İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

                       Şək.3.3 Yağıntıların yaranması və suyun dövranının sxemi 
    Yağıntılar Yerdə su dövranının bir həlqəsi olmaqla,ayrı-ayrı ərazilərdə qeyri-
bərabər paylanmışdır.Maksimal yağıntılar tropik meşə zonalarında (2000mm/il) 
düşür.Tropik səhralarda isə bu göstərici 0,18mm/il təşkil edir.Yağıntıların miqdarı 
250mm/il-dən az olan ərazilər quraqlıq hesab olunur. 
5.Atmosferin qaz tərkibi nisbətən sabit olmaqla,əsasən azot(78,084%),oksi-
gen(20,946%),arqon(0,93%),karbon qazı(0,035%) və cüzi miqdarda digər 
qazlardan ibarətdir(Şəkil2....). 

34 
 
Yaşıl bitkilər daim karbon qazını udub,fotosintez prosesi hesabına oksigen ayı-rır 
ki,bu da atmosferdə oksigenin miqdarının nisbi sabitliyini təmin edir.Bütün tə-
zahürlərində orqanizmlərin fəaliyyəti enerji tələb edir.Enerji isə oksidləşmə-bərpa 
reaksiyalarında əmələ gəlir ki,bunun da daimi iştirakçısı oksigendir.Oksigen olma-
sa,orqanizmi enerji ilə təmin edən bütün oksidləşmə prosesləri dayanar və orqa-
nizmlərin hüceyrələri iflic olar.Ona görə də,oksigen “həyat eliksiri”adlandırılır.   
    Azot öz kütləsinə görə atmosferin tərkibinin əsasını təşkil edir.Həyat azota “bor-
clu” olduğu kimi,yer atmosferinin azotu da öz mənşəyinə görə həyata və həyat pro-
seslərinə”borcludur”.Faktiki olaraq insan oksigenlə qarışıq azot mühitində yaşa-
yır.Azot atmosferdə özünü təsirsiz kimi aparır.Atmosfer azotu bitkilərin mənimsə-
diyi fiksasiya olunmuş azotun mənbəyidir. 
  Atmosfer havasının tərkibinə daxil olan bütün qazlar(Cədvəl.....-də) rəngsiz və 
iysiz olsalar da,təzyiq dəyişməsindən asılı olaraq xassələrini dəyişirlər. 
    Məsələn:2atm.-dən artıq təzyiq altında olan oksigen insan orqanizminə zəhərli 
təsir göstərir.5atm.-dən artıt təzyiqdə azot narkotik təsir (azot kefliliyi) göstərir.Də-
rinlikdən yüksək sürətlə qalxma zamanı azot qabarcıqlarının qandan intensiv ayrıl-
ması və qanın köpüklənməsi nəticəsində kesson xəstəliyi yaranır.Nəfəs alınan qarı-
şığın tərkibində karbon qazının miqdarının 3%-dən artıq olması ölümlə nəticələnir. 
    Ümumiyyətlə,təzyiqin müəyyən həddə qədər yüksəlməsi ilə,havanın tərkibinə 
daxil olan hər bir komponent orqanizmi zəhərləmə qabiliyyətinə malik zəhərə çev-
rilə bilir. 
 
 
                              
Şək.2.... Atmosfer havasının qaz tərkibi 
 
6.Yer səthinin temperaturu atmosferin temperatur rejimi və günəş şüalanması ilə 
müəyyən olunur.Məlumdur ki,Yerin üfiqi səthinə düşən istilik miqdarı Günəşin 
üfuqlə təşkil etdiyi bucağın sinusu ilə düz mütənasibdir.                          
Temperatur hər-hansı bir sistemdə atom və molekulların orta kinetik sürətini əks 
etdirir.Canlı orqanizmlərin temperaturu və maddələr mübadiləsinin bütün kimyəvi 
reaksiyalarının sürəti ətraf mühitin temperaturundan asılıdır. 
    Həyatın normal mövcudluğu üçün əlverişli temperatur həddi orta hesabla 0...50
0
 
S-dir.Lakin,bir sıra orqanizmlər temperatur rejimi bu hədlərdən kəskin şəkildə 
kənara çıxdıqda belə fəal həyat tərzini saxlayır.Bir sıra bakteriyalar hətta bir neçə 
dəqiqə ərzində +180
0
S temperatura belə dözür,digərləri isə mütləq sıfır tempera-
turdan(-271,16
o
S) sonra aktiv həyata qayıda bilir.Bu halda sitoplazma qranitdən 
möhkəm,bütün molekullar isə sükunətdə olur və heç bir bioloji proses mümkün ol-
mur.Orqanizmlərin bu şəkildə bütün həyat proseslərinin dayandırılması anabioz 
adlanır.Əgər,anabioz zamanı orqanizmin hüceyrələrində makromolekul quruluşu 
pozulmayıbsa,orqanizm həyata qayıda bilir. 

35 
 
7.Hava kütləsinin hərəkəti (külək) Yer səthinin qeyri-bərabər qızması və təzyiq 
dəyişmələri nəticəsində baş verir.Atmosfer təzyiqinin dəyişməsinin vektorla ifadə 
olunmuş kəmiyyətinə barik qradiyent deyilir.Barik qradiytent nəticəsində havanın 
üfiqi hərəkəti isə külək adlanır.Külək atmosfer təzyiqinin az olduğu,yəni havanın 
temperaturunun yüksək olduğu istiqamətə yönəlir.Yerin fırlanması havanın sirkul-
yasiyasına (dövr etməsinə) şərait yaradır.Atmosferin yer səthinə yaxın qatlarındakı 
küləklər bütün meteoroloji iqlim elementlərinə (temperatur rejimi,nəmlik,buxar-
lanma və s.) təsir göstərir.Küləyin əsas səciyyəsi sürət,güc və istiqamətdir.Külək 
zamanı hava axınına Kariolis qüvvəsi və sürtünmə qüvvəsi,burulğanlı hərəkətdə 
isə mərkəzdənqaçma qüvvəsi təsir göstərir. 
8.Atmosfer təzyiqi.Uzun zamanlar insanlar havanın çəkisinin olmadığını zənn 
edirdilər.Lakin,XVII əsrdə sübut olundu ki,1m
3
 quru havanın çəkisi 1293q-a 
bərabərdir və Yer səthinə 1033,3q/sm
2
 təzyiq düşür.Okean səviyyəsində,45
o
  en 
dairəsində 0
o
 S temperaturda en kəsik sahəsi 1sm
2
 olan 760mm hündürlüklü civə 
sütununun göstərdiyi təzyiq normal atmosfer təzyiqi adlanır.Atmosfer təzyiqi 
Paskalla (Pa) ölçülür (1mm.c.s.=133,322Pa).Dənix səviyyəsindən yüksəkliyə 
qalxdıqca atmosfer təzyiqi azalır.Çünki,20km yüksəklikdə havanın xüsusi çəkisi 
4q/m
3
 təşkil edir və uyğun olaraq təzyiq də azalır. 
                                       Torpaq qatının abiotik amilləri 
    Torpaq yerin hava mühiti ilə təmasda olan nazik səth qatıdır.Nazik qalınlığa ma-
lik olmasına baxmayaraq,Yerin bu qatı həyatın yayılmasında böyük rol oyna-
yır.Torpağın bərk hissəcikləri arasındakı məsamələr qaz qarışıqları və su məhlul-
ları ilə doyaraq çoxsaylı mikro-və makroorqaniznlərin həyatı üçün əlverişli şərait 
yaradır.Atmosferin yerüstü hissəsinə nisbətən torpaqda temperatur dəyişməsinin 
daha “hamar” olması və qrunt sularının mövcudluğu nəmlik ehtiyatı yaradır ki,bu 
da su və yerüstü mühit arasında aralıq nəmlik rejimini təmin edir. 
    Torpaqda bitki qalıqları və heyvan cəsədlərinin parçalanması nəticəsində üzvi və 
mineral maddələrin ehtiyatı toplanır.Bu isə öz növbəsində torpağın həyatla zəngin 
olmasını təmin edir.Torpağın işıqlanan səthinin hər qramında yüz minlərlə canlı 
hüceyrə mövcuddur.Canlı orqanizmlər torpağa onun cansız elementləri qədər xas-
dır.Ona görə də,V.İ.Vernadski torpağı biocansız cisimlərə aid etmişdir. 
    Torpaq üçün aerasiya böyük əhəmiyyət kəsb edir.Torpaqda mühit bircinsliliyi 
şaquli istiqamətdə daha kəskin dəyişir.Dərinliyin artması ilə torpaqda 
məskunlaşmış canlıların həyatına təsir göstərən bir sıra ekoloji amillər də kəskin 
dəyişir (məs.məsamələr kiçilir,canlıların miqdarı azalır və s.). 
                                 Su mühitinin abiotik amilləri 
    Su məskunlaşma mühiti kimi bir sıra özünəməxsus xassələrə(nisbətən yüksək 
sıxlıq,təzyiq dəyişkənliyi,oksigenin miqdarının nisbətən az olması,günəş enerjisini 
güclü udma və s.) malikdir.Su mühitinin ayrı-ayrı sahələri duzluluq rejiminə,üfiqi 

36 
 
axının sürətinə,asılı hissəciklərin miqdarı və s. göstəricilərə görə də fərqlənir.Su 
mühiti (okeanlar,dənizlər,göllər,çaylar və s.) canlı orqnizmlərlə olduqca zəngin-
dir.Bu canlı orqanizmlər ekologiyada hidrobiontlar adlandırılırlar. 
    Suyun sıxlığı hidrobiontların hərəkətlilik şəraitini və müxtəlif dərinliklərdə təz-
yiqi müəyyən edən amildir.4
o
S temperaturda distillə edilmiş suyun sıxlığı 1q/sm
3
-a 
bərabərdir.Tərkibində həll olunmuş duzlar olan təbii suların sıxlığı 1,35q/sm
3
-dan 
artıq da ola bilər.Sututarların dərinliyi artdıqca təzyiq hər 10 m-dən bir 
1x10
5
Pa(1atm.) artır.Kəskin təzyiq qradienti ilə bağlı hidrobiontlar quruda yaşayan 
orqanizmlərə nisbətən daha evribatdırlar.Bəzi canlı orqanizmlər bir neçə yüz at-
mosfer təzyiqində belə normal həyat tərzi keçirirlər.Lakin,okean və dəniz sakinlə-
rinin əksəriyyəti stenobat olmaqla,müəyyən dərinliklərə uyğunlaşmışdır.Suyun 
sıxlığı orqanizmlər üçün söykənəcək (istinad nöqtəsi,dayaq) rolunu oynayır. 
    Oksigenlə doymuş 1l sudaoksigen miqdarı 10ml-dən artıq olmur ki,bu da at-
mosferdəkindən 21 dəfə azdır.Ona görə də,hidrobiontların tənəffüs prosesi əhə-
miyyətli dərəcədə mürəkkəbdir.Oksigen suya fotosintetiklərin fəaliyyəti və hava-
dan diffuziya nəticəsində daxil olur.Temperatur və duzluluğun artması ilə suda ok-
sigenin konsentrasiyası (qatılığı) azalır. 
    Hidrqbiontların su balansının saxlanması özünımıxsus xüsusiyyətlərə malikdir. 
Yerüstü bitki və heyvanlar orqanizmlərində su qıtlığı yarandıqda sudan istifadə 
edirlər.Hidrobiontlar isə ətraf mühitdə ixafi miqdarda su olduğu şəraitdə orqanizm-
lərinin su balansını sabit saxlamalıdırlar.Əks halda,hüceyrələrdə izafi suyun olması 
onlarda osmos təzyiqinin dəyişməsinə və həyati funksiyaların pozulmasına səbəb 
olur.Hidrobiontların bədənində osmotik təzyiq isə,onları əhatə edən su mühitinin 
duzluluğundan asılıdır.Ona görə də,şirin suların sakinləri okeanlarda,dəniz və 
okeanların sakinləri isə şirin sularda mövcud ola bilmirlər.Əgər,su mühitinin 
duzluluğu dəyişməyə məruz qalmışdırsa,onda canlılar daha əlverişli şərait tapmaq 
üçün digər yerlərə hərəkət edirlər. 
    Sututarların temperatur rejimi quruya nisbətən daha sabitdir.Bu suyun fiziki xas-
sələri ilə bağlıdır.Suyun xüsusi istilik tutumunun yüksək olması nəticəsində sudan 
müəyyən miqdarda enerjinin ayrılması və ya daxil olması temperaturun kəskin də-
yişməsinə səbəb olmur.Sututarların səthindən suyun buxarlanması (bu zaman 
2263,8C/q enerji sərf olunur) aşağı qatların hədsiz qızmasının qarşısını alır. 
    Okeanların üst qatlarında temperatur dəyişməsinin amplitudası 10...15
0
S –dən, 
materik sularında 30...35
0
S-dən artıq olmur.Ekvatorial suların səthində illik tem-
peratur +26...+27
0
S,qütb sularında isə 0
0
S olur. 
 
     
                Biotik amillər                                                                            
   Biotik amillər dedikdə,canlı orqanizmlərin həyat fəaliyyətlərinin biri-birinə tə-  

37 
 
sirlərinin məcmusu başa düşülür.Heyvanlar,bitkilər və mikroorqanizmlərin qarşı-
lıqlı münasibətləri olduqca mürəkkəbdir.Bunları birbaşa və dolayı  əlaqələrə ayır-
maq olar.Birbaşa əlaqə dedikdə bir orqanizmin digərinə bilavasitə təsiri nəzərdə tu-
tulur.Bir orqanizmin abiotik amillərin rejimini dəyişməklə digər orqanizmlərə təsiri 
dolayı təsir adlanır. 
    İstənilən bitki qrupu mühitin abiotik xassələrinə təsir göstərir.Məlumdur ki,eyni 
cografi ərazidə yerləşmiş meşədəki abiotik mühitlə çöldəki abiotik mühit eyni de-
yil. 
    Canlı orqanizmlərin qarşılıqlı təsirini onların bir-birlərinə göstərdiyi reaksiya ilə 
təsnifata bölürlər . 
    Eyni növə mənsub fərdlər arasındakı münasibətlər homotip,ayrı-ayrı növlərin 
fərdləri arasındakı münasibətlər isə heterotip reaksiyalar adlanır. 
    Bitkilər Yerdə ilkin maddəni yaradır və digər canlı orqanizmləri enerji ilə təmin 
edərək,onlar üçün qidaya çevrilir.Qida amili miqdar,keyfiyyət və əlverişlilik nöqte-
yi-nəzərindən müxtəlif ola bilər.(Qida zəncirindən bəhs edərkən bu məsələlər daha 
geniş izah olunacaqdır). 
 
                    Ekoloji amillərin canlı orqanizmlərə təsirinin                          
                     ümumi  qanunauyğunluqları                                                                                   
    Mühit amilləri olduqca müxtəlifdir.Onlar canlılar üçün vacib və ya əksinə,zərər-
li,yaşamaq və artmağa yardımedici və ya maneətörədici və s. ola biərlər.Eyni bir 
mühit amili ayrı-ayrı növlərə mənsub,birgə məskunlaşmış canlıların həyatında 
müxtəlif rol oynayır.Məsələn,torpağın duz tərkibi bitkilər üçün böyük əhəmiyyət 
kəsb etsə də,yerüstü heyvanlar üçün çox da əhəmiyyətli deyil. 
    Ekoloji amillər canlı orqanizmlərə müxtəlif təsir göstərir:fizioloji vəbiokimyəvi 
təsir göstərən qıcıqlandırıcı rol oynaya bilər;verilmiş şəraitdə mövcudluğun imkan-
sızlığını şərtləndirən məhdudlaşdırıcı təsiri;orqanizmdə anatomik və morfoloji də-
yişikliklər yaradan modifikator kimi;mühitin digər amillərinin dəyişməsini bildirən 
siqnal kimi və s. 
    Ekoloji amillərin müxtəlifliyinə baxmayaraq,onların orqanizmlərə təsirinin xü-
susiyyətlərində və canlı orqanizmlərin cavab reaksiyalarında bir sıra ümumi qanu-
nauyğunluqları aşkar etmək olar.                                                                  
1.Optimum qanunu:Hər-hansı ekoloji amilin orqanizmlərə müsbət təsir göstər-
diyi bir hədd vardır.Dəyişən amilin orqanizmə təsirinin nəticəsi bu amilin təza-
hüretmə qüvvəsindən asılıdır.Ekoloji amilin çatışmazlığı kimi izafi təsiri də fərd-
lərin həyatında mənfi nəticələrə səbəb olur.Ekoloji amilin müsbət təsir gücü veril-
miş orqanizm üçün optimum zonası və ya sadəcə optimum adlanır.Ekoloji amilin 
maksimal və minimal qiymətləri böhran nöqtələri adlanır.Böhran hədlərindən kə-

38 
 
narda mövcudluq mümkün deyil və orqanizmlər məhv olur.Ekoloji amilin böhran 
həddinə yaxın qiymətləri isə pessimum adlanır.Böhran nöqtələri arasındakı dözüm- 
lülük həddinə konkret ekoloji amilə görə orqanizmin valentliyi deyilir.Növün 
mühit amillərinin  dəyişkənliyinə uyğunlaşma dərəcəsi orqanizmlərin plastikliyi  
və ya ekoloji valentliyi adlanır.Ekoloji valentlik ekoloji amillərin elə bir diapazonu 
ilə ifadə olunur ki,bu diapazonda  verilmiş növ normal həyat fəaliyyətini saxlaya 
bilir.Bu diapazon nə qədər geniş olarsa, ekoloji valentlik də bir o qədər yüksək 
olar.  
Ekoloji plastikliyə həm ayrıca bir ekoloji amilə,həm də ekoloji amillər 
kompleksinə münasibət kimi yanaşmaq olar. Orqanizmlər abiotik amillərə 
münasibətinə görə valentliyinin geniş olması    amilin adının əvvəlinə “evri” 
sözünü əlavə etməklə göstərilir. Məsələn:  
-evriterm (temperatura plastik); 
-evrifot (işığa plastik); 
-evrihiqroskop (nəmliyə plastik); 
-evrioyk (məskunlaşma yerinə plastik); 
-evrifaq (qidaya plastik) və s. 
Ekoloji amilin çox kiçik dəyişmələrinə uyğunlaşan növlər “steno” əlavəli terminlə 
ifadə olunur.Bu əlavələr nisbi tolerantlıq dərəcəsini ifadə etmək üçün istifadə 
olunur(məsələn,stenoterm növlərdə ekoloji temperatur optimumu və pessimumu 
bir-birinə yaxın olur). 
     Ekoloji amillər kompleksinə münasibətdə geniş ekoloji plastikliyə malik növlər 
evribiontlar , kiçik fərdi uyğunlaşmaya malik növlər isə stenobiontlar adlandırılır. 
Evribiontluq və stenobiontluq orqanizmlərin yaşamağa uyğunlaşmalarının müxtəlif 
tiplərini səciyyələndirir.Əgər,evribiontlar uzun müddər əlverişli (optimal) şəraitdə 
inkişaf edərsə,bu zaman onlar öz plastikliklərini itirə və stenobiont əlamətləri əldə 
edə bilərlər.Ekoloji amillərin geniş diapazonda dəyişdiyi mühitdə mövcud olan 
növlər yünsək ekoloji valentlik qazanaraq evribiont olurlar.Məsələn,xassələri 
nisbətən sabit olan su mühitində stenobiontlar daha çox olurlar.Çünki,su mühitində 
ayrı-ayrı amillərin dəyişmə amplitudası nisbətən kiçik kiçik olur.Daha dinamik 
yerüstü-hava mühitində isə evribiontlar  üstünlük təşkil edirlər.İstiqanlı 
heyvanların ekoloji valentliyi soyuqqanlı heyvanların valentliyindən daha 
genişdir.Cavan və qoca orqanizmlər daha bircins (sabit) mühit tələb edirlər.  
 
 
                 
Şək.....Optimum qanununun mahiyyətinin sxemi 
    Ekoloji amilin eyni bir təzahür gücü bir növ üçün optimum,digəri üçün pessi-
mum və üçüncüsü üçün isə valentlikdən kənar ola bilər. 
    2.Limitləyici amillər qanunu:  

39 
 
Limitləyici (məhdudlaşdırıcı) amillər və ya Libixin minimum qanunu ekologiyanın 
fundamental qanunlarından biridir. 1840-cı ildə üzvi kimyaçı,aqrokimyanın 
banilərindən biri Y.Libix (1803-1873) bitkilərin mineral qidalanma nəzəriyyəsini 
irəli sürmüşdür.O,müəyyən etmişdir ki,bitkilərin inkişafı kifayət qədər olan 
kimyəvi element və maddələrdən (amillərdən) başqa,eyni zamanda çatışmayan 
element və maddələrdən də asılıdır. Öz tədqiqatları nəticəsində Libix “minimum” 
qanununu formalaşdırmışdır.Bu qanuna görə, optimal kəmiyyətindən daha çox 
kənara çıxan amil orqanizm üçün daha əhəmiyyətlidir.Ona görə də,ekoloji şəraiti 
proqnozlaşdırarkən və ya ekspertiza həyata keçirilərkən,orqanizmin həyatındakı ən 
zəif həlqəni müəyyən etmək çox əhəmiyyətlidir. Verilmiş konkret anda orqanizmin 
yaşaması məhz minimal (və ya maksimal) səviyyədəki  amildən asılıdır.Başqa  
zaman kəsiyində digər amillər də məhdudlaşdırıcı ola bilər.Öz həyatı ərzində canlı 
orqanizmlər onların həyat fəaliyyətinə təsir göstərən ən müxtəlif  limitləyici 
amillərə məruz qalır.Bu qanun kənd təsərrüfatı praktikasında daim nəzərə 
alınır.Almaniyalı kimyaçı Yustus Libix müəyyən etdi ki,mədəni bitkilərin 
məhsuldarlığı ilk növbədə torpaqda ən az miqdarda olan qidalandırıcı maddələrdən 
(mineral elementlər) asılıdır.Məsələn,torpaqda fosforun miqdarı tələb olunan 
miqdarın 20%-i qədər,kalsium isə normanın 50%-i qədər olarsa, fosfor çatışmazlığı 
limitləyici amil olacaqdır.Bu halda torpağa ilk növbədə fosfor tərkibli gübrələr 
verilməlidir. Suyun və ya azotun izafi miqdarda olması dəmir çatışmazlığını əvəz 
etmir. Bu qanuna görə minimal miqdarda olan maddələri artırmaq 
lazımdır.Məsələn,məlumdur ki,insanın sağlamlığı  orqanizmdə çox cüzi olan səciy-
yəvi maddələrlə müəyyən olunur.Əgər bu maddələrin miqdarı minimum həddən az 
olarsa,insan vitamin və ya mikroelementlər qəbul etməklə bu çatışmazlığı aradan 
qaldırmalıdır. 
     Bu qanunun obrazlı ifadəsi məhz bu alimin adı ilə “Libix çəlləyi” 
adlandırılmışdır. Bu modelin mahiyyəti ondanibarətdir ki,çəlləyi su ilə doldurarkən 
su ən qısa lövhənin üzərindən daşmağa başlayır və digər lövhələrin uzunluöu 
burada heç bir əhəmiyyət daşımır(Şəkil....).  
 
                                     
 
                                                                       Şək.....Libix çəlləyi 
 3.Tolerantlıq qanunu:Mühitin optimumdan daha çox uzaqlaşan amilləri canlı 
orqanizmin həyat şəraitini çətinləşdirir.Əgər, ekoloji amillərdən heç olmasa,biri 
böhran həddini aşarsa,digər amillərin ən optimal variantda olmasına baxmayaraq 
fərdin məhvolma təhlükəsi yarana bilər.Optimumdan kənara çıxan belə amillər 
növün həyatı üçün müəyyən zaman kəsiyində birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb 

40 
 
edir.Belə amillər məhdudlaşdırıcı və ya limitləyici amillər adlandırılır.                 
Mühitin limitlətici amilləri növün arealını müəyyən edir.   
     Əgər,qarşılıqlı təsirdə olan amillər məcmusundan ibarət mühitdə kəmiyyətcə 
müəyyən minimumdan az və ya maksimumdan çox olan ekoloji amil 
varsa,orqanizmin belə mühitdə fəal həyat fəaliyyəti mümkün deyil.Bu amilin 
minimal və maksimal qiymətləri məhdudlaşdırıcı (limitləyici) rol oynayır.İki 
pessimum arasındakı məsafə-tolerantlıq zonası adlanır.    Orqanizmin hər-hansı 
ekoloji amilin dəyişkənliyinə münasibətdə dözümlülüyü tolerantlıq 
adlandırılır.Tolerant növlər əlverişsiz mühit şəraitinə dayanıqlı olan 
növlərdir.Növün verilmiş coğrafi ərazidə mövcud olma imkanını müəyyən etmək 
üçün mühit amillərinin hər-hansı birinin ekoloji valentlik həddini aşıb-aşmamasını 
aydınlaşdırmaq lazımdır.Bu qanunauyğunluğu amerikan alimi V.E.Şelford irəli 
sürmüşdür. 1913-cü ildə V.E.Şelford “tolerantlıq qanununu” formalaşdırmışdır.Bu 
qanuna görə,istənilən kənar amilin (məsələn,bitkilər üçün azot,fosfor,işıq,karbon 
qazı və s.) həm çatışmazlığı,həm də izafiliyi bioloji obyekt (orqanizm) üçün zərərli 
ola bilər.                                                                                                             
(Amerikalı zooloq,ekologiya,əsasən də su orqanizmləri sahəsində görkəmli 
mütəxəssis Şelford Viktor Ernst (ing.Shelford Victor Erest) 22sentyabr 1877-ci 
ildə Çemunqda anadan olmuş və 27dekabr 1968-ci ildə Nyu-Yorkda vəfat 
etmişdir.) 
    Tolerantlıq qanunu 1975-ci ildə Y.Odum tərəfindən daha tam izahını tapmışdır: 
-orqanizmlər bir amilə münasibətdə daha geniş,digər amilə münasibətdə isə daha 
dar tolerantlıq diapazonuna malik ola bilər. 
- bütün ekoloji amillərə münasibətdə geniş diapozonda tolerantlığa malik növlər 
adətən daha çox yayılanlardır. 
-əgər,bir ekoloji amil üzrə şərait qeyri-optimaldırsa,onda digər ekoloji amillərə 
görə də tolerantlıq diapozonu daralır (məsələn,torpaqda azotun miqdarı 
azdırsa,onda  dənlibitkilər üçün daha çox su tələb olunur.). 
-ayrı-ayrı amillərə və onların kombinasiyasına tolerantlıq diapazonu müxtəlifdir. 
-bütün orqanizmlər üçün artıb-törəmə dövrü böhranlı olduğuna görə,məhz bu 
ərəfədə limitləyici amillərin sayı da artır. 
    Müasir ekoloji ədəbiyyatlarda (Odum,1975,1986; Fyodorov,Gelmanov,1980; 
Leviç və b.,1997) Şelfordun “tolerantlıq qanununa” Libix prinsipinin davamı və 
genişlənməsi kimi baxılır. 
 
4.Ekoloji amillərin qarşılıqlı əvəzolunma qanunu:Canlı orqanizmlərin hər-hansı 
ekoloji amilə görə optimal zona və davamlılıq həddi digər amillərin hansı qüvvə və 
kombinasiyada təsir etməsindən asılı olaraq dəyişə bilər.Məsələn,istiliyə quru ha-
vada dözmək rütubətli havada dözməkdən asandır.Canlıların küləkli-şaxtalı havada 

41 
 
donması təhlükəsi küləksiz-şaxtalı havadan daha artıqdır.Deməli,eyni bir amil 
başqa amillərlə əlaqələndikdə müxtəlif ekoloji təsirlər göstərə bilir.Lakin,eyni za-
manda eyni bir nəticəyə müxtəlif  yollarla da nail olmaq olar.Məsələn,bitkinin sa-
ralıb-solmasının qarşısını torpaqda nəmliyi artırmaqla və ya havanın temperaturu-
nu aşağı salmaqla (buxarlanmanı azaltmaqla) almaq olar.Yəni,müəyyən mənada 
amillərin qarşılıqlı əvəz olunması effekti yaranır.Mühit amillərinin qarşılıqlı əvəz-
olunması müəyyən həddə malikdir və bir amili digəri ilə tam əvəz etmək mümkün 
deyil.Məsələn,istilik qıtlığını su bolluğu və ya işıqlanma ilə tam aradan qaldırmaq 
olmaz.  
 
 
               MÖVZU 4: Ekoloji taxça və canlı orqanizmlərin adaptasiyası 
                               4.1. Ekoloji taxça anlayışı və onun mahiyyəti 
 
    İstənilən canlı orqanizm müəyyən mühit şəraitinə uyğunlaşmışdır ki,bu mühitin 
parametrlərinin dəyişməsi (tolerantlıq həddini aşması) orqanizmlərin həyat fəaliy-
yətini zəiflədir.Hər-hansı növün mühit amillərinə olan təlabatı onun yayılma ərazi-
sini (arealını) və ekoloji sistemdə tutduğu yeri müəyyənləşdirir. 
    Növün  ekoloji  sistemdə  tutduğu  yeri,onun  biosenotik  əlaqələri  kompleksi  və 
mühitin abiotik amillərinə olan təlabatının məcmusu ekoloji taxça adlandırılır. Bu 
termin  1927-ci  ildə  Çarlz  Elton  tərəfindən  elmə  daxil  edilmişdir.  Ekoloji  taxşa 
verilmiş növün mövcudluq amillərinin cəmindən ibarətdir ki,bunlardan da ən əsası 
onun qida zəncirindəki yeridir. 
    Növlərin  müştərək  həyat  fəaliyyəti  qanunauyğunluqlarının  dərk  edilməsində 
ekoloji taxça konsepsiyası böyük əhəmiyyət kəsb edir.Bu konsepsiyanın yaranma-
sında C.Qrineli, Ç.Elton, Q.Xatçinson, Y.Odum və s. ekoloqların böyük  xidmət- 
ləri olmuşdur. 
    “Ekoloji  taxça”anlayışı  ilə  “məskunlaşma  yeri”  anlayışları  eyni  deyil.”Məs-
kunlaşma  yeri”dedikdə,növün  mövcudluğu  üçün  abiotik  şəraitə  malik  məkan  nə-
zərdə  tutulur.Növün ekoloji taxçası  dedikdə isə  yalnız  mühitin  abiotik  şəraitindən 
deyil,eyni  zamanda  onu  əhatə  edən  biotik  mühitdən  də  asılılığı  nəzərdə  tutulur.       
Ekoloji  taxça  təksə  növün  fəzada  vəziyyətini  deyil,həm  də  onun  cəmiyyətdəki 
funksional  rolunu  və  abiotik  mövcudluq  şəraitinə  nəzərən  vəziyyətini  müəyyən 
edir.Növün ekoloji taxçası ekoloji imkanlarla yanaşı,həm də konkret biosenozda bu 
imkanların nə dərəcədə reallaşması ilə müəyyən olunur.Bir sözlə,ekoloji taxça eko-
loji sistem daxiində həyat şəraitidir. 
        Amerikalı  bioloq  C.Xatçinson  növün  bütün  ekoloji  amillər  məcmusuna  olan 
təlabatını  fundamental  (əsaslı)  ekoloji  taxça  və  ya  çoxölçülü  (hiperfəza)  taxça 

42 
 
adlandırmışışdır.  Bu cür  anlayış  ekooji taxçanın  qrafiki  modelinin daha  asanlıqla 
qurulmasına imkan verir.                                                                                                   
    Ekoloji  taxçanın  modelinin  nümunəsi  kimi  onun  vəziyyətinə  üçölçülü  fəza 
koordinat  sistemində  baxmaq  olar.Bu  zaman  fərz  edək  ki,növün  normal  həyat 
fəaliyyəti  (ekoloji  taxçası)  yalız  üç  amildən-  təzyiq    (P),  temperatur  (T)  və 
nəmlikdən (V) asılıdır.Əgər, hər amil üzrə növün tolerantlıq hüdüdlarını (P-P
1
,T-T
1
 
və  V-V
1
)  uyğun  koordinat  oxları  üzərində  qeyd  etsək  və  fəzada  onların 
proyeksiyalarını  qursaq  ekoloji  taxça  müəyyən  bir  parallelepipedlə  təsvir  olunar. 
(Şəkil 4.1). 
   
Lakin, məlumdur ki,hər-hansı orqanizmin ekoloji taxçası yalnız üç amildən ibarət 
ola bilməz.Ona görə də,orqanizmin normal həyat fəaliyyətinin asılı olduğu daha üç 
amil ( işıqlanma (C),qidanın tərkibi (X) və hərəkətlilik (H) ) göturək.Eyni koordi-
nat başlanğıcından başqa  bir üçölçülü fəza koordinat sistemində bu amillər üçün 
 
də anoloji əməliyyatı aparsaq ,yenə bir parallelepiped alarıq. İkinci parallelopiped 
də  orqanizmin  işıqlanma  (C),qidanın  tərkibi  (X)  və  hərəkətlilik  (H)  kimi  amillər-
dən  asılı  olaraq  ekoloji  taxçasını  ifadə  edir.Orqnizmin  verilmiş  altı  amildən  asılı 
olan  ekoloji  taxçası  isə  hər  iki  parallelopipedin  kəsişməsi  ilə  məhdudlanmış  fəza 
şəklində təsəvvür olunmalıdır.Modeldən də göründüyü kimi,ekoloji amillərin sayı 
artdıqca ekoloji taxça da darlır.  
Şəkildə təsvir olunmuş fundamental modeldən istifadə edərək aşağıdakı üç qaydanı 
söyləmək olar.