İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

Yerin forması və ölçüləri 
    Yerin kürəşəkilli formada olması mülahizələri ilk dəfə antik dövr mütəfəkkürləri 
tərəfindən söylənmişdir.Onlar bir sıra müşahidələrə və ideal forma kimi kürə haq-
qında təsəvvürlərə əsaslanırdılar.Yunan alimi Eratosfen (b.e.ə. 273-192-ci ilər) Yer 

17 
 
planetinin kürəşəkilli olmasını müəyyənləşdirməklə bərabər,eyni zamanda sadə va-
sitələrlə  onun  çevrəsinin  uzunluğunu  və  radiusunu  (Eratosfenə  görə  yer  kürəsinin 
çevrəsinin  uzunluğu  252min  attik  etapa,yəni,39690km-ə  bərabərdir)  təyin 
etmişdir.Alim  təsdiq  edirdi  ki,Piriney  yarimadasından  üzü  qərbə  doğru 
üzsək,Hindistana  çata  bilərik.XV  əsrin  ortalarında  X.Kolumb  Hindistana  gedən 
qərb yolunu axtarışa çıxarkən,məhz bu ideyanı rəhbər tutmuşdu. 
    XVII  əsrin sonu,XVIII  əsrin başlanğıcında  İsaak  Nyuton nəzəri olaraq  əsaslan-
dırdı ki,ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında Yer qütblərdə yastılanmış olmalıdır və el-
lipsoid formasındadır. 
    Sonralar,geodeziya  və  astronomiya  elminin  inkişafı  ,bu  sahədə  aparılmış  elmi-
tədqiqatlar Yerin həqiqi forma və ölçülərini təyin etməyə imkan verdi. 
    Məlumdur ki,Yer planeti iki qüvvənin-onun hissəciklərinin qarşılıqlı cazibə qüv-
vəsi və öz oxu ətrafında fırlanma hərəkəti zamanı meydana çıxan mərkəzdənqaçma 
qüvvəsi- təsiri altında formalaşmışdır.Ağırlıq qüvvəsi isə bu iki qüvvənin tarazlaş-
dırıcısı rolunu oynayır.Planetin formasındakı sıxılmanın dərəcəsi isə fırlanmanın 
bucaq sürətindən asılıdır.Məlumdur ki,cisim nə qədər sürətlə fırlanarsa,o qütblərdə 
bir o qədər də çox yastılanar.Planetin mərkəzindən ekvatora qədər olan məsafə ek-
vatorial radius adlanır və 6378,2km-ə bərabərdir.Mərkəzdən qütbə qədər olan mə-
safə isə polyar(qütb) radius adlanır və 6356,8km-ə bərabərdir.Ekvatorial və polyar 
(qütb) radiuslarının fərqi təxminən 21km-ə bərabərdir.Deməli,bizim planet həqiqə-
tən də ideal kürəyə oxşamır,qütblərdə yastılanmış ellipsoiddir. 
Süni peyklərin köməyi ilə aparılmış dəqiq ölçmələr də göstərdi ki,Yer yalnız qütb-
lərdə deyil,həm də ekvatorda da yastılaşır.Ekvator üzrə ən kiçik və ən böyük ra-
diuslar 210m fərqlənir.Deməli,Yerin forması üçoxlu ellipsoiddir.Son hesablama-
lara görə,bu ellipsoid ekvatora nəzərən qeyri-simmetrik olmaqla,cənub qütbü şimal 
qütbünə nisbətən ekvatora bir qədər yaxındır. 
    Yerin həqiqi həndəsi formasını geoid adlandırırlar.                              
 

18 
 
 
     
                             Biosfer və onun tərkib hissələri 
   İnsan  və  ətraf    təbii  mühitin  qarşılıqlı  münasibətlərini,intensiv  inkişaf  etməkdə 
olan sənaye sahələrinin təbiətə təsirlərini öyrənmək üçün biosfer haqqında elmi tə-
lim işlənib hazırlanmışdır. 
    Yer  məkanında  həyatın  təbiət  proseslərinə  təsiri  V.V.Dokuçayevin  əsərlərində 
XIX əsrin sonu,XX əsrin əvvəllərində elmi şəkildə əsaslandırılmışdır.Lakin,biosfer 
Yerin fiziki və orbital səciyyəsi 
Cədvəl....... 
 
GÖSTƏRİCİNİN ADI 
ÖLÇÜ VAHİDİ 
QİYMƏTİ 
Ekvatorial radius 
km 
6378,14 
Polyar radius 
km 
6356,78 
Orta radius 
km 
6371,3 
Ekvatorun uzunluğu 
km 
40075 
Həcmi 
km
3 
1,0832x10
12 
Çəkisi 
kq 
5,9737x10
24 
Səthinin sahəsi 
km
2 
510065700 
Ekvator zonasında qravitasiya 
m/san.
2
 
9,766 və ya 1q 
İkinci kosmik sürət 
m/san 
11180 
Fırlanmanın siderik dövrü 
saat 
23,934 
Orbitə ekvatorial maillik 
dərəcə(
0
) 
23,45 
Səthinin orta temperaturu 
K 
287 
Səthində atmosfer təzyiqi 
kPa 
101,325 
Günəşdən orta məsafəsi 
km 
149597890 
Siderik orbital dövr 
qış günü 
365,24 
Orta orbital sürəti 
km/san 
29,785,9 
Orbitin eksentristeti 
- 
0,01671022 
Orbitin ekliptika müstəvisinə maillik 
dərəcə (
0
) 
0,00005 
Orbitin uzunluğu 
km 
924375700 
 

19 
 
anlayışı  ilk  dəfə  XX  əsrin  20-ci  illərində  V.İ.Vernadskinin  (1863-  1945)             
əsərlərində işlədilmişdir.Əvvəllər təbiətdə baş verən proseslərə sırf fiziki-kimyəvi 
təzahürlər  kimi  baxılırdı.  İlk  dəfə    V.İ.Vernadski  canlı  orqanizmlərin  geoloji  rolu 
haqqında təlimi yaradaraq,göstərmişdir ki,canlı varlıqların fəaliyyəti Yer qabığının  
dəyişməsinin başlıca amilidir.Ona görə də,V.İ.Vernadski biosfer haqqında elmi tə-
limin və ümumiyyətlə müasir ekologiyanın banisi hesab olunur. 
    Vernadskiyə görə,biosfer canlı materiya və onun yayıldığı mühitin məcmusaun-
dan ibarət olan Yer örtüyüdür.V.İ.Vernadski planetimizin nə vaxtsa həyat mövcud 
olmuş sahələrini də biosferə aid etmişdir. 
    Biosfer  Yerin  xarici  örtüyü,həyatın  yayılma  sferasıdır.Biosfer  planetimizin  bü-
tün canlılarını və onların məskunlaşdığı cansız təbiət elementlərini özündə birləş-
dirir.Biosfer  həyatımızın  mühiti,bizi  əhatə  edən  təbiətdir.Biosfer  bütün 
canlı,biogen  (daş  kömür,neft,torf  və  s.),cansız  (yaranmasında  canlılar  iştirak 
etməyən)  və  bio-cansız  (canlıların  iştirakı  ilə  yaranan)  maddələr  daxildir.Biosfer 
Günəş enerjisinin keçdiyi açıq termodinamik sistemdir. 
     Biosfer 3,5-4,5 mlrd.il öncə meydana gəlmişdir.Onun aşağı sərhəddi qurunun2-
3km,okeanların  dibindən  1-2km  dərinlikdə,yuxarı  sərhəddi  isə  yer  səthindən  20-
25km yüksəklikdəki ozon qatıdır. 
  Biosferin tərkib hissələri atmosfer,hidrosfer və litosferdən ibarətdir(Şək.2.1). 
 
                                          Bisferdə həyatın yayılması 
    Yer səthində yalnız geniş yayılmış buzlaqlarda və fəaliyyətdə olan vulkan kra-
terlərində həyat yoxdur.V.İ.Vernadski biosferin hər yerində  həyatın olmasını gös-
tərirdi.Buna planetimizin tarixi də sübutdur.Həyat əvvəlcə lokal şəkildə sututarlar-
da meydana gəlmiş və get-gedə bütün materikləri əhatə etmişdir.Tədricən o bütün 
biosferi tutmuş və bu proses hələ də başa çatmamışdır. 
    Biosfer milyardlarla illər davam edən bir təkamül yolu keçmişdir.Bu təkamülün 
ilk mərhələsi cansız materiyadan həyatın özünün yaranması olmuşdur.Metan, 
amonyak,hidrogen və su buxarından yüksək temperatur,Günəşin ultrabənövşəyi 
şüaları,yüksək vülkanik fəaliyyət nəticəsində sadə üzvi birləşmələrin əmələ gəlmə-
si həyatın yaranmasına səbəb olmuşdur.BU birləşmələr zülal,nuklien 
turşyları,enerji daşıyıcısı olan adinazintrifosft (ATF) kimi maddələrin təşkil olun-
duğu şəkər,amin turşuları və azotlu əsasların molekullarından ibarət idi.Bu təkamü-
lün mühüm mərhələlərindən biri isə üzvi molekulların sintez və parçalanma pro-
seslərinə məruz qalmasıdır.Bir molekulun parçalanma məhsulu digər molekul üçün 
material rolunu oynamışdır.Başqa sözlə,üzvi maddənin ilkin dövrani meydana gəl-
mişdir. 

20 
 
    İbtidai Yer şəraitində qeyri-üzvi maddədən “üzvi”maddənin sintezi prosesini 
təsdiqləmək üçün ilk təcrübələri S.Miller həyata keçirmişdir.O,çox sadə bir 
cihazdan istifadə etmişdi (Şəkil 2.2). 
 
   
   
Bu cihaz,daxilində elektrik boşalması yaradılan kolbadan,suyu qızdırmaq üçün 
kolbadan ibarətdir.Cihazın daxili su, metan,amonyak və hidrogen qazlarının qarışı
 -                                
 
ğı  ilə doldurulur.Cihazın  daxilinə sərbəst  oksigen  buraxılmır.Cihazın  yxarı  hissə-
sindəki  kolbanın  içində  fasiləsiz  olaraq  güclü  elektrik  boşalması  yaradılır.Aşağı 
hissədəki  kolbanın  içərisindəki  su  qaynayana  qədər  qızdırılaraq  suyun  və  buxarın  
dövr etməsi yaradılır.Qövs boşalmasının təsirindən oksigen olmayan mühitdə hid-
rogen,metan,amonyak və sudan üzvi birləşmə yaranır. 
    Millerin ilk təcrübəsində enrji mənbəyi kimi ultrabənövşəyi şüalanmadan deyl, 
qövs  boşmaından  istifadə  olunmuşdu.Lakin,elektrik  qövsü  ultrabənövşəyi  süa-
lanmadan az enerji verdiyi üçün,sonrakı təcrübələrdə enerji mənbəyi kimi iltrabə-
növşəyi şüalardan istifadə olundu.Bu zaman,metan,amonyak və hidrogendən üzvi 
birləşmələr olan aldehidlər və amin turşuları sintez olundu. 
    Millerin orijinal təcrübələri bütün dünya alimlərinin dərin marağına səbəb oldu 
və onlar başlanğıc təcrübələri bu və ya digər formada yenidən aparmağa başladılar. 
    1960-cı ildə Uilson başlanğıc məhlula (hidrogen,amonyak,metan və su) kükürd 
də əlavə edərək daha iri polimer molekulları  əldə etdi.Kolbada ölçüləri 1sm-ə qə-
dər  olan  qəribə  lay  aşkarlandı(Şək.2.2-yə  bax).Bu,qaz-maye  fazalarının  ayrılma 
sərhəddində toplanmış səthi aktiv maddə qatı idi.Alimlər hesab edirlər ki,müxtəlif 
fazalar arasında sintez olunmuş molekul layları həyatın yaranmasının erkən mərhə-
lələrində çox vacib rol oynamışdır. 
      Üzvi  molekulların  suda  bərabər  paylanmaması  yarımmaye  (kolloid) 
laxtalanma-ların  və  ya  koaservatların  (lat.”koaservatus”-yığılmış)  yaranmasına 
səbəb  olmuşdur.Bu  laxtalanmalar  ətraf  məhlulla  müəyyən  sərhəddə  malik 
olmuşlar.Bu  laxta  damcılar  dağılma,yenidən  yaranma    xassəsinə  malik  olmuş  və 
müəyyən ölçüyə çatdıqdan sonra bölünmüşlər.Bu zaman labüd keyfiyyət sıçrayışı 
baş vermişdir. Koa- 
servat  damcılar  ətraf  məhluldan özləri üçün  seçmə  maddələri udmuş,lazım  olma-
yan  maddələri  isə  kənarlaşdırmışdır.Ətraf  məhluldan  maddələrin  seçmə 
adsorbsiyası  ilə  eyni  zamanda  koaservat  dmcıların  strukturu  ilə  ətraf  mühitin 
strukturu arasındakı fərqlər də artmışdır.  
    Özünütörətmənin    meydana  gəlməsi  ilə  koaservatlar  sadə  canlı  orqanizmlərə 
çevrilmişdir.Litosferdə  3mlrd.il  bundan  əvvəl  yaranmış  ilkin  həyat  qalıqları 
tapılmışdır.  
    Həyatın sonrakı mürəkkəbləşməsi çoxhüceyrəlilərin inkişafı ilə bağlıdır.Artıq,bu 
zaman üzvi maddələr dövranı bioloji dövranla əvəz olunmuşdur. 

21 
 
    Canlı orqanizmlərin quruya çıxması və məskunlaşması yeni dinamik şəraitə uy-
ğunlaşmağı tələb edirdi ki,bu da,bir çox orqanizmlərin təbii seçmə və təkamül pro-
sesində məhvinə səbəb olmuşdur. 
    Yerdə həyatın tarixi 3,5mlrd.il davam  edən 6 era və 17 dövrü əhatə edir.Yerdə 
həyatın  əmələ  gəlməsinin üçüncü  mərhələsindən,yəni  kaynozoy  erasının  son döv-
rünün başlanğıcından-antropogendən (antropos-insan) 1,5mlrd.il keçmişdir.Antro- 
pogen  dövrü  ali  meymunlardan  əmələ  gəlmiş  insanın  təkamülünün  yüksək  sürəti 
ilə səciyyələndirilir.  
    Canlı  orqanizmlərin  ümumi  kimyəvi  tərkibi  atmosfer  və  litosferin  tərkibindən 
çox  fərqlənir.O, daha  çox  oksigen  və  hidrogen  atomlarına  mütləq  sahib  olduğuna 
görə hidrosferə daha yaxındır.Bu isə həyatın ilk dəfə su mühitində yaranmasına bir 
daha  əminlik  yaradır.Lakin,orqanizmlərdə  nisbətən  karbon,kalsium  və  azotun 
miqdarı daha çoxdur.   
    Canlı  orqanizmlərin  kütləsinin  99,9%-ni  Yer  qabığının  98,9%-ni  (ancaq  başqa 
nisbətdə)  təşkil    edən  14  element  (H,O,C,N,Ca,K,Si,Mg,P,S,Al,Na,Fe,Cl)  təşkil 
edir.Beləliklə,həyat Yer qabığının törəməsidir.                                                             
    Orqanizmlərdə,demək olar ki,Mendeleyevin dövri sistemindəki bütün elementlər 
aşkar  edilmişdir.Yəni,canlı  orqanizmlər  də,cansız  təbiətlə  eyni  bir  kimya  ilə 
xarakterizə olunurlar. 
     V.İ.Vernadski qeyd etmişdir ki,canlılar Kainatda materiyanın ən fəal formasıdır.                                 
 
                                                        Atmosfer 
     Atmosfer(qəd.yun.”atmos”-buxar,”sfera”-kürə) Yer planetini əhatə edən qaz-
hava örtüyüdür.Atmosferin qalınlığı Yer səthindən təxminən 2000-3000km yük-
səkliyə qədərdir. Atmosfer havası həyat üçün ən zəruri təbii sərvətlərdən biridir. 
Uzun  zamanlar  ərzində  insanlar  havanı  sadə    maddə  hesabetmişlər.Yalnız,XVIII 
əsrdə fransız alimi Lavuazye havanın müxtəlif qazların mexaniki qarışığı olduğunu 
söyləmişdir.                                                                      
    Atmosfer Yerin qaz örtüyü olmaqla 5,51x10
15
t  kütləyə malikdir. 
    Quru  atmosfer  havasının  tərkibi  müxtəlif  qazların  müəyyən  nisbətdə  mexaniki 
qarışığından ibarətdir (Cədvəl 2.1). 
                              
             Atmosfer havasının tərkibi                                             Cədvəl2.1  
QAZ 
HƏCMCƏ 
MİQDARI,% 
CƏKİYƏ GORƏ 
MİQDARI,% 
Azot (N
2
) 
78,084 
75,50 
Oksigen(O
2
) 
20,946 
23,15 
Arqon (Ar) 
0,932 
1,286 
Karbon qazı (CO
2
) 
0,032 
0,046 

22 
 
Neon (Ne) 
1,818×10
-3 
1,3×10
-3
 
Helium (He) 
4,6x10
-4 
7,2x10
-5 
Metan (CH
4
) 
1,7x10
-4 
8,4x10
-5 
Kripiton(Kr) 
1,14x10
-4 
3x10
-4 
Hidrogen 
5x10
-5
 
8x10
-5
 
Su (H2O 
5x10
-5 
8x10
-5 
Ksenon 
8,6x10
-6 
4x10
-5 
Ozon 
3x10
-7
...3x10
-6 
5x10
-7
...5x10
-6 
 
 
 
    Cədvəl2.1-də  göstərilən  qaz  tərkibi  təxminən  20...25km  yüksəkliyə  qədər 
saxlanılır.  
       Atmosferin kütləsi 1mln.dəfə litosferin,250 dəfə isə hidrosferin kütləsindən az-
dır.Atmosfer  kütləsinin  50%-i  onun  yer  səthindən  5km  yüksəkdə  olan  qatında,            
75%-i 10km-lik və 90%-i  16km-lik qatlarında cəmlənmişdir. 
        Temperatur  dəyişməsinin  xarakterinə  görə  atmosfer  bir  neçə  hissəyə  -
troposfer,stratosfer,mezosfer  və  ekzosferə-bölünür.Bu  sferalar  bir-birindən  keçid 
qatları ilə  ayrılır ki,onlar da   özündən  əvvəl  gələn sferanın  adına  uyğun pauzalar 
adlanır(tropo-,strato-,mezo-və termopauza) (Şəkil2.3) 
    Troposfer-atmosfer kütləsininn 80%-dən çoxunun və  atmosferdə olan su buxa-
rının 90%-ə qədərinin cəmləşdiyi aşağı qatdır.Troposferin yuxarı sərhəddi ekvator-
da 17km,qütblərdə 8-10km,mülayim en dairələrində isə 10-12km yüksəkliyə çatır. 
Troposferin yuxarı sərhəddi temperatur dəyişməsindən asılı olaraq qişda Yer səthi- 
nə yaxınlaşır,yayda isə uzaqlaşır.Troposfer əsasən Günəşin qızdırdığı Yer səthin-
dən əks olunan şüalanma hesabına isinir.Ona görə də,yer səthindən yüksəklik art-
dıqca troposferin temperaturu  orta hesabla 0,6
0
S/100m şaquli qradiyentlə  aşağı 
düşür.Troposfer üçün daim havanın qarışması,hərəkətliliyi(turbulentlik, konveksi-                                                           
ya) səciyyəvidir.Buludlar və yağıntılar, siklonlar və antisiklonlar burada əmələ gə-
lir. 
    Tropopauza  troposferin  stratosferə  keçid  layıdır.  Ekvatordan  qütblərə  doğru 
getdikcə  tropopauza  enməyə  başlayır.Tropopauzanın  temperaturu və hündürlüyü 
coğrafi enlikdən çox asılıdır.                                                                                                                
    Stratosfer  havanın  əhəmiyyətli  dərəcədə  boşalması,su  buxarının  yoxluğu, 
ozonun (maksimal qatılığı 20...25km yüksəklikdə olan ozon qatı) mövcudluğu ilə 
səciyyələnir. 
Stratosfer hava kütləsinin 5%-ni özündə cəmləşdirməklə,50...
 
60km yüksəkliyə qə-
dər uzanır. 
 
Stratosferin aşağı sərhəddində ekvator üzərində havanın temperaturu -55
0
S,  
qütblərin üzərində isə bir qədər yüksək olur.Yüksəklik artıqca stratosferin tempera- 

23 
 
turu yüksəlir və stratopauzada 0
0
S-dən  +10
0
S-yə çatır.Ekvator və qütblərdə tempe- 
 ratur fərqli olduğu üçün stratosferdə havanın yerdəyişməsi baş verir. 
    Mezosfer 60...80km yüksəklikdə yerləşir.Bu qat havanın daha da boşalması və  
yüksəklikdən  asılı  olaraq  temperaturun  kəskin  dəyişməsi  ilə  səciyyələnir.Belə 
ki,mezosferin aşağı sərhəddində temperatur 0
0
S,yuxarı sərhəddində isə -75
0
S-dir. 
Burada  hava  axınının  sürətinin  çox  böyük  (50km/saat-dan  bir  neçə  yüz  km/saata 
qədər) olması müşahidə olunur. 
    Mezopauza mezosferdən termosferə keçid qatıdır. 
 
    Termosferin aşağı sərhəddi yer səthindən 100km yüksəklikdən başlayır və yuxa-
rı  sərhəddi 1000km yüksəkliyə qədər uzanır.Termosferin yuxarı sərhəddinə doğru  
temperatur  artır və 100km yüksəklikdə 0
0
S-dən keçərək 150km-də 200...240
0
S, 
200km-də 500
0
S, 600km-də 1500
0
S-yə çatır.                                                                                
    Termosferdə qazlar kəskin ionlaşdığı üçün onu ionosfer də adlandırırlar.İonlaş-
ma elektrik keçiriciliyinə səbəb olduğuna görə termosferdə güclü elektrik cərəyanı 
axını baş verir.Günəşin təsirindən termosferdə qütb parıltısı yaranır ki,buna da sə-
bəb ionlaşmış qazların korpuskulyar günəş radiasiyası ilə bombarduman olunması-
dır. 
    Ekzosfer  Yer  atmosferinin  xarici  qatı  olmaqla,eyni  zamanda  səpələnmə  qatı  da 
adlandırılır.Ekzosfer 2000-3000km yüksəkliyə qədər uzanır.Burada qazların sürət-
inin böhran həddinə(11,2km/san.)çatması onların planetlərarası fəzada səpələnmə-
sinə səbəb olur.Bu isə ilk növbədə hidrogenə aiddir ki,onun da miqdarı ekzosferdə 
daha yüksəkdir.Yerin cazibə qüvvəsini dəf edən hidrogen Yerin “tacı”-nı əmələ gə-
tirir və 2000km yüksəkliyə qədər davam edir. 
 Atmosfer özünəməxsus fiziki,fizioloji və digər xassələrə malikdir(Cədvəl 2.2).    
 
       Atmosferin fiziki xassələri                                                      Cədvəl2.2 
Göstərici 
Ölçü vahidi 
Kəmiyyətin 
qiyməti 
Təmiz havanın mol çəkisi 
- 
28,966 
Dəniz səviyyəsində 0
0
S-də təzyiq 
kPa 
101,325 
Böhran temperaturu 
0
S 
140 
Böhran təzyiqi 
MPa 
3,7 
Suda həllolma 
0
0
S-də, % 
0,036 
25
0
S-də,
 
% 
0,22 
İstilik keçiriciliyi  (0
0
S-də) 
Coul/(kq
x
K) 
1,0048
x
10
3
 
Xüsusi istilik tutumu(0
0
S-də) 
Coul/(kq
x
K 
0,7159
x
10
3 
    
    Yer  səthində  ”normal  şərait”kimi  havanın  sıxlığı  1,2kq/m
3
,barometrik  təzyiq 
101,35kPa,temperatur +20
0
S və nisbi rütubət 50% hesab olunur.Lakin,bu göstərici-
lər sırf mühəndis nöqteyi-nəzərindən əhəmiyyət kəsb edir.                                                

24 
 
    Atmosfer  Yerin  istilik  rejimini  nizamlayır,istiliyin  yer  kürəsində  paylanmasına 
şərait yaradır.GünəşYer səthi üçün yeganə istilik mənbəyi olmaqla bərabər,həm də 
isıqlanma  rejimini  müəyyənləşdirir.Əgər,atmosfer  olmasa  ,Yerin  temperatur  reji-
minin necə olacağını təsəvvür etmək çətin deyil:gecələr və qışda yerin özünün şüa-
lanması nəticəsində həddindən artıq soyuq,yayda və gündüzlər günəş radiasiyasın-
dan həddindən artıq isti olardı.Məsələn,atmosferi olmayan Ayda belədir. 
    Əgər,Yer  atmosferlə  əhatə  olunmasaydı,gün  ərzində  planetimizin  temperaturu-
nun dəyişməsi 200
0
S (gündüz güclü isti,+100
0
S,gecə şaxta,-100
0
S) olardı.Bu halda 
yay və qış temperaturlarının fərqi daha çox olardı.Həqiqətdə isə Yerin orta tempe-
raturu  +15
0
S-yə  yaxındır.Amosfer  bütün  canlıları  ultrabənövşəyi,rentgen  və  kos-
mik şüalardan qoruyur.Atmosferin yuxarı qatları bu şüaların bir hissəsini udur,bir 
hissəsini isə səpələyir. 
    Atmosfer bizi “ulduz qəlpələrindən” də qoruyur.Əksər hallarda yer səthinə çatan 
meteoritlərin ölçüsü noxuddan böyük olmur.Meteoritlər Yerin cazibə qüvvəsi nəti-
cəsində böyük sürətlə(11...64km/san.)atmosferə daxil olaraq hava ilə sürtünmə nə-
ticəsində  60...70km  yüksəklikdə  yanırlar.Atmosferin  olmaması  Yerə  nəhəng  me-
teoritlərin düşməsinə səbəb olardı. 
    Atmosfer işığın paylanmasında da böyük rol oynayır.Atmosfer havası günəş 
şüalarını kiçik şüalara parçalayaraq səpələyir və insanın uyğunlaşdığı işıqlanmanı 
təmin edir. 
    Atmosfer səsin yayıldığı mühitdir.Hava olmasa Yerdə tam sükut olar. 
    Yer kürəsində nəmliyin paylanmasında da atmosfer əhəmiyyətli rol oynayır.At-
mosferə buxar şəklində daxil olmuş su uzaq məsafələrə yayılır və yenidən Yerə dü-
şür.Ən zəif yağışda belə,1m
2
 yer səthinə 1kq-a qədər,1ha-ya isə 10000kq su düşür. 
Əgər,nəzərə alsaq ki, 1q  suyun buxarlanması üçün 2512Coul  istilik  tələb olunur,  
onda atmosfedə baş verən proseslərə nə qədər böyük enerji sərf olunduğunu təsəv- 
vür etmək olar. 
    
                                             Hidrosfer       
    Hidrosfer Yerin su örtüyü olub,okean,dəniz,göl,çay,buzlaq,yeraltı və atmosfer 
 
sularının məcmusundan ibarətdir(Şəkil2.4). 
 
 

25 
 
 
 
                                 Şək.2.4. Hidrosferin quruluşunun sxemi 
 
Yerin  bir  planet  kimi  fərqli  cəhəti  onun  səthinin  əksər  hissəsinin  su  ilə  örtülmə-
sidir.Dünya  okeanının  səthinin  sahəsi  361mln.km
2
  olmaqla  qurunun  sahəsindən 
(149mln.km
2
)2,4 dəfə çoxdur. 
    Yerdə suyun ümumi ehtiyatı 1386mln.km
3
 təşkil edir ki,bunun da 97,5%-i duzlu 
və minerallaşmış sulardır.Dünya okeanı ümumi suyun 96,5%-ni özündə cəmləşdi-
rir.Okean suları orta hesabla 3,5% duzluluğu və 3,7
0
S temperaturu daim saxlayır.    
50...60m dərinlikdən sonra suda həll olunmuş oksigenin miqdarı əhəmiyyətli dərə-
cədə azalır.  
    Yeraltı sular duzlu,az duzlu və şirin olur.Temperaturu 30
0
S-dən artıq olan yeraltı 
sular geotermal sular hesab olunur. 
    İnsanın istehsalat fəaliyyəti və təsərrüfat-məişət təlabatı üçün şirin su tələb olu-
nur ki,bunun da ehtiyatı Yerdəki suyun həcminin 2,7%-ni təşkil edir.Şirin suların 
36%-i  asan  mənimsənilən  yerlərdə,qalan  hissəsi  isə  qar  və  buzlaqlarda(şirin  sulu 
aysberqlərdə)cəmlənmişdir. 
    Dünyanın ən böyük şirin su hövzəsi Baykal gölüdür.Onun suyu Baltik dənizin-
dən xeyli,Azov dənizininkindən 93 dəfə çoxdur.20mln.ildən çox yaşı  olan bu gölə 
1123 çay tökülür. 
    Materik sularının Dünya okeanına axını ildə 45mln.km
3
 təşkil edir. 
     Təbiətdə  su  üç  aqreqat  halında:bərk(buz),maye(suyun  özü)  və  qaz(buxar)-rast 
gəlinir.Su  canlı  orqanizmlərin  əvəzolunmaz  tərkib  hissəsi  olmaqla,bir  sıra  nadir 
xassələrə  malikdir.Suyun  sıxlığı  +4
0
S-də  ən  b  öyük  həddinə  çatır.Suyun  özünütə-
mizləmə xassəsi var.Donma anında maye suya nisbətən həcmin 10%  artması pro-
sesi  baş verir.Bu xassə böyük əhəmiyyət kəsb edir və bir sıra təbii proseslərin xa-