İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

Max 
Min 
N=f(t) 
ZANAN                              T 
N 
FƏ
R
D
L
Ə
R
İN
  S
A
Y
I 
Şək5.3).Populyasiyanın artım dinamikası 
N 
Max 
Min 
FƏ
R
D
L
Ə
R
İN
  
S
A
Y
I 
ZANAN                              T 
N=f(t) 
Şək5.4.Populyasiyanın artım dinamikası 

51 
 
    Müxtəlif növlərdən olan populyasiyalarda fərdlərin sayının tərəddüd hüdudu da 
müxtəlifdir.Məsələn,mayböcəyinin sayı dalğanın zirvəsində (pikində) milyon dəfə, 
Kanada dovşanlarında isə 10 dəfə artır. 
    Fərdlərin  sayının  flyutasiyası  (qərarsızlığı,enib-qalxması),yəni,  həyat  dalğası 
müxtəlif  səbəblərdən  baş  verə  bilər.Məsələn,populysiya  dalğasının  dövriliyinin 
10...11il olması Günəş aktivliyinin dövriliyi ilə izah olunur.Günəşdəki “ləkələrin” 
sayı  11il  dövriliklə  dəyişir.”Günəş  qasırğasının  yerdə  əks-sədası”planetimizdə 
hava şəraitinin dəyişməsinə səbəb olur.Məsələn,şahidlərin dediyinə görə,”1955-ci 
ildə  Qazaxıstanın  xam  torpaqlarında  bütün  yay  ərzində  yerə  bir  damcı  da  yağış 
düşməmişdi.Biz  bilirdik  ki,isti  hava  bu  yerlər  üçün  adi  haldır.Lakin,bilmirdik 
ki,səhra “təqviminin” 10ildən bir xüsusilə kəskin,məhvedici quraqlığı da var.”  
 
 
                                                
Populyasiya anlayışı
 
«Рopulyasiya»  termini  latın  mənşəli  populus  sözündən  olub,xalq  deməkdir.Uzun 
müddət  (XVIII  əsrin  sonlarından  başlayarq)    müəyyən  ərazidə  məskunlaşmış 
istənilən  orqanizm  qruplaşmalarını  populyasiya  adlandırmışlar.1903-cü  ildə 
danimarkalı genetik Vilhelm Lyüdviq İohansen ilk dəfə genetik nöqteyi-nəzərdən 
qeyri-bircins orqanizmlər qrupunu populyasiya adlandırmışdır. 
Populyasiya (lat. populus-xalq)- eyni növə mənsub ,uzun müddət müəyyən ərazini 
tutan və çoxsaylı nəsillər ərzində özünü artırıb-törədən fərdlərin tarixən formalaş-
mış məcmusudur.Bioloji növbu və ya digər formada təcrid olunmuş  çoxlu sayda 
populyasiyadan  ibarət  olur  ki,bu  da  fərdlərin  sərbəst  cütləşməsini  (panmiksita) 
məhdudlaşdırır  və  ya  pozur.Populyasiya  adətən  arealın  təcridedici  maneələr 
olmayan,panmiksiyaya mane olan hissəsini tutur.Nəticədə,hər bir populyasiya ona 
xas  olan  təbii  şəraitlərin  məcmusunun  mövcud  olduğu  mühitə  uyğunlaşır.Bu 
uyğunlaşmanın  səciyyəvi  əlamətləri  nəsillərdən  nəsillərə  ötürülür.  Ətraf  mühitin 
müəyyən ekoloji şəraitinə uyğunlaşmış populyasiya ekotip adlandırılır.
 
    Nisbətən  yekcins  təbii  şəraitlər  kompleksinə  malik  fiziki-coğrafi  ərazidə 
məskunlaşmış  ekotiplər  «coğrafi  irq»  adlandırılır.Bu  cöğrafi  populyasiyaların 
fərdlərinin  həyat  təzahürlərinin  vahid  ritminə  morfoloji,fizioqrafik  və  s. 
uyğunlaşmaları  digər  təbii  şəraitdə  məskunlaşmış  qonşu  populyasiyaların 
fərdlərinin  uyğunlaşmalarından  fərqlənir.Coğrafi  irq  termininin  sinonimi  kimi 
əksər  hallarda  «yarımnöv»  (heyvan  və  bitki  sistematikasında  :bir-birinə 
yaxınlaşdıran  əlamətləri olan eyni növə mənsub fərdlərin məcmusu) anlayışından 
da istifadə olunur.Fəza-məkan daxilində populyasiya heç də həmişə təcrid olunmuş 
halda olmur.Belə ki,yarımnövlərin arealları kəsişə (üst-üstə düşə ) də bilər.Cöğrafi 
ekotiplər  daxilində  klimatipləri  də  ayrıla  bilər.İqlim  növün  irsən  möhkəmlənmiş 
xüsusiyyətləri 
ilə 
fərqlənən 
fərdlərinin 
məcmusunu 
formalaşdırır.İqlim 

52 
 
ekotiplərinin sərhədləri daxilində isə torpaq (edofik)ekotipləri-edofotipləri ayırmaq 
olar.Edofotiplər  torpaq  şəraitinin  təsiri  altında  yaranır.Müəyyən  biosenoz 
çərçivəsində bir qayda  olaraq    bir növünün  fərdlərinin  məcmusu  senopopulyasiya 
(yalnız  bu  biosenoza  uyğunlaşmış)  əmələ  gətirir.Bundan  başqa,ekosistemlərdə 
polisenotik  populyasiyalar  (bir  neçə  biosenoza  uyğunlaşmış),məsələn,sərbəst 
hərəkət edən heyvanlar da mövcuddur. 
    
Ekotipi vahid tam kimi səciyyələndirən ekologiya növü ( ekotipi)  əmələ gətirən  
fərdlərə  fəza-məkan  yerləşməsi  və  qarşılıqlı  münasibətləri  təhlil  və  qeydiyata 
məruz qalacaq statistik vahidlər kimi baxır.Populyasiyanin ekoloji xüsusiyyətlərinə 
onun  məskunlaşma  yeri  və  ekoloji  taxçası,fərdlərin  sayı  və  sıxlığı,fərdlər 
arasındakı 
populyasiyadaxili 
münasibətlər,biosenozda 
populyasiyalararası 
münasibətlər və s. aiddir.  
 
                 
Fərdlərin sayının populyasiyadaxili nizamlanması 
    
Adətən,populyasiyanın  sıxlığı  müəyyən  bir  optimuma  malik  olur.Bu 
optimumdan  istənilən  sapmalar  (kənaraçıxmalar)  olduqda  populyasiyadaxili 
tənzimləmə  mexanizmi  iş  düşür.  Populyasiyada  dayanıqlı  sabitliyin  bərqərar 
olmasına  imkan  yaradan  əsas  mexanizmlərdən  biri  sıxlıqdan  asılı  olan  amillərin 
təsiridir.Abiotik amillər də populyasiyada ölümlərə təsir göstərməsinə baxmayaraq, 
müstəqil şəkildə dayanıqlı sabitliyi yarada bilmir.      
    
Müxtəlif    bitki  və  heyvan  növlərində  sayın  tənzimlənməsi  müxtəlif  cür  həyata 
keçirilir.  Buna  baxmayaraq  onların  hər  birində  müəyyən  yollarla  sıxlığın 
optimumu  bərqərar  olunur.Populyasiyanın  sıxlığının  artması  fərdlərin  ölçülərinin  
və  məhsuldarlığının  azalması,ölümlərin  artması,inkişaf  sürətinin  və  cinslərin 
nisbətinin dəyişməsi,populyasiyanın fəal hissəsinin azalması və s. kimi təzahürlərlə 
müşayət  olunur.Bir  çox  hallarda  populyasiyanın  sıxlığının  həddindən  artıq 
yüksəlişi  hannibalizmi  stimullaşdırır.Hannibalizm  bəzi  balıq  növlərində  və  digər 
heyvanlarda müşahidə olunur. 
    Sayın  populyasiyadaxili  tənzimlənməsinin  vacib  mexanizmlərindən  biri  də 
intensivliyi  sıxlığın  artımından  asılı  olan  emiqrasiyadır.Bu  əksər  həşaratlar  üçün 
səciyyəvidir.Bu  həşaratlarda  sıxlığın  müəyyən  kəmiyyətində  fərdlərin  bir  hissəsi 
həmin  arealın  onlar  üçün  daha  az  əlverişli  olan  yerlərə  köçürlər.Məsələn,bəzi 
mənənə  növlərində  populyasiyanın  sıxlığının  artması  başqa  yerə  köçmək 
qabiliyyətinə malik qanadlı fərdlərin meydana çıxması ilə müşayət olunur.Sıxlığın 
kəskin  artması  bir  sıra  məməlilərdə  (xüsusilə  də,siçovulabənzər  gəmiricilərdə)  və 
quşlarda da emiqrasiyaya səbəb olur.  
     Məhdud resurslar uğurunda növdaxili rəqabətin tənzimləyici rolu kifayət qədər 
öyrənilmişdir.Leşlə  qidalanan  milçəklərin  cəsədə  qoyduğu  külli  miqdarda 
yumurtalardan  çoxlu  sayda  sürfə  çıxır  ki,bunların  da  hamısına  qida  çatışmır  və 

53 
 
nəticədə  erkən  ölümlərin  sayı  katostrofik  həddə  çatır.Oxşar  təzahür  bir  çox 
həşaratlarda da müşahidə olunur. 
     Əsas  problemlərdən  biri  isə  «populyasiyanın  minimal  yaşama  qabiliyyəti»-dir. 
Bu  problemin  mahiyyəti    hər-hansı  uzun  dövr  ərzində  populyasiyanın  mövcudlu-
ğuna  təminat  verən  minimal  sayın  müəyyənləşdirilməsindən  ibarətdir  .  Eyni 
zamanda,populyasiyanın  sıxlığının  optimumdan  aşağı  düşməsi  (məsələn,  siçovul-
ların kütləvi şəkildə qırılması) digər fərdlərin daha erkən cinsi yetkinliyə çatmasını 
və nəsilvermə (artıb-törəmə) qabiliyyətinin yüksəlməsini stimullaşdırır.       
  Populyasiyanın  sayını  tənzimləyən  bəzi  mexanizmlər  eyni  zamanda  növdaxili 
rəqabətin  qarşısını  alan    mexanizm  rolunu  da  oynaya  bilər.Məsələn,quş  öz    yuva 
ərazisini  «oxuması»(сəh-cəhi)  ilə  sərhədləyir  (işarələyir)  və  digər  cütlüklər  bu 
sahənin  hüdudlarından  kənarda  yuva  qurur.Bir  çox  məməlilərin  qoyduqları 
nişanələr onların ov sahəsini məhdudlaşdırmaqla bərabər,başqa fərdlərin məskun-
laşması  barədə xəbərdarlıq da edir.Bütün bunlar isə,növdaxili rəqabəti azaldır və 
populyasiyanın  hədsiz  sıxlaşmasının  qarşısını  alır.Populyasiyanın  sıxlığının 
dəyişməsi  reflektor  və  ya  siqnal  təsirinə  malik  ola  bilər.Popuylyasiyanın  sıxlığı 
yüksək  olduqda  bu  siqnal  sayın  nizamlı  yolla  azalmasına,sıxlıq  aşağı  olduqda  isə 
onun  sürətlə  törəməsinə  və  böyüməsinə  gətirib  çixarır.S.S.Şvarts  tərəfindən 
müəyyən edilmişdir ki, suda-quruda yaşayanlar (ikihəyatlılar) və siçovullarda belə 
siqnalizasiya  kimyəvi  təbiətə  malikdir.Bu  fikri  təsdiqləyən  misallı  nəzərdən  keçi-
rək.Əgər,həddindən artıq sıxlığa malik siçovul populyasiyasının yaşadığı qəfəsdəki 
hava  seyrək  sıxlığa  malik  populyasiya  olan  qəfəsə  verilsə,  sonuncuların  fiziolo-
giyasında yüksək sıxlığa malik populyasiyaya səciyyəvi olan istiqamətdə dəyişik-
liklər yaranar.   
    Bitkilərdə  populyasiyanın  sayının  tənzimləyici  mexanizmi  rolunu  növdaxili 
rəqabət  oynayır
.
Bu  adətən,bitkilərin  yüksək  sıxlığı  ilə  bağlı  olur.Toxumların  sıx 
səpilməsi çiximın (məhsuldarlığın
) 
azalmasına səbəb olur ki,bu da kənd təsərrüfatı 
və meşəçilik üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.Əksər hallarda eyni növün bitkiləri 
bir-biri ilə işıq və nəmlik uğurunda rəqabət aparır.Səpin sıx olduqda,bitkilərin biri 
digərini  kölgədə  qoyur  və  suyun  miqdarı  məhdud  olduğu  üçün  bitkilər  nəmlik 
çatışmazlığına  məruz  qalır ki,bu da onların  bir  hissəsinin  məhvinə səbəb olur.Bu 
təzahür  daha  çox  tərəvəz  və  meşə  bitkiləri  üçün  səciyyəvidir.Meşələrdə  həmişə 
cavan  bitkilərin  sayı  yaşlı  bitkilərdən  daha  çox  olur.Səhra  bitkilərinin  düzgün 
yerləşməsini
 
nəmlik  uğurunda  növdaxili  rəqabətlə  izah  etmək  olar.İlk  baxışda  elə 
görünür  ki,onları  kimsə  biri-birindən  eyni  məsafədə  əkmişdir.Nəmliyin  nisbətən 
çox  olduğu  yerlərdə  isə  bi  dəqiqlik  pozulur  və  populyasiyanın  seyrəkliyi  itir.
 
Lakin,nəzərə  almaq  lazımdır  ki,populyasiya  özü  də  birliyin  tərkibinə  daxildir  və 
biosenozların  dayanıqlı  mövcudluğu  yalnız  bütün  komponentlərin  müəyyən  bir 
miqdar  nisbətlərində  mümkündür.Həm  ayrı-ayrı  populyasiyaların,həm  də  bütöv-

54 
 
lükdə  biosenozların  dayanıqlı  vəziyyətini  təmin  edən  sayın  tənzimlənməsi  mexa-
nizminin  zəruriliyi  də  bununla  bağlıdır.Populyasiyaların  sayının  tənzimlənməsi 
mexanizmləri növlərarası mürəkkəb qarşılıqlı münasibətlərə əsaslanır.    
 
 
 
   
MÖVZU 6: Ekoloji sistem, ekosistemlərdə enerji və onun  
                                
məhsuldarlığı
 
 
 
    Qanunauyğun  qarşılıqlı münasibətlərdə olan canlı orqanizmlər və onların möv-
cudluq şəraitinin maddələr dövranı baş verə bilən məcmusuna ekoloji sistem və ya 
ekosistem deyilir. 
    Başqa  sözlə,canlı  orqanizmlər  və  qeyri-üzvi  komponentlərin  maddələr  dövranı 
baş verən məcmusu ekosistem adlanır (Məsələn,meşə,çəmən,göl və s.). 
    Ekosistem  anlayışı  1935-ci ildə  ingilis ekoloqu  A.Tensli  tərəfindən  təklif  olun-
muşdur.O,göstərmişdir ki,bu cür yanaşmada üzvi və qeyri-üzvi amillər eyni hüquq-
lu komponentlər kimi çıxış edir və biz orqanizmi onun ətraf  mühitindən təcrid edə 
bilmərik.Ekosistemlər dəqiq həcmə malik deyil və istənilən fəzanı tuta bilər.Tensli 
Yer səthində ekosistemlərə təbiətin əsas struktur vahidləri kimi baxırdı. 
    Təbiətdə ekosistemlərin miqyası və bu sistemlərdə baş verən maddələr dövranı-
nın qapalılıq dərəcəsi də müxtəlifdir.Bəzi ekosisteklərdə maddənin kənara çıxması 
çox  böyük  olduğu  üçün  onun 
sabitliyi  kənardan  həmin  miqdarda 
maddə 
daxil 
olması 
ilə 
saxlanılır.Yerdə 
olan 
ən 
iri 
ekosistemlər 
belə 
tam  qapalı 
dövrana malik deyil. 
    Ekosistem  konsepsiyası  ilə  para-
lel  olaraq  biogeosenoz    haqqında 
təlim  də  inkişaf  etməkdədir  ki,bu-
nun  da  banisi  V.N.Sukaçevdir 
(1942). 
    Biogeosenoz  iki  əsas  tərkib  his-
sədən  ibarətdir:ekotop  (yun.”to-
pos”-yer)-müəyyən  ərazinin  abiotik 
amillərinin  məcmusu  və  biosenoz 
(lat.”bios”-həyat,”senoz 
“-cəmiy-
       ATMOSFER 
        
(KLİMOTOP
) 
 
   TORPAQ-SÜXUR        
(EDAFOTOP
) 
BİTKİ ALƏMİ                 
(FİTOSENOZ)
 
HEYVANAT ALƏMİ    
(ZOOSENOZ)
 
BİOGEOSENOZ 
EKOTOp
P
 
MİKROORQANİZMLƏR   
(MİKROBOSENOZ
)
 
BİOSENOz
zZ
 
Şək......Biogeosenozun ouruluşunun sxemi 

55 
 
yət,ümumi)-qarşılıqlıəlaqədə olan və birgə məskunlaşmış orqanizmlərin məcmusu 
(Şəkil.....). 
    Biosenoz özündə heyvanları (zoosenoz),bitkiləri (fitosenoz) və mikroorqanizm-
ləri(mikrobosenoz) birləşdirir. 
    Ekotop isə iqlim (klimotop) və torpaq-süxur (edafot)amillərdən ibarətdir. 
    Ekosistem  və  biogeosenoz  mahiyyət  etibarı  ilə  yaxın  anlayışlar  olsalarda,sino-
nim deyillər.Əgər,ekosistem hər-hansı səviyyədə maddələr dövranını təmin edən                          
sistemləri ifadə edirsə,biogeosenoz  ərazi anlayışı olub,orqanizmlərlə əhatə olun- 
muş müəyyən sahəni,ərazini ifadə edir.  
    Məsələn,adi su damcısı,dibçəkdəki çiçək,pilotlu kosmik gəmi və s.ekosistem ola 
bilər.Lakin,bunlar  biogeosenoz  anlayışına  uyğun  gəlmir.Bir  ekosistemdə  bir  neçə 
biogeosenoz  ola  bilər.İstənilən biogeosenoz  ekosistemdir,lakin,bütün  ekosistemlər 
biogeosenoz hesab oluna bilməz.Ekosistem canlı və cansız komponentlərdən ibarət 
ölçüsüz,  dayanıqlı  bir  sistemdir.Biogeosenoz  isə  dəqiq  sərhəddi  olan  yerüstü  qu-
rumdur.”Ekosistem” anlayışı “biogeosenoza” nisbətən daha geniş anlayışdır.  
  Təbii ekoloji sistemlər (biogeosenozlar) uzun zaman (yüz və min illərlə) mövcud 
olmaqla  zaman  və  məkan  daxilində  müəyyən  nisbi  sabitliyə  malikdir.Sistemin 
sabitliyini saxlaması üçün orqanizmlər və mühit arasındakı maddə və enerji axını-
nın,maddələr mübadiləsi (asimliyasiya və dessimilyasiya) proseslərinin balanslaş-
ması  zəruridir.Aydındır  ki,heç  bir  sistem  mütləq  sabit  və  tarazlıqlı  olmur.Məsə-       
lən,dövri olaraq bir növün populyasiyasının miqdarı artır,digərininki isə azalır.Belə 
proseslər bu və ya digər dərəcədə düzgün dövriliyə malik olur və bötövlükdə siste-
mi tarazlıqdan (müvazinətdən) çıxarmır.        
    Ekosistemin hərəkətli-sabit tarazlıq vəziyyətinə homeostaz (“homo”-həmin,”sta-
zis”-vəziyyət,hal)  deyilir.Homeostaz  istənilən  ekoloji  sistemin  vacib  mövcudluq 
şərtlərindən olmaqla,bütün sistemlərdə eyni deyil. 
    Məsələn,təbii biogeosenozlarda homeostaz ətraf mühitdən fasiləsiz olaraq mad-
də və enerji daxil olması ilə saxlanılır.Həqiqətən,fotosintetik bitkilərə fasiləsiz ola-
raq günəş enerjisi və kimyəvi maddələr daxil olur.Assimliyasiya prosesi dessimli-
yasiya ilə,maddənin toplanması isə onun parçalanması ilə müşayət olunur. 
    İnsan  tərəfindən  yaradılmış  antropogen  ekosistemlərə  təbiətin  əksər  qanunları 
şamil edilsə də,təbii biogeosenozdan fərqli olaraq onlara açıq sistem kimi baxmaq 
olmaz.Antropogen  ekosistemlərdə  homeostazı  saxlamaq  üçün  insan  onu  idarə 
etməlidir.                                                                                                                                           
Təbii ekosistemlərin hərəkətli-sabit müvazinət halında olmasına baxmayaraq,onlar 
da  zaman  keçdikcə  ardıcıl,daimi,ləng  dəyişmələr  baş  verir.Bu  dəyişmələr  əsasən 
biota,yəni    biogeosenoza  daxil  olan  canlı  orqanizmlərə  aiddir.Bir  biosenozun 
ardıcıl şəkildə digərini əvəz etməsinə suksessiya (lat.”suksido”-təqib etmə,dalınca 

56 
 
getmə)  deyilir.Lakin,suksessiya  yalnız  biotların  dəyişməsi  deyil,bütün  abiotik 
amillər kompleksinin dəyişməsinin tam və dönməz prosesidir. 
 
                   Ekoloji sistemlərdə enerji və onun məhsuldarlığı 
    Yerdə ilkin üzvi maddə əsasən yaşıl bitkilər vasitəsilə günəş enerjisinin təsirin-
dən fotosintez prosesində yaranır.Bu proses enerjinin udulması ilə müşayət oludu-
ğu  üçün  endoergik  proses  adlanır.Termodinamikanın  ikinci  qanununa  görə,bütün 
enerji növləri sonda istslik formasına çevrilir və səpələnir.Bir sıra kimyəvi reaksi-
yalar enerjinin ayrılması və səpələnməsi ilə baş verir.Fotosintez reaksiyası isə ter-
modinamik  qradiyentin  əksinə  olaraq  fotonların  enerjisinin  kimyəvi  rabitə  enerji-
sinə çevirməklə üzvi maddə enerjisinin toplanması prosesidir. 
      Məlumdur ki,bitkilər yaşıl yarpaqlara malikdir.Yaşıl yarpaqlar milyonlarla hü-
ceyrələrdən  ibarətdir.Hüceyrənin  tərkibində  isə  xloraplastlar  mövcuddur.Xloro-
plastlar  isə  xlorofil  molekullarından  təşkil  olunmuşdur.Günəş  işığının  fotonu  xlo-
rofil  molekulu  ilə  qarşılıqlı  təsirdə  olur  və  nəticədə  onun  atomundan  bir  elektron 
sərbəstləşir.Sərbəst elektron xloroplastın daxilində hərəkət edərək adinazindifosfat 
(ADF) molekulu ilə toqquşur və nəticədə ADF molekulu kifayət qədər əlavə enerji 
alaraq  enerji  daşıyıcısı  olan  adinazintrifosfat  (ATF)  molekuluna  çevrilir.Hərəkətə 
gətirilmiş ATF molekulu su və karbon qazının mövcud olduğu hüceyrədə şəkər və 
oksigen  molekulu  alınmasına  səbəb  olur.Bu  zaman  ATF  molekulu  öz  enerjisinin 
bir hissəsini itirərək yenidən ADF molekuluna çevrilir.Bu fotosintez prosesinin sa-
dələşdirilmiş  izahıdır.Burada  digər  mürəkkəb  biokimyəvi  aralıq  prosesləri  də  baş 
verir ki,biz bunlar üzərində dayanmırıq. 
    Beləliklə,bitkilər  atmosfer  havasından  fasiləsiz  olaraq  külli  miqdarda  karbon-2 
oksidi udaraq oksigen ayırır.Atmosferdə sərbəst oksigenin olması ,onun qaz tərki-
binin və müəyyən qaz balansının saxlanması fotosintez prosesinin nəticəsidir. 
    Bitkilərin  fotosintez  nəticəsində  yaratdıqları  illik  enerji  ehtiyatının  miqdarı 
20,9x10
22
kC qiymətləndirilir.Bundan başqa,üzvi maddənin sintezi bakteriyalar va-
sitəsilə də həyata keçirilir.Hesab edilir ki,bakteriyaların fotosintez prosesi Yerdə il-
kin proses olmaqla avtotrofluğun birinci mərhələsidir. 
    Qida zənciri.Biosenoza daxil olan canlı orqanizmlər maddə və enerjinin assim-
liyasiya  xüsusiyyətlərinə  görə  eyni  deyil.Bitkilərdən  fərqli  olaraq  heyvanlar  foto-
sintez reaksiyasına qabil deyillər və günəş enerjisini fotosintetiklərin yaratdığı üzvi 
maddələr vasitəsilə istifadə edirlər.Beləliklə,biogeosenozda maddə və ona ekviva-
lent olan enerjinin ardıcıl olaraq bir orqanizmdən digər orqanizmə ötürülmə zənciri 
əmələ  gəlir  ki,buna  da  trofik  (yun.”trofe”-qidalanıram)  zəncir  və  ya  qida  zənciri 
deyilir.     
Qida zənciri bir-biri ilə qida-istehlakçı əlaqələri ilə bağlı olan bitki,heyvan,göbələk 
və mikroorqanizmlər silsiləsidir. 

57 
 
    Qeyri-üzvi maddədən ilkin üzvi maddə yaradan və öz orqanizmlərini heç bir va-
sitəçi olmadan quran orqanizmlərə (əsasən bitkilərə) avtotroflar və ya produsentlər 
deyilir.Mineral komponentlərdən üzvi maddə sintez edə bilməyən və öz orqanizm-
lərini qurmaq üçün produsentlərin yaratdığı üzvi maddədən istifadə etməyə məcbur 
olan orqanizmlərə heteretroflar (başqaları ilə qidalanan) və ya konsumentlər (lat-
”konsumo”-istehlak edirəm) deyilir.Beləliklə,produsentlər və onlarla qidalanan 
konsumentlər trofik zəncirin ilk iki həlqəsini təşkil edirlər.Lakin,bütün orqanizmlər 
öz fizioloji təlabatını ödəmək üçün qidasında təkcə bitkilərdən deyil,eyni zamanda 
digər heyvanların orqanizmindən (ətindən) də istifadə edə bilər.Belə olduqda,bu 
heyvanlar ikinci qəbildən olan konsumentlər sayılırlar.Qida zənciri bununla bitmə-
yə də bilər,ikinci sıra konsumentlər özləri də üçüncü qəbildən ilan konsumentlərin 
qida mənbəyinə çevrilə bilər və s.                                       
    Qida zəncirləri nisbətən sadə və qısa (məs.ot-həşarat-qurbağa-ilan-yırtıcı quş) 
ola bilər.  Qida zəncirində hər bir həlqədəki orqanizm özündən əvvəlki orqanizmi 
yeyir (qidalanır) və beləliklə də təbiətdə maddələr dövranının əsasını təşkil edən 
enerji və maddənin zəncirvari ötürülməsi baş verir. Bir həlqədən digərinə 
ötürülərkən enerjinin əsas hissəsi (80...90%) istilik şəklində səpələnir.Məhz, bu 
səbəbdən də qida zəncirində həlqələrin sayı məhduddur və adətən 4...5-dən çox 
olmur. 
Müxtəlif  trofik zəncirlər öz aralarında ümumi həlqələrlə bağlıdır və trofik şəbəkə 
adlanan çox mürəkkəb sistem təşkil edirlər. 
    Qidalanma  prosesində  bütün  trofik  səviyyələrdə  “tullantılar”  əmələ  gəlir.Yaşıl 
bitkilər  hər  il  qismən  və  ya  tamamilə  yarpaqlarını  tökürlər.Orqanizmlərin  bir  his-
səsi  bu  və  ya  digər  səbəblərdən  məhv  olur.Sonra  isə  yaranmış  üzvi  maddə  hissə-
hissə  və  ya  bütövlükdə  yenisi  ilə  əvəz  olunur.Bu  əvəzləmə  trofik  zəncirin  xüsusi 
həlqəsi-redusentlərin (lat.”reduksio”-qaytarma) fəaliyyəti nəticəsində baş verir.Re-
dusentlər (bakteriyalar,göbələklər,xırda onurğasızlar və s.) öz həyat fəaliyyəti pro-
seslərində bütün trofik səviyyələrin produsent və konsumentlərinin üzvi qalıqlarını 
mineral maddəyə qədər parçalayır. 
    Məsələn,torpağa  daxil  olan  bitki  qaliqlarının  parçalanma  məhsulu  45%  oksi-
gen,42%  hidrogen,  6,5%  azot  və  1,5%  kül  elementləri  adlanan  kalsium,sili-
sium,kalium və fosfordan ibarətdir. 
    Məlumdur  ki,bütün  üzvi  maddələr  müəyyən  enerji  miqdarına  ekvivalentdir.De-
məli,biogeosenozda  trofik  zəncir  eyni  zamanda  energetik  zəncirdir.Yəni,Günəş 
enerjisinin  produsentlərdən  digər  həlqələrə  ardıcıl  və  nizamlı  şəkildə  ötürülməsi-
dir.Maddənin  ekvivalent  olduğu  enerjini  üzvi  maddənin  kimyəvi  rabitələrini  qır-
maqla çıxarmaq olar.Bunun üçün də müəyyən enerji sərf etmək lazımdır.Akademik 
S.S.Şvarts biogeosenozu “maddə və enerjini transformasiya edən maşın” adlandır-
mışdır.Aydındır ki,enerji iş görmək qabiliyyəti kimi müəyyən olunur və Coullarla 

58 
 
(C) və ya kiloCoullarla (kC) ölçülür.1q quru üzvi maddə 18,7kC enerjiyə,zülal və 
yağlarla zəngin bitki toxumlarının 1q quru maddəsi  20,0kC,onurğalı heyvanların 
1q quru maddəsi (əti) 23,5kC enerjiyə ekvivalentdir. 
    Konsumentlər  produsentlərin  üzvi  maddəsi  ilə  qidalanaraq  onlardan  enerji  alır 
ki,bu  da  onların  öz  üzvi  maddələrini  yaratmasına,tənəffüsünə,istilik  mübadiləsi-
nə,hərəkətə və s. sərf olunur.     
    Beləliklə,ekosistemdə daimi enerji axını və onun bir qida səviyyəsindən digərinə 
ötürülməsi prosesi baş verir.Termodinamikanın ikinci qanununa görə,bu proses hər 
sonrakı hılqədə enerjinin səpələnməsi ilə,yəni,enerji itkisi və entropiyanın artması 
ilə müşayət olunur.Aydındır ki,bu itkilər fasiləsiz olaraq Günəşdən daxil olan ener-
ji hesabına kompensasiya olunur. 
    Ekosistemdə daim üzvi maddə yaranır və sərf olunur.Bu isə hər bir ekosistemin 
müəyyən  məhsuldarlığa  malik  olması  deməkdir.Bu  zaman  məhsuldarlıq 
dedikdə,biokütlənin yaranma sürəti,yəni vahid zaman kəsiyində yaranan maddənin 
kütləsi nəzərdə tutulur. 
    Ekosistemin  əsas  və  ya  ilkin  məhsuldarlığı  Günəşin  şüa  enerjisinin  produsent-
lər,yəni yaşıl bitkilər tərəfindən fotosintez prosesində mənimsənilməsinin sürəti ilə 
müəyyən  olunur.Məsələn,1ha  meşə  sahəsinin  yaşıl  bitkiləri  il  ərzində  fotosintez 
prosesində 10t üzvi maddə yaratmışdırsa,bu ümumi məhsuldarlıq adlanır.Lakin,öz 
həyat fəaliyyəti prosesi zamanı bitkilər yaranmış üzvi maddənin bir hissəsini özlə-
rinin tənəffüsünə sərf edirlər və buna görə də vahid zamanda vahid səthə yığılmış 
üzvi maddə (biokütlə) yaradılan üzvi maddədən az olur.Tənəffüsə sərf olunmuş üz-
vi maddə ilə yaradılan üzvi maddənin fərqinə ekosistemin faktiki və ya xalis məh-
suldarlığı  deyilir.Konsumentlər  isə  xalis  ilkin  məhsuldarlıq  hesabına  üzvi  maddə 
yaradır  və  özləri    qeyri-üzvi  maddədən  üzvi  maddə  sintez  edə  bilmədikləri  üçün 
onların məhsuldarlığı ikinci məhsuldarlıq adlanır. 
    Hesablamalara  görə,1ha  meşə  sahəsi  ildə  orta  hesabla  2,1x10
9
  Günəş  enerjisi 
qəbul  edir.Lakin,il  ərzində  yaranmış  bitki  maddəsini  yandırsaq,cəmi  1,1x10
6
  kC 
enerji alınır ki,bu da 0,5% təşkil edir.Bu isə fotosintetiklərin ilkin məhsuldarlığının 
0,5%-i  keçmədiyini  göstərir.İkinci  məhsuldarlıq  daha  az  olur.Trofik  zəncirin  bir 
həlqəsindən  digərinə  keçdikcə  90...99%  enerji  itirilir.Məsələn,gün  ərzində  1m
2