunlar əsasında mövcudluğunu,insan təsirinə 
hansı reaksiyanı verməsini,ekoloji sistemləri məhv etməyən yüklənmənin həddini 
və  s.bilmədən  təbiəti  qorumaq  və  ondan  insanın  maraqları  naminə  istifadə  etmək 
mümkün  deyil.Bütün  bunlar  isə  ekologiyanın  obyektini  təşkil  edir.Ekologiyada 
əsas  tədqiqat obyekti  ekosistemlərdir(canlı orqanizmlərlə  məskunlaşma  mühitinin 
yaratdigı vahid təbiət kompleksləri). 
    Ekologiya  insan  fəaliyyəti  nəticəsində  baş  verən  dəyişikliklər  də  nəzərə 
alınmaqla  canlı  orqanizmlərin  məskunlaşdıqları  mühitdə  həyat  fəaliyyətinin 
qanunauyğunluqlarını  tədqiq  edir.Bütün  bunlardan  başqa,ayrı-ayrı  orqanizm 
növlərinin(orqanizm  səviyyəsi),onların  populyasiyalarının,yəni  eyni  növdən  olan 
fərdlər  toplusunun(populyasiya-növ  səviyyəsi)  və  bütövlükdə  biosferin(biosfer 
səviyyəsi) öyrənilməsi də ekologiyanın tədiqat sferasına daxildir. 
    Bioloji  elm  kimi  ekologiyanın  əsas,ənənəvi  hissəsi  bioloji  varlıq  kimi  insan  da 
daxil  olmaqla  bütün  canlı  orqanizmlərin  mühitlə  qarşılıqlı  əlaqələrini  öyrənən 
ümumi ekologiyadır. 
    Həyatın təşkil səviyyəsinə görə ümumi ekologiyanın tərkibində aşağıdakı  
bölmələri ayırmaq olar: 

13 
 
-ayrılıqda  götürülmüş  orqanizmin(növün,fərdin)ətraf  mühitlə  fərdi  əlaqələrini 
tədqiq edən autekologiyaya; 
-əsas  vəzifəsi  ayrı-ayrı  növlərin  populyasiyalarının  struktur  və  dinamikasını 
öyrənməkdən ibarət olan populyasiya ekologiyası(demoekologiya); 
 -populyasiyaların,birliklərin  və  ekosistemlərin  ətraf  mühitlə  qarşılıqlı  əlaqələrini 
tədqiq edən sinekologiyay(biosenologiya). 
    Əgər,ayrılıqa  bir  orqanizm,onun  mühitlə  fərdi  əlaqəsi  ,davranışı  tədqiq 
olunursa,deməli  o  sistemin  digər  komponentlərindın  təcrid  olunur  və  sistemdən 
kənarda(aut-kənar)baxılır  ki,  bununla  da  autekologiya  məşğul    olur.  Yəni,    
autekologiya fərdin mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini öyrənir. 
    Göründüyü kimi,bu cür tədqiqatlar kifayət deyildir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
    Əgər,ayrılıqa  bir  orqanizm,onun  mühitlə  fərdi  əlaqəsi  ,davranışı  tədqiq 
olunursa,deməli  o  sistemin  digər  komponentlərindın  təcrid  olunur  və  sistemdən 
kənarda(aut-kənar)baxılır  ki,  bununla  da  autekologiya  məşğul    olur.  Yəni,    
autekologiya fərdin mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini öyrənir. 
    Göründüyü kimi,bu cür tədqiqatlar kifayət deyildir. 
    Hər-hansı  bioloji  növün  bu  və  ya  digər  sistemin  komponentləri  ilə  qarşılıqlı 
əlaqələrini  kompleks  şəkildə  tədqiq  etmədən  onun  bioloji  xüsusiyyətlərini  başa 
düşmək,dəyişən  mühitdə  onun  davranışını  və  miqdarını        proqnozlaşdırmaq,                          
bunlardan  insanların  maraqları  üçün  istifadə  etmək  mümkün  deyil.Məsələn,                       
meşələrin salınması və ya bərpa olunmasında əvvəlcədən əkiləcək ağac növlərinin 
yeni  meşədə  meydana  gələcək  digər  bitki  və  heyvan  növləri  ilə  qarşılıqlı 
münasibətlərini  bilmədən  heç  nəyə  nail  olmaq  olmaz.Ona  görə  də,bu  bitki  və 
heyvanların  xüsusiyyətlərini  bilmək  vacibdir.Müəyyən  birlik  təşkil  edən 
orqanizmlər qrupunun belə kompleks tədqiqi sinekologiyanın obyektini təşkil edir.  
    Zaman  amili  nöqteyi-nəzərindən    tarixi  və  təkamüli  ekologiyaları  da 
fərqləndirmək olar. 
    Bundan  başqa,ekologiya  konkret  tədqiqat  obyektinə  və  tədqiqat  mühitinə  görə 
də 
təsnifata 
bölünür.Məsələn,insan 
ekologiyası,heyvan 
ekologiyası,bitki 
ekologiyası    və  mikroorqanizmlər  ekologiyası.Öz    növbəsində  bu  qrupların  hər 
BİTKİ EKOLOGİYASI 
HEYVAN EKOLOGİYASI 
İNSAN EKOLOGİYASI 
MİKROORQANİZM  EKOLOGİYASI 
NƏZƏRİ EKOLOGİYA 
TƏTBİQİ EKOLOGİYA 
ÜMUMİ EKOLOGİYA 
EKOLOGİYA 
POPULYASİYA EKOLOGİYASI 
SİNEKOLOGİYA 
AUTEKOLOGİYA 
                MÜNİT  (ATMOSFER, HİDROSFER, LİTOSFER, KOSMOS ) 
Şək.1.    Ekologiya elminin təsnifatının sxemi 

14 
 
birini  fərdlər  və  populyasiyalar  səviyyəsində,suda,torpaqda,atmosferdə  və  kosmik 
fəzəda tədqiq etmək olar. 
    Canlı  orqanizmlər  tropik,mülayim  və  qütb  zonalarında,insan  tərəfindən 
dəyişdirilmiş  və  ya  yaradılmış,eləcə  də  çirklənmiş  və  çirklənməmiş  mühitlərdə  
məskunlaşmışdır. 
    Hazırda ekologiyanın ətraf mühitin çirklənməsinə həsr olunmuş istiqamətlərində 
intensiv tədqiqatlar aparılır.İnsan və insan cəmiyyətinin ekologiyası xüsusi statusa 
malikdir. 
    İnsan ekologiyası dedikdə,biosfer və antroposistemin qarşılıqlı münasibətlərinin 
ümumi  qanunauyğunluqlarını  kompleks  tədqiqi,təbii  mühitin  insanlara  təsirinin 
öyrənilməsi nəzərdə tutulur. 
    Hazırda insan öz məskunlaşdığı mühiti olduqca genişləndirmişdir.O,artıq yalnız 
yerətrafı  deyil,həm  də  uzaq  kosmik  fəzanı  fəth  edir.Bu  şərait  də  kosmik 
antropoekologiyanın predmetini təşkil edən bir sıra yeni problemlər yaradır. 
    Sənaye  müəssisələrinin  inkişafı  şəraitində  insan  və  maşınların  qarşılıqlı 
münasibətləri  olduqca  mürəkkəb  və  çoxşaxəli  xarakter  alır.Belə  ki,burada 
temperatur,səs-küy,işıqlanma  və  s.ekoloji  amillərin  özünəməxsus  rejimləri 
meydana çıxır.  
 Əvvəldə  qeyd  olunan  anlayışlardan  bir  elm  kimi  ekologiyanın  vəzifələrini 
aşağıdakı kimi formalaşdırmaq olar: 
--təbii  sistemlərə  və  bütövlükdə  biosferə  göstərilən  antropogen  təsirlər  də  nəzərə 
alınmaqla həyatın təşkilinin ümumi qanunauyğunluqlarının tədqiqi; 
--bioloji resursların səmərəli istismarının elmi əsaslarının yaradılması; 
--insan fəaliyyəti nəticəsində təbiətin dəyişməsinin proqnozlaşdırılması; 
--biosferdə baş verən proseslərin idarə olunması və insanın məskunlaşdığı mühitin 
qorunub saxlanması; 
--populyasiyaların miqdarının nizamlanması; 
--zərərverici  növlərlə  mübarizədə  kimyəvi  vasitələrdən  minimum  istifadəni  təmin 
edən 
tədbirlər 
sisteminin  hazırlanması;--landşaftın  bu  və  ya  digər 
komponentləeinin 
və 
elementlərinin 
xassələrinin 
qiymətləndirilməsi;                       
--çirklənmiş 
ekoloji 
sistemlərin 
vəziyyətinin 
ekoloji 
indikasiyası;                                                      
--pozulmuş təbii ekosistemlərin bərpası; 
--biosferin etalon sahələrinin qorunub saxlanması.      
    Elmi-təcrübi nöqteyi-nəzərdən ekologiyanı nəzəri və tətbiqi ekologiyaya bölmək 
olar. 
    Nəzəri ekologiya həyatın təşkilinin ümumi qanunauyğunluqlarını tədqiq edərək 
“açır”. 
    Tətbiqi  ekologiya  biosferin  insan  tərəfindən  “dağıdılmasını”,bu  proseslərin 
qarşısının alınmasın yollarını tədqiq edir və təbii ehtiyatların səmərəli istifadəsinin 

15 
 
prinsiplərini  işləyib  hazırlayır.Tətbiqi  ekologiyanın  elmi  əsasını  ümumekoloji 
qanunlar,qaydalar və prinsiplər sistemi təşkil edir. 
    Nəzəri ekologiyanın vəzifələrinə aşağıdakıları aid etmək olar: 
-ekoloji sistemlərin dayanıqlığının ümumi nəzəriyyəsinin işlənib hazırlanması; 
-mühitə uyğunlaşmanın ekoloji mexanizmlərinin tədqiqi; 
-populyasiyaların miqdarının tənzimlənməsinin tədqiqi; 
-biomüxtəliflik və onun saxlanması mexanizmlərinin öyrənilməsi; 
-məhsuldar proseslərin tədqiqi; 
-biosferdə gedən prosesləri onların davamlılığını qorumaq məqsədilə tədqiqi; 
-ekosistemlərin vəziyyətinin və qlobal biosfer proseslərinin modelləşdirilməsi.  
    Tətbiqi  ekologiyanın  həll  etməli  olduğu    vəzifələri  isə  aşağıdakı  kimi  ifadə 
etmək olar: 
-insan fəaliyyətinin təsiri altında ətraf təbii mühitdə baş verə biləcək mümkün 
mənfi nəticələri proqnozlaşdırmaq və qiymətləndirmək; 
 -ətraf təbii mühitin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması; 
-təbii ehtiyatların saxlanması.təkrar istehsalı və səmərəli istifadəsi;  
- dayanıqlı ekoloji təhlükəsiz inkişafı təmin etmək üçün mühəndis,iqtisadi,təşkilati-
hüquqi,sosial və digər qərarların optimallaşdırılması. 
   İlk  baxışda biri-birindən uzaq  görünən bilik sahələrini  birləşdirən  bir    “ümumi”         
vardır  ki,bu  da  onların  ekolojiliyidir.Bütün  bu  sahələrin  hamısı  müxtəlif 
terminləri,anlayışları  və  ümumi  qanunları  özündə  birləşdirən  bir  “əlifbaya”           
əsaslanır.Bu  əlifbanı  bilmək,ondan  istifadə  etməyi  bacarmaq  hər  bir  mütəxəssis 
üçün zəruridir. 
    Lakin,bir tədris fənni kimi texniki ali təhsil ocaqlarında ekologiyanın vəzifələri 
başqadır.Həyatın 
təşkilinin 
ümumi 
qanunauyğunluqlarının 
öyrənilməsi 
mühəndis,texnoloq,iqtisadçı mütəxəssislərin birbaşa vəzifəsinə aid olmasa da,onlar 
öz  peşə  fəaliyyəti  prosesində  canlı  orqanizmlərə  və  ətraf  mühitə  təsir  göstərirlər.       
Təbiətdən  istifadənin  onlara  etibar  olunmuş sahəsində neqativ halların  minimuma 
endirilməsi  və  ya  ləğv  olunmasını  nə  dərəcədə  peşəkar  həll  edəcəkləri  təbiətin 
quruluşunu və qanunlarını hansı səviyyədə bilmələrindən bilavasitə asılıdır.  
    Texniki tərəqqi ilə üzvi aləmin qarşılıqlı təsirlərini bilmədən və nəzərə almadan 
təbii ehtiyatların və sistemlərin istismarı hökmən dönməz mənfi proseslərə gətirib 
çıxarır.Keçmişdə və hazırda təbiəti onun qanunlarının əksinə olaraq dəyişdirməyə 
insanın göstərdiyi düşünülməmiş cəhdlər mahiyyət etibarilə ekoloji böhran adlanan 
problemləri yaratmışdır. 
    Təbiət üzərində”qələbəsinə”görə cəmiyyət öyünməməlidir.Hər belə “qələbəyə” 
görə  təbiət  bizdən  qisas  alır.Hər  belə  qələbə  ilk  növbədə  bizim  istədiyimiz 
nəticələri,daha  sonra  isə  digər  nəticələri  biruzə  verir.Bir  çox  hallarda  sonrakı 
nəticələr birinci nəticələri məhv edir. 

16 
 
    Beləliklə,ekologiyanın  vəzifələrini  istehsalat  və  ya  layihə-konstruktor  nöqteyi-
nəzərindən aşağıdakı kimi ifadə etmək olar: 
1.Texnoloji,mühəndis  və  layihə-konstruktor  işlərinin  ətraf  mühitə  və  insanların 
sağlamlığına minimum zərərli olmasını optimallaşdırmaq. 
2.Mövcud  və  layihələndirilən  müəssisələrin(texnoloji  proseslərin)ətraf    mühitə,       
insanlara  və  digər  canlılara  göstərə  biləcəyi  mənfi  təsirləri  proqnozlaşdırmaq  və 
ekoloji cəhətdən qiymətləndirmək. 
3.Ətraf mühitə,insanlara təhlükə yaradan,təbii və antropogen sistemlərə mənfi təsir 
göstərən texnoloji proseslərin vaxtında müəyyənləşdirilməsi və təkmilləşdirilməsi. 
    Deməli,haqlı  olaraq,ekologiya  ətraf  mühitin  mühafizəsi  üçün  elmi  baza,əsas 
hesab olunur. 
    Ekologiyanın  tətbiq  obyekti  təbii  sistemlərin  fəaliyyətinin  fiziki,kimyəvi  və 
bioloji parametrləridir. 
 
 
                       MÖVZU 2:Biosfer və onun təkamülü haqqında elmi təlim 
                                                     Yerin mənşəyi 
    B.e.ə.III əsrdə Yerin kürə formasında oiduğu sübut edildikdən sonra,alimlər belə 
bir fərziyyə itəli sürdülər ki,əvvəllər planet maye halında olub.1749-cu ildə J.Büf-
fon qeyd edirdi ki,Günəşə kometa düşmüş və nəticədə ondan nəhəng damlaları vu-
rub qoparmışdır.Bu damcılar Günəşdən müxtəlif məsafələrə üçaraq soyumuş və 
planetlərə çevrilmişdir.XIX əsrdə Kant-Laplas hipotezi meydana çıxdı.Bu hipotezə 
görə,bizim planet sistemi sıx nüvə ətrafında fırlanan qızmış  qaz-toz dumanından 
əmələ gəlmişdirLakin,XIX əsrin sonunda kimya elminin inkişafı ilə subut olundu 
ki,ərimiş,közərmiş planet yüngül kimyəvi elementləri (hidrogen,azot,oksigen və s.) 
tutub saxlaya bilməzdi.                                                                                                     
Müasir kosmogen təsəvvürlərə görə,Yer 4,7mlrd. il öncə səpələnmiş qaz-toz 
maddəsindən yaranmışdır.Nüvə,mantiya,yer qabığı,hidrosfer və atmosfer qravita-
siya sahəsinin təsiri altında ikinci qızmadan(isinmədən) sonra formalaşmışdır.An-
caq, bu hipotezin də ciddi nöqsanları mövcuddur.Belə ki,planetin qızması nəticə-
sində yüngül kimyəvi elementlər aşıq kosmosa uçardı və Yerdə atmosfer,hidrosfer 
və biosfer olmazdı. 
    Təəssüf ki,milyardlarla illər öncə Yerin necə olduğunu bilmək mümkün deyil. 
Planetin dərinlikləri kifayət qədər tədqiq olunmadığı üçün Yerin yaranması mexa-
nizminin elmi əsaslandırılmış izahı hələlik yoxdur.