İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

HİDROSFER 
  ŞİRİN SULAR 
(tərkibində 1q/l-dən az 
duz olan) 
ATMOSFER 
SULARI 
 DUZLU SULAR 
(tərkibində 35q/l-dən 
çox duz olan
) 
SU BUXARI,YAĞIN-
TILAR(YAĞIŞ,QAR, 
DOLU VƏ S.) 
 OKEANLAR ,             
DƏNİZLƏR ,               
GÖLLƏR 
ÇAYLAR,GÖLLƏR, BATAQ-  
LIQLAR,BUZLAQLAR,AYS-      
BERQLƏR,YERALTI SULAR 

26 
 
rakterinə təsir göstərir.Sututarların səthində əmələ gələn buz qatı onu sonrakı don-
madan qoruyur. 
    Şirin su hövzələrində heç vaxt su kimyəvi təmiz olmur.Bu da suyun yüksək həll-
etmə qabiliyyətinə malik olması ilə izah olunur,Hətta ən ciddi təmizləmədən sonra 
su yenidən digər qarışıqlarla zənginləşir və xassələrini dəyişir.Maqnit sahəsinin tə-
sirindən də suyun xassəsi dəyişir. 
    Hidrosferin  əsas  kütləsi  polezoy  erasının  başlanğıcında,yəni,600mln.il  bundan 
öncə formalaşmışdır. 
    Su hidrogen və oksigenin kimyəvi birləşməsi olub,tərkibinə görə 11,11% hidro-
gendən və 88,89% oksigendən(kütlə etibarı ilə) ibarətdir.                                                      
    Təbii  sərvətlərin  əksəriyyəti  bərpa  olunmur.Su  ehtiyatları  isə  okean-atmosfer-
yer-okean sistemli dövri prosesdə bərpa olunur.Təbiətdə şirin suların materikdən  
okean və dənizlərə axması və yenidən quruya qayıtmasının”nəhəng  mexanizmi” 
fəaliyyət göstərir. 
 
Göstəricinin adı 
Ölçü vahidi 
Kəmiyyətin 
qiyməti 
Sıxlığı  (20
0
C-də) 
kq/m
3 
998,2 
Ərimə temperaturu 
0
C 
0 
Qaynama temperaturu 
0
C 
100 
Xüsusi kütlə 
N /m
3
 
9790 
Molekul kütləsi 
a.k.v 
18,01528 
İstilik keçiriciliyi  (0
0
C-də) 
Vt/m 
x 
o
C 
0,56 
Xüsusi istilik tutumu 
Coul/(kq
x
o
C) 
4200 
Dinamiki özlülük  (20
o
C-də) 
Pa 
x 
san. 
0,00101 
Kinematik özlülük  (20
o
C-də)  Sm
2
/san. 
0,01012 
 
   Su  Yerdə  bütün  həyatın  əsasıdır.Atmosferdə  olan  su  buxarı  planetimizin  istilik 
balansını nizamlayır.Hidrosferdə istiliyin yayda toplanması və qişda verilməsi ilə 
Yerin iqlimi mülayimləşir(yumşalır). 
    Canlı  orqanizmlərdə  maddələr  mübadiləsi  ilə  bağlı  olan  əksər  biokimyəvi  və 
biofiziki  proseslər  su  mühitinin  olduğu  şəraitdə  mümkündür.Fotosintez  prosesin-
dən atmosferə daxil olan oksigenin mənbəyi yalnız sudur.Su bütün canlı orqanizm-
lərin toxuma və hüceyrələrinə daxildir. 
   
 
    Su  təbiətdə  yeganə  mineral  maddədir  ki,onu  başqa  maddələrlə  əvəz  etmək 
mümkün deyil. 
 
          Litosfer 
    Litosfer  yer  kürəsinin  bərk  örtüyüdür.Onun  qalınlığı  30...40km-dir.Litobiosfer 
isə litosferin canlı orqanizmlər yayılan hissəsidir(3...8km dərinliyə qədər).Litosfer 

27 
 
dedikdə əsasən Yerin quru hissəsi nəzərimizdə canlanır.Bu isə Yer qabığının sahə-
sinin(510mln.km
2
) 149mln.km
2
-nı (29%) təşkil edir. 
    Litosferin üst qatını torpaq təşkil edir.Torpaq canlı və cansız təbiətə xas olan bir 
sıra  xüsusiyyətlərə  malik  varlıqdır.Onun  əsas  xassəsi  bitkilərin  inkişafını  təmin 
edən  münbitlikdir.Lakin,torpaq  təkcə  bitkilər  üçün  mühit  deyil,xalq  təsərrüfatının 
bütün sahələrinin yerləşməsi üçün bazisdir. 
    Torpaq üzvi və mineral elementlərin qarışığından ibarətdir.Torpağın mineral tər-
kibinin 50%-dən artığını silisium oksidi(SiO
2
), 1...25%-ə qədər gil(Al
2
O
3
),1...10% 
dəmir  oksidi(F
2
O
3
),0,1...5%-ni  maqnezium,kalium,fosfor   və kalsium(MgO,K
2
O, 
P
2
O
5,
CaO)oksidləri təşkil edir. 
    Torpağın əsas fiziki xassələrindən biri onun mexanikintərkibidir ki,onun da dörd 
dərəcəsi müəyyən olunmuşdur:qum,qumluca,gil-torpaq və gil.Torpağın sukeçirmə, 
nəmliyi saxlama qabiliyyəti və s.mexaniki tərkibdən asılıdır.Bundan başqa,hər bir 
torpaq  növü  sıxlıq,istilikudma,istilik  tutumu,istilik  keçirmə,nəmlik  tutumu  və  s. 
xassələrlə səciyyələndirilir. 
    Torpaq litosferin digər qatlarından fərqli olaraq sadəcə bərk cisim deyil,bərk his-
səciklərin hava və su ilə əhatə olunduğu üçfazalı mürəkkəb sistemdir. 
    Torpaq insanı əhatə edən mühitin tərkib hissəsi olmaqla Yerdə həyatın təminatı-
nın əvəzsiz şərtlərindən biridir.Torpaq biosferin digər elementləri ilə maddələr mü-
badiləsini təmin edən açıq sistemdir.Planetimizin bütün torpaq ehtiyatlarının 3/4 
hissəsi aşağı məhsuldarlığa malikdir ki,buna da səbəb istilik və nəmliyin şatışma-
masıdır.Bütün torpaqların yarısı quraqlıq və yarımquraqlıq zonalardadır.Dünyada 
əkinçiliyə yararlı torpaqların sahəsi 3,3mlrd.ha-dır ki,bundan da cəmisi 1,5mlrd.ha 
hazırda istifadədir. 
 
 
 
                    Həyatın mahiyyəti və canlı orqanizmlərin xassələri 
    Cansız materiyanın meydana gəlməsi və inkişafı fonunda həyat kimi heyranedici 
bir təzahür olan həyat da inkişaf etməyə başlamışdır.Hazırda 1mln.-dan artıq 
heyvan,0,5 mln.-dan artıq bitki,yüz minlərlə göbələk və 3000-dən artıq bakteriya 
növü təsvir edilmişdir (siyahıya alınmışdır).Hesab edilir ki,hələ 1 mln-dan az 
olmayan sayda növ siyahıya alınmamışdır (təsvir edilməmişdir).Həyatın mənşəyi 
və mahiyyəti bəşəriyyəti daim düşündürmüşdür.İnsan fenomeni də daxil 
olmaqla,canlı məxluqların yaranması və inkişafı bu gün də təbiətşünaslığın 
mərkəzi problemi olaraq qalmaqdadır. 
    Canlı orqanizmlər cansız sistemlərdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirlər.Bu 
fərqlər də həyata yeni keyfiyyət xassələri verir. «Həyat» anlayışının mahiyyətini 
anlamağa çalışaq. Həyatın mahiyyətinin çoxsaylı ifadələrindən(qısa izahlarından ) 
iki əsas olanına nəzər salaq:  

28 
 
1)Həyat xassə daşiyicisi olan substratla (məsələn,zülalla) müəyyənləşdirilir; 
2)həyat səciyyəvi fiziki-kimyəvi proseslərin məcmusudur. 
    Məsələn,Arisrotel həyatı qidalanma,böyümə və  qocalma (qartlaşma) 
kimi;Treviranus -müxtəlif xarici təsirlər çəraitində davamlı oxşar proseslər 
kimi;M.Bişa-ölümə müqavimət göstərən funksiyaların məcmusu kimi;İ.P.Pavlov-
mürəkkəb kimyəvi proseslər kimi  təsvir edirdi. 
    Müasir biliklər səviyyəsini nəzərə almaqla həyata daha tam və dolğun tərifi 
M.V.Volkenşteyn vermişdir.Onun təbirincə desək,Yerdə mövcud olan canlı 
cisimlər biopolimerlərdən-zülal və nuklein turşularından təşkil olunmuş 
özünütənzimləyən və özünütörədən açıq sistemlərdir.Bu tərifdə,əlamət və 
xassələrin varisliyini təmin edən nuklein turşularının əhəmiyyəti xüsusilə 
vurğulanır. 
    Canlı orqanizmlərə bir sıra xassələr səciyyəvidir.Əksər hallarda bu xassələr bu 
və ya digər dərəcədə cansız təbiət üçün də xarakterikdir ki,bu da təkamül 
proseslərinin vahidliyinə dəlalət edir.Lakin,bu xassələrin və onların məcmusunun  
canlı və cansız obyektlərdə təzahürü oxşar deyil.Məhz,bu məcmu və təzahüretmə 
xarakteri həyatın mahiyyətini müəyyənləşdirir.Ona görə də,canlı orqanizmlərin bir 
sıra xassələrini cansız cisimlərlə müqaisədə nəzərdən keçirək. 
-Kimyəvi tərkibin vəhdəti (birliyi,vahidliyi,tamlığı).Canlı orqanizmlərin də 
tərkibinə cansız təbiət cisimlərinin tərkibinə daxil olan kimyəvi elementlər 
daxildir.Lakin,bu elementlərin nisbəti canlılarda və cansızlarda eyni deyil.Cansız 
təbiətin element tərkibi oksigenlə birlikdə əsasən silisium, dəmir, maqnezium, 
aliminium və s.-dən ibarətdir.Canlı orqanizmlərin tərkibinin 98%-ni isə dörd 
element-karbon,oksigen,azot və hidrogendən ibarətdir.Bundan başqa,canlı 
orqanizmlər əsasən cansız təbiətdə rast gəlinməyən dörd iri və mürəkkəb üzvi 
maddə qrupundan-bioloji polimerlərdən (nuklein turşuları,zülallar,polisaxaridlər və 
yağlar) ibarətdir. 
-Maddələr mübadiləsi.Bütün canlı orqanizmlər ətraf mühitlə maddələr 
mübadiləsinə malikdir -ətraf mühitdən özü üçün vacib olan maddələri udur və 
həyat fəaliyyəti məhsullarını ixrac edir.Maddələr mübadiləsi ikitərəfli 
prosesdir:birincisi,müəyyən mürəkkəb kimyəvi çevrilmələr nəticəsində ətraf 
mühitdən olan maddələr canlı orqanizmin üzvi maddəsinə oxşadılır və canlının 
bədəni (cismi) qurulur;ikincisi,mürəkkəb üzvi birləşmələr sadə birləşmələrə qədər 
parçalanır və bu zaman,onlar canlı orqanizmin maddələri ilə oxşarlığını itirərək 
biosintez reaksiyası üçün lazım olan enerjini ayırırlar.Maddələr mübadiləsi 
kimyəvi tərkibin və orqanizmin bütün hissələrinin daimiliyini təmin edir və 
nəticədə onların fasiləsiz olaraq dəyişən ətraf mühit şəraitində fəaliyyətlərinin 
daimiliyi,yəni,homeostaz təmin olunur.Cansız təbiətdə də maddələr mübadiləsi baş 
verir.Lakin,qeyri-bioloji maddələr dövranı  maddələrin bir yerdən başqa yerə 

29 
 
sadəcə  yerdəyişməsini və ya onların aqreqat halının dəyişməsini (məsələn,suyun 
buxara və ya buza çevrilməsi) həyata heçirir.   
-Özünütörətmə (reproduksiya) və irsiyyət.Canlı orqanizmlərin artıb-törəmə 
prosesində yeni nəsil (övlad,nəvə,nəticə və s) adətən öz valideynlərinə oxşayır 
(itdən küçük,inəkdən buzov və s. törəyir).Deməli,çoxalma canlı orqanizmin 
özükimiləri «istehsal» etmək xassəsidir. Özünütörətmənin əsasını DNT-də 
qoyulmuş informasiya əsasında yeni molekul və strukturun yaranması təşkil edir. 
Reproduksiya sayəsində nəinki bütöv orqanizm,hətta hüceyrələr də,bölünmədən 
sonra sələfləri ilə oxşar olurlar.Belə ki,bir DNT molekulundan onun ikiləşməsi 
zamanı başlanğıc molekulu tam təkrarlayan iki «qız» molekul yaranır.Yəni, 
özünütörətmə irsiyyətlə sıx bağlıdır.İrsiyyət isə orqanizmin əlamət,xassə və inkişaf 
xüsusiyyətlərinin nəsildən nəslə ötürülməni təmin etmək qabiliyyətidir ki,bu da 
varisliyi şərtləndirir.  
-Dəyişkənlik,inkişaf və böyümə.Dəyişkənlik dedikdə,DNT molekulunun 
dəyişməsi əsasında orqanizmin yeni əlamət və xassələr qazanma qabiliyyəti 
nəzərdə tutulur.Dəyişkənlik çoxsaylı müxtəlif « materiallar»yaratmaqla orqanizmin 
inkişafı və böyüməsi üçün zəmin yaradır.İnkişaf,canlı və cansız təbiət 
obyektlərinin qanunauyğun istiqamətlənmiş dönməz dəyişməsi prosesidir.İnkişaf 
nəticəsində sistemin keyfiyyətcə yeni vəziyyəti meydana çıxır.Materiyanın 
mövcudluğunun canlı formasının inkişafı orqanizmlərin fərdi inkişafı (ontogenez) 
və növlərin tarixi inkişafından (filogenez) ibarətdir.İnkişaf prosesində tədricən və 
ardıcıllıqla canlı orqanizmin səciyyəvi struktur təşkili formalaşır.Onun kütləsinin 
artması isə makromolekulların,hüceyrələrin elementar strukturunun və 
hüceyrələrin özlərinin reproduksiyası ilə şərtlənir.Filogenez,canlı təbiətin yeni 
növlərin yaranması və mütərəqqi mürəkkəbləşməsi ilə müşayət olunan dönməz və 
istiqamətlənmiş inkişafıdır.   
-Qıcıqlanma və enerjidən asılılıq.İstənilən canlı orqanizm ətraf mühitlə qırılmaz 
surətdə bağlıdır:ətraf mühitdən özünə zəruri olan maddələri çıxarır,mühitin 
əlverişsiz amillərinin təsirinə məruz qalır,digər orqanizmlərlə qarşılıqlı əlaqəyə 
girir və s.Təkamül prosesində canlı orqanizmlərdə qıcıqlanma-xarici təsirlərə 
seçmə reaksiya yaranmış və möhkəmlənmişdir.Ətraf mühit şəraitinin hər-hansı 
dəyişikliyi orqanizmdə qıcıqlanma yaradır və orqanizmin xarici qıcıqlandırıcılara 
cavab reaksiyası onun həssaslıqının göstəricisi rolunu oynayır.Bundan başqa,canlı 
orqanizmlər enerjidən asılılıq qabiliyyətinə də malikdir.Enerjinin daxil olması üçün 
açıq olan bu sistemlər yalnız  onlara kənardan fasiləsiz olaraq enerji və materiya 
daxil olduğu şəraitdə dayanıqlıdır. Canlı orqanizm ətraf mühitdən enerji və 
materiya qəbul etdiyi müddətdə mövcuddur(yaşayır). 
-Ritmlilik canlı və cansız təbiətin sıx qarşılıqlı əlaqəsinin nəticələrindən biridir. 
Təbiətin hər yerində rəqsi (titrəyişli,tərəddüdlü) proseslər-okean qabarma-

30 
 
çəkilmələri,gecə və gündüzün növbələşməsi,ilin fəsillərinin növbələşməsi,dövri 
olaraq günəşin aktivliyinin artması,geoloji proseslərin dövriliyi və s. yayılmışdır. 
Ətraf mühitdəki bu dövri dəyişmələr canlı təbiətə və canlı orqanizmlərin fərdi 
(şəxsi) ritmlərinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Canlı sistemlərdə ritmlilik fizioloji 
funksiyaların intensivliyinin müxtəlif dövriliklə (bir neçə saniyədən bir və ya yüz 
illərə qədər)dəyişməsində təzahür edir.Məsələn,insanın sutkalıq yuxu və gümrahlıq 
ritmi,bəzi məməlilərin (ayı,kirpi və s.) fəallıq və yuxuya getməsinin mövsümi ritmi 
və s.Ritmlilik orqanizmin funksiyalarının  ətraf mühitlə uzlaşmasını ,yəni,dövri 
olaraq dəyişən mövcudluq şəraitinə uyğunlaşmasını təmin edir.Məsələn, 
orqanizmin mövsimi və sutkalıq ritmləri mühitin geofiziki tsiklinə uyğunlaşma 
kimi  yaranmışdır.  
-Özünütənzimləmə (avtotənzimləmə)-fasiləsiz olaraq dəyişən ətraf mühit 
şəraitində məskunlaşmış orqanizmin öz kimyəvi tərkibinin daimiliyini və fizioloji 
proseslərin intensivliyini saxlamaq qabiliyyətidir.Bu zaman,hər -hansı qida 
maddəsi kifayət qədər daxil olmaması orqanizmin daxili resursları səfərbər 
edir,hər-hansı maddə izafi miqdarda olduqda isə onun sintezi dayandırılır. 
Məsələn,hüceyrədə universal enerji akkumuliyatoru r olan adinazintrifosfar (ATF)  
kimi fermentin çatışmazlığı onun sintezinə başlamaq üçün siqnal rolunu oynayır və 
ATF ehtiyatının yeri dolduqda isə onun sintezi dayandırılır;toxumada hüceyrənin 
miqdarının azalması (məsələn,zədələnmə zamanı) qalan hüceyrələrin sürətli 
çoxalmasına (artıb-törəməsinə) səbəb olur;hüceyrələrin miqdarının bərpası 
hüceyrələrin intensiv bölünməsinin dayandırılmasına siqnal verir.  
-Diskretlik (fasiləlilik).Yerdə həyat diskret formalarda təzahür edir.Yəni, 
orqanizm və ya bioloji sistem (növ,biogeosenoz və s.) təklənmiş və ya fəzada 
məhdudlanmış,lakin ,öz aralarında sıx əlaqə və qarşılıqlı fəaliyyətdə olan, 
funksional  bütövlük yaradan hissələrdən təşkil olunmuşdur.Məsələn,istənilən növ 
fərdlərdən,fərdlər orqanlardan,orqanlar isə ayrı-ayrı toxuma və hüceyrələrdən 
təşkil olunmuşdur .Orqanizmin quruluşunun diskretliyi onun struktur 
nizamlılığının əsasıdır.Bu isə,aşınmış struktur elementlərinin (molekul,ferment, 
hüceyrə və s.) onların yerinə yetirdikləri funksiyanı dayandırmadan yenisi ilə 
əvəzlənməsi yolu ilə daim özünübərpaya imkan yaradır. 
 
           MÖVZU 3: Ekoloji amillər  və onların təsir qanunauyğunluqları 
    Bütün canlı orqanizmlər mürəkkəb və dəyişkən bir aləmdə yaşayır,daim ona uy-
ğunlaşır,onun dəyişməsi ilə öz həyat fəaliyyətini nizamlayır. 
    Planetimizdə canlı orqanizmlər öz xüsusiyyətlərinə görə biri-birindən kəskin 
fərqlənən dörd məskunlaşma mühitini mənimsəmişlər.Su mühiti birinci meydana 
gəlmiş və həyat burada yayılmışdır.Sonradan canlı orqanizmlər yerüstü hava mü-
hitini zəbt etmi.,torpağı yaratmış və burada məskunlaşmışdır.Dördüncü mühit isə 

31 
 
canlı orqanizmlərin özləridir ki,onların da hər birində külli miqdarda parazitlər və 
simbiotlar məskunlaşa bilir. 
    Bəs mühit özü nədir? 
    Orqanizmlərin bilavasitə və ya bilvasitə (dolayısı ilə) qarşılıqlı münasibətdə 
olduğu təbiət cisim və təzahürlərinə mühit deyilir. 
    Orqanizmləri əhatə edən mühit zaman və məkan daxilində dinamik olan bir çox 
element,təzahür və şəraitlərin məcmusu ilə səciyyələndirilir ki,bunlara da amil ki-
mi baxılır. 
    Canlı orqanizmlərin fərdi inkişafının heç olmazsa birfazasında ona birbaşa 
və ya dolayısı ilə təsir göstərə bilən hər-hansı mühit şəraitinə ekoloji amil de-
yilir. 
    Ekoloji amillər müxtəlif təbiətə və təsir xüsusiyyətlərinə malikdirlər.Ona görə 
də,ekoloji amillərin təsnifatının da müxtəlif variantları mövcuddur. Məsələn,müəy- 
yən orqanizmlərin sayından asılı olan və asılı olmayan ekoloji amillər.Aydındır 
ki,makroiqlim amili (hər-hansı ərazinin iqlimi) bu ərazidə məskunlaşmışcanlıların 
(bitki,heyvan və hətta insanların) sayından asılı deyil.Eyni zamanda müəyyən bir 
epidemiyanın baş verməsi və yayılması həmin ərazidə məskunlaşmış canlıların sıx-
lığından çox asılıdır.Çünki,əksər hallarda epidemiyalar fərdlərin həddindən çox ol-
duğu yerlərdə baş qaldırır. 
    Canlı orqanizmlər də öz növbəsində ekoloji amillərə özünəməxsus uyğynlaşma 
reaksiyası ilə cavab verirlər və bu uyğunlaşmanın da ekoloji amillərin təsirinin dai-
milik dərəcəsindən asılı olmasını nəzərə alaraq A.S.Monçadski orijinal təsnifat ver-
mişdir.O,birinci dövri,ikinci dövri və dövri olmayan amilləri ayırır. 
    Birinci dövri amillərə Yerin fırlanması ilə bağlı olan təzahürlər (ilin fəsillərinin 
dəyişməsi,gecə və gündüzün növbələşməsi və s.) aid edilir.Bu amillər Yerdə canlı-
lar meydana gələnə qədər də təsir göstərmişlər və əmələ gələn canlılar bunlara uy-
ğunlaşmalıdırlar. 
    İkinci dövri amillər birinci dövri amillərin nəticəsi,  törəməsidir (məsələn: 
nəmlik,    temperatur,yağıntılar və s.). 
    Dövri olmayan amillərə düzgün dövriliyə malik olmayan amillərdir (torpaq-
süxur amilləri,təbii fəlakətlər və s.).                                                                              
    Ekoloji amilləri əsasən iki qrupa bölürlər: 
1.abiotik-cansız təbiət amilləri;                                                       
2.botik-canlı təbiət (antropogen amillər də daxil olmaqla). 
    İstənilən canlı orqanizmin normal həyat tərzi üçün ona lazım bütün amillər top-
lusunun optimal rejimi və miqdqrı zəruridir. 
 
                                              Abiotik amillər 

32 
 
    Abiotik amillər canlı orqanizmə birbaşa və ya dolayısı ilə təsir göstərən cansız 
təbiət təzahürləri olmaqla iqlim,torpaq-süxur və su mühiti amillərinə bölünürlər. 
    Verilmiş ərazidə coğrafi şəraitlə müəyyən olunan atmosfer təzahürlərinin 
çoxillik rejiminə iqlim deyilir. 
    Yerin iqlimi olduqca müxtəlif olmaqla,bir sıra amillərə (Günəşin şüalanma 
enerjisi,işıqlanma,atmosfer havasının nəmliyi,yağıntılar,atmosferin qaz 
tərkibi,yer səthinin temperaturu,külək və atmosfer təzyiqi) səciyyələndirilir. 
1.Günəşin şüalanma enerjisi.Bütün canlı orqnizmlərə həyat fəaliyyəti prosesləri-
ni yerinə yetirmək üçün kənardan daxil olan enerji lazımdır.Bunun da əsas mənbə-
yi günəş şüalanmasıdır.Günəşdən daxil olan şüalanma enerjisi Yerin ümumi enerji 
balansının 99,9%-ni təşkil etməklə,fəzada elektromaqnit dalğaları şəklində yayıl-
mışdır.Bu şüaların 48%-i spektrin görünən hissəsinin (dalğa uzunluğu0,4...0,76 
mkm),45%-i infraqırmızı şüaların (dalğa uzunluğu 0,76mkm-dən 10
-3
m-ə qədər) 
və 7%-ə qədəri ultrabənövşəyi şüaların (dalğa uzunluğu 0,4mkm-dən az) payına 
düşür.Günəşin Yerə yönəlmiş enerjisinin19%-i atmosferdən keçərkən udulur,  
34%-i kosmik fəzaya əks olunur,47%-i yer  səthinə birbaşa və ya səpələnmiş şəkil-
də çatır. 
    Həyat üçün infraqırmızı şüalar,fotosintez prosesi üçün isə çəhrayı-qırmızı və ul-
trabənövşəyi şüalar daha böyük əhəmiyyətə malikdir.Atmosferdən keçərək Yer sət-
hinə çatan Günəş enerjisinin miqdarı nisbətən sabit olmaqla 21
x
10
23
kC qiymətlən-
dirilir ki,bu da “Günəş sabiti” adlanır. 
    Məlumdur ki,Yerin oxu ekliptika müstəvisinə maili olduğu üçün onun ayrı-ayrı 
sahələri müxtəlif miqdarda günəş enerjisi alır.Ona görə də,Günəş sabiti vahid za-
manda səthə düşən enerji ilə ifadə olunur və orta hesabla 0,14C/sm
2
x
san. bərabər-
dir. 
    Yer səthinə düşən günəş enerjisinin miqdarı günün uzunluğu,şüaların düşmə 
bucağı,atmosferin şəffaflığı və s. parametrlərdən asılıdır.Məsələn,arktik zonada 
60,6
x
10
3
C/sm
2
x 
il,mülayim zonalarda 3446
x
10
3
C/sm
2
x 
il enerji qəbul edilir. 
    Günəş enerjisinin bir hissəsi Yer səthi tərəfindən udulduğu halda,bir hissəsi səth 
tərəfindən əks olunaraq qaytarılır.Məsələn,təmiz qar 80...95%,çirklənmiş qar 
40...50%, qara torpaqlar 5%,açıq rəngli torpaqlar 35...45% günəş enerjisini əks 
etdi-rir. 
 
2.Yer səthinin işıqlanması şüalanma enerjisi ilə bağlı olub, işıq selinin sürəklili-
yindən (müddətindən) və intensivliyindən asılıdır.Yerin fırlanması nəticəsində gü-
nün işıqlı və qaranlıq vaxtları dövri olaraq növbələşir(Şəkil...). 
     İşıqlanma bütün canlılar üçün həyati əhəmiyyətə malikdir və orqanizmlər 
fizioloji olaraq gecə və gündüzə uyğunlaşmışdır.Bütün canlıların gecə və gündüzlə 
bağlı gündəlik fəallıq ritmi mövcuddur. 
 

33 
 
3.Atmosferin nəmliyi onun tərkibindəki su buxarının miqdarı ilə müəyyən edi-
lir.Yer atmosferində 12000...13000km
3
 su buxarı vardır ki,bunun da təxminən 
50%-i onun aşağı qatlarında (1,5...2,0km yüksəklikdə) cəmlənmişdir.Su buxarı at-
moserə Yer səthindən buxarlanma və bitkilərin transpirasiyası nəticəsində daxil 
olur.Buxarlanma prosesi su molekullarının ilişmə qüvvəsinin dəf edərək su səthin-
dən ayrılması və atmosferə keçməsi ilə bağlıdır.Buxarlanma səthinin temperaturu 
artdıqca buxarlanmanın intensivliyi də artır.1m
3
 havanın tərkibində olan su buxarı-
ın miqdarına mütləq nəmlik (q/m
3
) deyilir.Hər-hansı müəyyən temperaturda hava-
nın su buxarı ilə doyma həddi var ki,buna da maksimal nəmlik deyilir.Mütləq nəm-
liyin maksimal nəmliyə olan nisbətinə nisbi nəmlik deyilir. 
    Adətən havada maksimal nəmilk olmur.Maksimal nəmliklə mütləq nəmlik ara-
sındakı fərq nəmlik qıtlığı adlandırılır.Nəmlik qıtlığı vacib ekoloji parametr olmaq-
la iki kəmiyyəti-temperatur və nəmliyi-eyni zamanda səciyyələndirir.Nəmlik qıtlığı 
yüksəldikcə quraqlıq da artır və əksinə. 
4.Yağıntılar havanın nəmliyi ilə bağlı olmaqla kondensasiya və sublimasiya pro-
sesləri nəticəsində baş verir.Kondensasiya su buxarının su damcısına çevrilməsi 
prosesidir.Bu proses atmosferdə 100%-ə yaxın nisbi nəmlik olduqda temperaturun 
aşağı düşməsi zamanı baş verir.Su buxarının kondensasiyası üçün havada xırda 
hissəciklərin olması vacibdir.Yaxınlığında xırda su damcıları (0,005...0,1mm dia-
metrli) əmələ gələn bu hissəciklərə kondensasiya “nüvəsi” deyilir.Bu xırda damcı-
lar birləşərək daha iri damcılar əmələ gətirir və buludlardan yağış şəklində yer sət-
hinə düşür. 
    Suyun buxar halından bərk hala keçməsi,yəni nəm havadan buz ayrılması prose-
si sublimasiya adlanır.Buludlarda sublimasiya prosesi baş verdikdə və bərk su kris-
talları Yer səthinə çatana qədər tam ərimədikdə bərk yağıntılar (dolu,qar)  şəklində 
düşür.Buludlar günəş radiasiyasının bir hissəsini saxlayır və Yerin istilik şüalan-
masının qarşısını alır.Buludlar küləklər vasitəsilə böyük məsafələrə yerdəyişmə 
edə bilir(Şəkil....).