İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

                           
                          
Bioloji müxtəlifliyin  qorunub saxlanılması 
 
    1992-ci  ildə  Rio-de  Janeyro  şəhərində  təqdim  olunmuş  «Biomüxtəlifliyin 
qorunması»  Konvesiyasını  Azərbaycan  Respublikası  imzaladıqdan  sonra  bu 
konvensiyanın  tələblərini  həyata  keçirmək  üçün  bir  sıra  tədbirlər  həyata 
keçirilmişdir.    Belə  ki,  1995-ci  ildən  Azərbaycan  «Pan-Avropa  bioloji  landşaft 
müxtəlifliyinin 
qorunması»  strategiyasının  daimi  iştirakçısı  olmuşdur. 
Respublikada    bu  strategiyanın  ayrı-ayrı  bölmələrinə  dair,  o  cümlədən  xüsusi 
mühafizə  olunan  ərazilərin  inkişafı,  nadir  və  nəsli  kəsilmək  üzrə  olan  flora  və 
fauna  növlərinin  qorunması, su-bataqlıq  ərazilərinin  bərpası, dağ  ekosistemlərinin 
inkişafı  istiqamətində  fəaliyyət  proqramları  hazırlanmışdır.  Azərbaycan 
Respublikası BMT-nin «Biomüxtəlifliyin qorunması» Konvensiyasını 2000-ci ildə 
ratifikasiya  etmişdir.  Konvensiyadan  irəli  gələn  öhdəliklərin  yerinə  yetirilməsi 
üçün  respublika  prezidentinin  sərəncamı  ilə  2001-ci  ildə  bioloji  müxtəlifliyin 
genetik  ehtiyatları  üzrə  dövlət  komissiyası  yaradılmışdır.  Hazırlanmış  milli 
proqram  və  layihələr  2001-ci  ildə  Qlobal  Ekoloji  Fond  və  BMT    İnkişaf 
Proqramının  dəstəyi    ilə  «Biomüxtəlifliyin  qorunması»  üzrə  milli  məruzə    və 
fəaliyyət  planında  göstərilərək  Azərbaycan  hökuməti  tərəfindən  qəbul  olunub 
təsdiq edilmişdir.  
Respublikamız  2001-ci  ildə  Avropa  Şurasına  qəbul  olunmaq  ərəfəsində  təbii 
mühitin qorunması istiqamətində fəaliyyətini gücləndirmək işini fəallaşdıraraq bir 
neçə beynəlxalq konvensiyalara da qoşulmuşdur. Bunlar sərhədlərarası çayların, su 
hövzələrinin və beynəlxalq göllərin qorunması, Avropanın canlı təbiətinin və təbii 
mühitinin  qorunması  haqqında,  əsasən  su  quşlarının  yaşama  yerləri  kimi 
beynəlxalq  əhəmiyyəti  olan  sulu-bataqlıq  yerləri  haqqında,  mədəni  və  təbii  irsi 
abidələrin  mühafizəsi  üzrə  konvensiyalardan  ibarətdir.  İki  su-bataqlıq  ərazisi  – 
Ağgöl  və  Qızılağac  gölləri  Ramsar  Konvensiyası      çərçivəsində      siyahıya   
salınmışdır. 
Azərbaycan  Respublikası  Qafqaz  ölkələri  və  bütövlükdə  Avropa  üzrə  ən  zəngin 
biomüxtəlifliyə  malik  olan  ölkələrdən  biridir.  Azərbaycanda  bir  çox  bitki  və 
heyvan növləri endemikdir və bu ölkədən başqa dünyanın heç bir yerində mövcud 
deyil. Bu  zəngin  bioloji  müxtəliflik  bir  çox  təsirlər nəticəsində  təhlükə  altındadır. 
Tərtib olunmuş Qırmızı Kitaba görə, Azərbaycan Respublikasında yüzlərlə bitki və 
heyvan  növləri  təhlükə  altındadır  və  müxtəlif  qorunma  statusuna  malikdir. 
Azərbaycanda  biomüxtəlifliyin  qorunması  həm  milli  və  regional,  həm  də  qlobal 
əhəmiyyətə malikdir.  

98 
 
Respublikamızda  davamlı  inkişafın  təmin  olunması  baxımından  bioloji 
müxtəlifliyin  qorunması  üçün      aşağıdakı    strateji    tədbirlərin    həyata  keçirilməsi  
məqsədəmüvafiqdir: 
-  Biomüxtəlifliyin  qorunmasına  yönəldilmiş  bütün  ekoloji  proseslərə,  beynəlxalq 
konvensiyalara, digər ölkələrarası və regional müqavilələrə qoşulmaq; 
 
-  Bioloji  müxtəlifliyin  əhəmiyyətli  komponentlərinin  müəyyənləşdirilməsi  və 
onların qorunması üçün əlavə tədbirlərin hazırlanması və həyata keçirilməsi; 
-  Biomüxtəlifliyin  vəziyyətinin  monitorinqi  üçün  ölkələrin  flora  və  faunasının 
Qırmızı və Yaşıl Kitiablarının tərtibi və yeniləşdirilməsi; 
-  Xüsusi  mühafizə olunan ərazilərdə  müxtəlif  qorunma  statusuna  malik olan  bitki 
və heyvanlar aləminin bərpası üçün müvafiq şəraitin yaradılması; 
-  Nadir  və  kökü  kəsilməkdə  olan  bitki  və  heyvan  növlərinin  genefondunun 
qorunmasının təmin edilməsi və onların xüsusi qorunan təbii  ərazilərdə, botanika 
bağlarında, zooloji parklarda saxlanılması üçün şəraitin yaradılması; 
- Biomüxtəliflik üçün təhlükənin və bu təhlükə nəticəsində ilk növbədə təsir altına 
düşə bilən təbii bitki və heyvan növlərinin proqnozlaşdırılması; 
- Biomüxtəlifliyin qorunması məqsədilə  yeni milli parkların yaradılması. 
Səhralaşmaya  qarşı  mübarizə.  Azərbaycan  Respublikası  BMT-nin  Səhralaşmaya 
qarşı  mübarizə  Konvensiyasını  1998-ci  ildə  ratifikasiya  etmişdir.  Səhralaşma  ilə 
mübarizəyə  dair  milli  fəaliyyət  planının  hazırlanması  layihəsi  üzərində  işlər 
başlanmışdır.  Layihənin  yekunu  kimi  səhralaşmaya  qarşı  milli  fəaliyyət  planı 
hazırlanacaqdır ki, bu da özündə konkret tədbirlər sistemini birləşdirəcəkdir.  
 Bu  konvensiyanın  tələblərinin  həyata  keçirilməsinin  respublikamız  üçün  böyük 
əhəmiyyəti  vardır.  Belə  ki,  qlobal  iqlim  dəyişmələri  nəticəsində  baş  vermiş 
istiləşmə, meşələrin qanunsuz qırılması, torpaqların deqradasiyası, su mənbələrinin 
azalması  quraqlığa  gətirib  çıxarır  ki,  bu  da  səhralaşma  prosesinin  sürətlənməsinə 
səbəb  olur.  Bütün    bu  səbəblərə    görə    səhralaşmaya  qarşı  mübarizə  üzrə  milli 
səviyyədə aşağıdakı strateji vəzifələrin yerinə yetirilməsi  məqsədəmüvafiqdir: 
- Səhralaşma prosesinin təsirinə məruz qalmış torpaqların inventarlaşdırılması; 
- Səhralaşmaya qarşı mübarizə üzrə milli fəaliyyət planının hazırlanması və həyata 
keçirilməsi; 
-  Səhralaşmaya  qarşı  mübarizə  işlərinin  effektivliyinin  yüksəldilməsi  məqsədilə 
proqnozlaşdırma və əhalinin məlumatlandırılması sisteminin yaradılması; 
-  Qlobal  ekoloji  problemlərin  qarşılıqlı  mənfi  təsirinin  qiymətləndirilməsi  və 
müvafiq əks tədbirlərin həyata keçirilməsi; 
- Meşəsiz ərazilərdə meşə zolaqları və yaşıllıqların yaradılması. 

99 
 
 Yuxarıda  göstərilən  strateji  tədbirlərin  həyata  keçirilməsi    mövcüd  ekoloji 
problemlərin  həll  edilməsi    və  respublikamızın    davamlı  inkişaf  yoluna  
keçməsində mühüm mərhələ  olacaqdır. 
 
                                   Qırmızı kitab 
    Qırmızı kitab — məhvolma təhlükəsi altında olan heyvan, bitki və göbələk 
növləri haqqında məlumat toplanan kitabdır.  
    Qırmızı kitab vəzifəsindən asılı olaraq beynəlxalq, milli və regional olur.  
Beynəlxalq Qırmızı  kitaba dünyada nadir və nəsli kəsilmək qorxusu yaranmış 
bitki və heyvan növləri daxil edilir. Həmin növlər təbiətin qorunması üçün ictimai 
əsaslarla yığılan Beynəlxalq fond (vəsait) hesabına öyrənilir. Milli Qırmızı kitablar 
konkret dövlətin ərazisindəki fauna və floranı qorumağa xidmət edir. Məsələn, 
Azərbaycanın Qırmızı kitabı, Rusiyanın Qırmızı kitabı və s. Ərazisi geniş və təbii 
kompleksləri müxtəlif olan ölkələrdə milli Qırmızı kitabdan əlavə regional Qırmızı 
kitablar da tərtib edilir. 
Beynəlxalq Qırmızı kitaba daxil edilmiş bitki və ya heyvan növü hansı ölkənin 
fauna və florasına daxildirsə, həmin ölkənin milli Qırmızı kitabına mütləq daxil 
edilməlidir. Məsələn, ceyran və doydaq Beynəlxalq və Azərbaycan Qırmızı 
kitabına daxil edilmişdir. Qırqovul və qaranaz Azərbaycanda az, başqa ölkələrin 
təbiətində çox olduğundan Azərbaycannın milli Qırmızı kitabına daxil edilməklə 
məhdudlanır. Nadir və nəslinin kəsilmək təhlükəsi olan növlərin çoxunu bir neçə 
ölkənin Qırmızı kitablarına daxil etmək lazım olur. 
     Qırmızı kitabda hər bir növün statusu, əhəmiyyəti, qısaca təsviri, yayılması, 
yaşama yeri, sayı və onun dinamikası, bioloji xüsusiyyətləri, süni şəraitdə 
çoxaldılması, ehtiyatını bərpa etmək üçün həyata keçirilmiş və keçirilməsi vacib 
olan tədbirlər göstərilir. Beləliklə, Qırmızı kitabın məzmunu adi kitablardan kəskin 
fərqlənir. 
    Beynəlxalq Qırmızı kitaba daxil edilmiş bitki və heyvanlar üzərində Beynəlxalq 
ictimai təşkilatların rəhbərliyi altında monitorinq təşkil edilir və onun nəticələrinə 
uyğun tədbirlər həyata keçirilir. Milli Qırmızı kitaba daxil edilən bioloji növlər 
konkret dövlət tərəfindən nəzarət altına alınır və onların populyasiyasının optimal 
sıxlığını bərpa etmək üçün tədbirlər həyata keçirilir. 
    1948-ci ildə Beybəlxalq Təbiəti Mühafizə İttifaqı (BTMİ) dünyanın əksər 
ölkələrinin təbiəti mühafizə ilə məşğul olan dövlət, ictimai və elmi təşkilatlarını 
birləşdirərək bu işlərə rəhbərliyi öz üzərinə götürdü.BTMİ-nin ilk qərarlarından 
biri 1949-cu ildə nadir növlər üzrə Komissiya (ing.Species Survival Commission) 
yaratmaq oldu. 
     Komissiyanın əsas vəzifələrinə nəsli kəsilməkdə olan nadir bitki və heyvan 
növlərinin vəziyyətinin öyrənilməsi,beynəlxalq və millətlərarası konvensiya və 

100 
 
müqavilələrin layihələrini işləyib hazırlamaq,belə növlərin kodastrının tərtibi və 
onların mühafizəsi üzrə uyğun tövsiyələrin hazırlanması daxil idi. 
     Komissiya öz işinə sıfırdan başladı.Nadir növlərin mühafizəsinə yanaşma 
tərzinin ümumi prinsiplərini işləmək,yox olmaq təhlükəsi və ya qırılmaq təhlükəsi 
olan növləri müəyyənləşdirmək,onların təsnifatlaşdırılması sistemini 
hazırlamaq,əsas limitləyici amilləri aşkarlamaq üçün belə növlərin biologiyası 
haqqında məlumatlar toplamaq lazım gəlirdi.Bu işlərin başlanğıcında hətta «nadir 
növ» anlayışı belə,mövcud deyildi. 
    Komissiya ilk əvvəl qarşısına bu və ya digər səbəblərdən dünyada nəsli kəsilmək 
təhlükəsinə məruz qalan heyvanların izahlı siyahısını(kodastrını) tərtib etmək 
vəzifəsini qoymuşdu.Daha cəlbedici və böyük əhəmiyyətə malik olmasını,qırmızı 
rəngin təhlükə siqnalının simvolu olmasını nəzərə alaraq, Kommissiyanın sədri Ser 
Piter Skott siyahının Qırmızı kitab adlandırılmasını təklif etdi. 
    BTMİ-nın Qırmızı kitabının ilk nəşri 1963-cü ildə işıq üzü gördü.Bu kiçik tirajlı 
«pilot» nəşri idi.Kitabın iki cildinə 211 növ və yarımnövdən olan məməlilər, 312 
növ və yarımnövdən olan quşlarhaqqında məlumatlar daxil edilmişdi.Kitab siyahı 
üzrə görkəmli dövlət xadimlərinə və alimlərə göndərilmişdi.Yeni məlumatlar 
toplandıqca adresatlara planlaşdırıldığı kimi,köhnə səhifələri dəyişmək üçün əlavə 
səhifələr göndərilirdi.  
     Kitabın ikinci nəşrinin üç cildi 1966-1971-ci illərdə çıxdı.Artıq,ikinci nəşr kitab 
formatında (21,0 x 14,5 sm) buraxılmışdı.Lakin,birinci nəşr kimi,o da,istənilən 
səhifənin yenisi ilə əvəzlənməsini təmin etmək üçün qalın aşırma təqvim şəklində 
idi.Kitab,yenə də kütləvi satış üçün nəzərdə tutulmamışdı və siyahı üzrə 
təbiətqoruyucu idarələrə,təşkilatlara və alimlərə göndərilirdi.Birinci nəşrdən keçən 
müddət ərzində əlavə məlumatlar toplandığı üçün BTMİ-nin Qırmızı kitabının 
ikinci nəşrinə  daxil edilmiş növlərin sayı əhəmiyyətli dərəcədə artmışdı.Kitabın 
ikiinci cildinə 236 növ (292 yarımnöv) məməli,ikinci cildinə 287 növ (341 
yarımnöv) quş və üçüncü cildinə 119 növ və yarımnöv reptili,34 növ və yarımnöv 
amfibiya haqqında məlumatlar daxil edilmişdi. 
    Tədricən, BTMİ-nin Qırmızı kitabı təkmilləşdirildi və məlumatlarla zənginləşdi. 
Kitabın 1972-ci ildə buraxılmış üçüncu nəşrinə 528 növ və yarımnöv məməli, 619 
növ, quş və 153 növ və yarımnöv reptili və amfibiya haqqında məlumatlar daxil 
edilmişdi.Kitabda sərlövhələri (fəsillər) də dəyişdirilmişdi.Birinci fəsil növün 
statusunun səciyyəsinə və müasir vəziyyətinə,sonrakı fəsillər növün yayılma 
coğrafiysına,populyasiya quruluşuna və sayına,məskunlaşma yerinin 
səciyyəsinə,növün mühafizəsi üzrə həyata keçitilən və təklif olunan 
tədbirlərə,heyvanxanalarda saxlanılan heyvanların səciyyəsinə,məlumat 
mənbələrinə (ədəbiyyatlara) həsr olunmuşdur.Kitab satışa çıxarıldığı üçün onun 
tirajı da kəskin artırıldı. 

101 
 
    Qırmızı kitabın 1978-1980-ci illərdə buraxılmış dördüncü nəşrinə 226 növ və 
79yarımnöv məməli, 181 növ və77 yarımnöv quş, və 153 növ və 21yarımnöv 
reptili ,35 növ və 5 yarımnöv amfibiya,168növ və 25 yarımnöv balıq haqqında 
məlumatlar daxil edilmişdi.Bunların içərisində bərpa olunmuş 7 növ və yarımnöv 
məməli,4 növ quş və 2 növ reptili vardı.Qırmızı kitabın dördüncü nəşrinə daxil 
edilmiş növlərin sayının ixtisar olunması təkcə müvəffəqiyyətli mühafizənin 
hesabına deyil,eyni zamanda son zamanlar toplanmış daha dəqiq məlumatlar 
hesabına olmuşdur. 
    1996-cı ildə Beynəlxalq Qırmızı Kitabın yeni variantı nəşr olunda.20 ildən artıq 
bir müddətdə növlərin və yarımnövlərin statusu onların yoxolma təhlükəsinin 
dərəcəsindən asılı olaraq ümumi (qlobal)şkala üzrə qiymətləndirilmişdir.Sonuncu 
kitabda isə,müxtəlif  taksonların statusunun daha obyektiv və elmi əsaslandırılmış 
qiymətləndirilməsinə cəhd edilmişdi.Növlərin və yarımnövlərin həssaslıq dərəcəsi 
haqqında qərarın qəbul edilməsi onların genetik müxtəlifliyi, ekosistemlərin 
(məskunlaşma yerlərinin) saxlanması,sayı və arealının kəmiyyətinin 
müəyyənləşdirilməsinə  əsaslanır. Qeyd olunan parametrlərin müqaisəli 
qiymətləndirilməsi üçün beş kəmiyyət meyarından(A-E) istifadə olunmuşdur. 
Növün həssaslıq dərəcəsini səciyyələndirmək üçün səkkiz kateqoriya təklif 
olunmuşdur: 
EX – Extinct (Nəsli kəsilmiş)-bu kateqoriyaya heç bir canlı nümayəndəsinin 
qalmamasına şübhə olmayan növlər daxil edilmişdir. Bu kateqoriyaya 1500-cü 
ildən sonra nəsli kəsilmiş növlərin adı salınmışdır. 
EW – Extinct in the Wild (Vəhşi təbiətdə mövcud olmayan)-bu kateqoriyaya 
nümayəndələri yalnız nevole saxlanılan və ya populyasiyası tarixi arealından 
kənarda saxlanmış növlər aid edilir. 
CR – Critically Endangered (Nəsli kəsilmə həddinə çatanlar)-bu kateqoriyaya 
nəsli kəsilmə riski ekstremal olan və yaxın gələcəkdə yox ola biləcək növlər aid 
edilir. 
EN – Endangered (Nəsli kəsilməkdə olanlar)-əvvəlki kateqoriyaya aid 
edilməyən,lakin,yüksək nəsli kəsilmə təhlükəsinə məruz qalan və yaxın gələcəkdə 
yox ola biləcək növlər aid edilir 
VU – Vulnerable (Həssas növlər)-əvvəlki iki kateqoriyaya aid edilməyən,lakin 
nəsli kəsilmə təhlükəsi olan növlər aid edilir. 
LR-Lower Risk (Nəsli kəsilmə riski az olanlar)- «nəsli kəsilmə təhlükəsi olan» 
kateqoriyaların heç birinə aid edilməyən növlər və yarımnövlər bu kateqoriyaya 
aid edilir.Bu kateqoriya üç subkareqoriyaya bölünür: 
LR Conservation Dependent (cd) (mühafizə altında olanlar)-bu subkateqoriyaya, 
mövcudluğu canlıların özlərinün və ya məskunlaşma yerlərinin mühafizə 
tədbirlərindən asılı olan taksonlar aid edilir. Mühafizə tədbirlərinin dayandırılarsa, 

102 
 
bu növlər beş ildən sonra nəsli kəsilmə təhlükəsi olan kateqoriyalardan birinə aid 
ediləcəkdir. 
LR – Near Threatened(nt) (Nəsli kəsilmə təhlükəsinə yaxın olanlar)- mühafizə 
altında olanlara aid edilməyən,lakin meyarlardan biri üzrə həssas növlərə yaxın 
olan növlər aid edilir. 
LR – Least Concern(lc) (Az qayğı tələb edənlər)-«mühafizə altında olan»  və 
«nəsli kəsilmə təhlükəsinə yaxın olanlar»-a aid edilməyən taksonlar bu 
subkateqoriyaya aid edilir. 
DD – Data Deficient (Haqqında kifayət qədər məlumat olmayanlar)-hər-hansı bir 
kateqoriyaya aid edilməsi üçün haqqında kifayət qədər məlumat olmayan taksonlar 
aid edilir. 
NE – Not Evaluated (Qiymətləndirilməmişlər)-yeni təsnifatı aparılmamış 
taksonlar aid edilir. 
2007-ci ildə qəbul olunmuş bu təsnifata əsasən16 308 nəsli kəsilmə təhlükəli növ 
qeyd edilmişdir. 
    Nəsli kəsilməkdə olan növlər-sayının az olması və ya hansısa ətraf  mühit 
amilinin təsiri ilə yox olmaq təhlükəsinə məruz qalan bioloji növlərdir. 
    Qırmızı kitabdakı məlumatlar dinamik xarakter daşıyır. Qırmızı kitab əhali üçün 
informasiya mənbəyi olmaqla yanaşı həm də dövlət sənədidir. Bu kitaba daxil 
edilmiş bitki və heyvanları qanunsuz ovlayanlar və tələf edənlər müvafiq icra 
hakimiyyəti tərəfindən cəzalandırılır.  
    Qırmızı kitabdan başqa yüzlərlə bioloji növlərin ovlanması və ticarəti 
ölkələrarası və beynəlxalq müqavilələrə əsasən, məhdud və ya tamam qadağan 
edilmişdir. Bu müqavilələrin bir çoxuna Azərbaycan Respubilkası da qoşulmuşdur. 
    Beynəlxalq Qırmızı kitaba daxil edilmiş bitki və heyvanlar üzərində Beynəlxalq 
ictimai təşkilatların rəhbərliyi altında monitorinq təşkil edilir və onun nəticələrinə 
uyğun tədbirlər həyata keçirilir. Milli Qırmızı kitaba daxil edilən bioloji növlər 
konkret dövlət tərəfindən nəzarət altına alınır və onların populyasiyasının optimal 
sıxlığını bərpa etmək üçün tədbirlər həyata keçirilir.  
  
 
    Dünyanın əksər ölkələrində bu növlərin müdafiəsini təmin edən qanunlar 
var.Məsələn,bu heyvanların ovlanmasının qadağan edilməsi,torpaqların 
mənimsənilməsinin məhdudlaşdırılması,qoruq və yasaqların yaradılması və s. 
Faktiki olaraq,nəsli kəsilmək təhlükəsinə məruz qalan növlərin çox az bir qismi 
hüquqi müdafiə ilə təmin olunur.Nəsli kəsilən növlərin çoxu ictimaiyyət tərəfindən 
heç bir qayğı görmədən məhv olur.Son 150 il ərzində nəsli kəsilən növlərin sayının 
artması narahatlıq üçün əsas verir.Növlərin nəslinin kəsilməsinin cari sürəti Yer 
tarixində əvvəlki dövrlərdə olan kütləvi məhvolmalardan 10...100 dəfə artıqdır. 
Əgər,nəsil kəsilmənin bu tempi saxlanılarsa və ya sürətlənərsə,onda yaxın 
onilliklərdə nəsli kəsilmiş növlərin sayı milyonlarla ola bilər.  

103 
 
    Növlərin nəslinin kəsilməsi barədə narahatçılığa dörd əsas səbəb var: 
-bioloji varlıq kimi növlərin yox olması; 
-ekosistemlərin destabilizasiyası; 
-digər növlərə təhlükə yaranması; 
-əvəzolunmaz genetik materialın itirilməsi. 
    Növlərin nəslinin kəsilməsi həm təbii zənginliklərin azalması kimi,həm də,təbii 
ətraf mühiti qoruyub saxlamağın insanların  borcu olduğuna inananlar üçün mənəvi 
problem kimi çox vacib bir amildlr. 
    Qida zəncirinin  hər-hansı  bir həlqəsi ekosistemdən yox olduqda destabilizasiya 
daha aşkar görünür.Əksər hallarda bir novün nəsli kəsildikdə digər bir növün 
populyasiyasının sayının dəyişməsi baş verir.Ola bilər ki,ekosistemin dəyişməsi 
nəzərəçarpan və dönməz olsun. 
    Dördüncü səbəb,bəşəriyyət üçün daha həssas və ən vacib məsələdir.Hər bir növ 
müxtəlifliyi öz DNT-sində nadir genetik material daşıyır və onlarda olan genetik 
təlimata uyğun olaraq unikal kimyəvi birləşmələr istehsal edir.Məsələn,mərkəzi 
Çin vadilərində artemizinin maddəsinin yeganə mənbəyi olan şirin qamış bitir. 
Artemizinin isə,malyariya (qızdırma) xəstəliyinin müalicəsində 100% səmərəlidir 
(Jonietz,2006).Əgər,bu bitki məhv olarsa,onda malyariya xəstəliyinə nəzarət də 
zəifləyər.Növlərin nəslinin kəsilməsi ilə hələ kəşv olunmamış bir çox birləşmələr 
də yox ola bilər.   
    Növlərin mühafizə statusu,həmin növün gələcəkdə öz mövcudluğunu davam 
etdirməsinin dürüst indiqatorudur.Növə mühafizə statusu verilərkən çoxsaylı 
amillər nəzərə alınır:növün mövcud nümayəndələrinin sayı və bu sayın dəyişmə 
(azalma və ya artma) tendensiyası,artıb-törəmənin müvəffəqiyyət dərəcəsi, 
ekosistemlərdə həmin növün fərdlərinin nörmal sayı ,harada yaçaması,məlum 
təhlükəli amillər,növün nəslini davam etdirməsinə şərait yaradan amillər və s. 
    Nəsli kəsilməkdə olan növlər haqqında qanunların bəziləri də mübahisəlidir. 
Mübahisə doğuran məsələlər isə bunlardır:Növün «Nəsli kəsilmə həddinə çatanlar» 
siyahısına salınması üçün tətbiq olunan qiymətləndirmə meyarları;əgər növün 
populyasiyası bərpa olunmuşdursa,onun «Nəsli kəsilmə həddinə çatanlar» 
siyahısından çıxarılması üçün tətbiq olunan qiymətləndirmə meyarları;yeni 
torpaqların mənimsənilməsinə hökumət səviyyəsində məhdudiyyətin qoyulmasına 
ehtiyac olub-olmaması; torpağın fərdi mülkiyyətçilərinə kompensasiyanın 
ödənilməsi lazımdırmı;mühafizə haqqında qanunlara mənqiqə uyğun istisnaların 
edilməsi.  
    Bəzən,elə hallar  olur ki,Qırmızı kitaba adı düşən növ kolleksionerlərin və 
brakonyerlərin ən arzuolunan obyektinə çevrilirlər.Növ Qırmızı kitaba salınarkən 
yaranan digər effekt ondan ibarətdir ki,öz torpaqlarının qiymətdən düşməsini görən 
torpaq mülkiyyətçisi bu heyvanları sakitcə qırmaqla onlardan qurtulmağa üsrünlük 

104 
 
verir,ya da onların məskunlaşma mühitini dağıtmaqla öz torpaqlarında problemdən 
azad olur. 
    Qədim dövrlərdə növlərin nəslinin kəsilməsi təbii proseslərin nəticəsi ola bilərdi. 
Lakin,müasir  dövrdə növlərin nəslinin kəsilməsi tamamilə fərqlidir. Keçmişdə baş 
vermiş halları göy cisimləri ilə toqquşma,yüksək vulkanik fəallıq, tektonik layların 
hərəkəti,iqlim dəyişmələri və s. kimi fiziki səbəblərlədən baş verə bilərdi. Növlərin 
nəslinin kəsilməsinin cari dövrü insanlarla bağlıdır.  
 
               Azərbaycan Respublikasının «Qırmızı Kitab»ı 
Azərbaycan Respublikasının «Qırmızı Kitab»ı nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsi 
olan vəhşi heyvan və yabanı bitki növlərinin vəziyyəti haqqında rəsmi dövlət 
sənədidir. O, Respublikanın bütün ərazisində, o cümlədən Xəzər dənizinin 
(gölünün) Azərbaycan Respublikasına mənsub olan sektorunda heyvan və bitki 
növlərinin vəziyyəti, yayılması və mühafizəsi tədbirləri haqqında məlumatları 
özündə əks etdirir. 
    Mövcud «Qırmızı Kitab» 6 hissədən ibarətdir və özündə nadir və nəsli kəsilmək 
təhlükəsi olan 14 məməli növü, 36 quş növü, 5 balıq növü, 13 amfibi və reptili 
növü, 40 həşərat növü və 140 bitki növü haqda məlumatı əks etdirir. 
     Respublika "Qırmızı Kitab”ına fauna və flora növləri 2 kateqoriya üzrə daxil 
edilmişdir: yoxa çıxmaq təhlükəsi olan və nadir növlər. Birinci kateqoriyaya bir 
sıra mənfi amillərin təsiri nəticəsində (tələf olması və yaşadığı yerlərin 
dağıdılması) sayı və arealı əhəmiyyətli dərəcədə azalan və böhran səviyyəsinə 
çatan növlər daxildir. Sayı azalmağa doğru meyl edən və kiçik sahələrdə rast 
gəlinənən növlər isə nadir növlərə aiddir. Az öyrənilmiş, təbiətdə sayı və ehtiyatları 
haqqında lazımı məlumat olmayan, onların mühafizəsinin təşkili işində müəyyən 
çətinliklər törədən heyvan və bitki növləri də nadir növlər hesab olunur. 
Qanunvericiliyə əsasən Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı Kitabı”nın hər 10 
ildən bir çap olunması nəzərdə tutulmuşdur. “Qırmızı Kitab”ın I nəşri 1989-cu ildə 
həyata keçirilmiş, və bu kitabın yeni II nəşrinin aparılması zərurəti yaranmışdır. 
    Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 mart 2006-cı il 1368 №-li Sərəncamı 
ilə “Azərbaycan Respublikasında bioloji müxtəlifliyin qorunması və davamlı 
istifadəsinə dair Milli Strategiya və Fəaliyyət Planı” təsdiq edilmiş, onun 1.1.3-cü 
bəndində 2009-cu ildə “Qırmızı Kitab”ın II nəşri nəzərdə tutulmuşdur. Bu 
məqsədlə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin 2006-cı il 12 aprel tarixli 
189/Ü nömrəli əmri ilə elmi təşkilatların nümayəndələrinin iştirakı ilə Redaksiya 
Heyəti yaradılmışdır. 
     Hazırda Milli Elmlər Akademiyasının müvafiq institutları ilə birgə Ekologiya 
və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən “Qırmızı Kitab”ın II nəşrinin hazırlanması 
istiqamətində müvaviq tədbirlər həyata keçirilir. Alimlər öyrənmişlər ki, 1600-cü 

105 
 
ildən bəri 150-dən çox vəhşi heyvanların və quşların nəsli tamamilə kəsilmişdir. 
Respublikamızın “Qırmızı kitab”ının tərtib olunması üçün 1977-ci ildə qərar 
verilmişdir. Kitab 1989-cu ildə nəşr olunmuşdur. Bitki və heyvanların “Qırmızı 
kitab”a düşməsi onların sayının azalmasının qarşısını xeyli almışdır. 
Respublikamızın “Təbiət gözəli” olan ceyranların sayı indi artaraq 8 min başa 
çatmışdır. Adı “Qırmızı kitab”a düşən bir çox bitki və heyvanlar isə ciddi surətdə 
qorunur. Dünyada 20 minə kimi bitki növünün yığılması qadağan olunmuşdur. 600 
heyvan növünün qırılmaq təhlükəsi var. 
                                     Qırmızı kitaba düşmüş bitkilər 
Hirkan şümşadı                       Dəmirağac                   Şabalıdyarpaq palıd 
Hirkan ənciri                           Hirkan armudu            Xəzər lələyi 
İkək akasiyası                         Qafqaz xurması            Ürəkyarpaqlı qızılağac 
Budaqlı danaya                       Hirkan bigəvəri            Eldar şamı 
Qafqaz rododendron               Çoban sarmaşığı           Laqodex acıçiçəyi 
Təmiz kladoxeta                     Qaraçöhrə                     Şərg çinarı 
Qafqaz xədicəgülü                  Məxməri gərməşov       Naxçıvan gəvəni 
Araz palıdı                              Xəzər zəfəranı               Su zanbağı 
Qafqaz dəmirağacı 
                                  Qırmızı kitaba düşmüş heyvanlar 
Talış qırqovulu                       Hirkan arıquşu               Qara leylək 
Qıvrımlələk qutan                  Mərmər cürə                   Ağquyruq Dəniz qartalı 
Məzar qartalı                          Berkut                             Laçın 
Turac                                      Forel balığı                     Təkə 
Köpgər (qaranaca)                  Muflon                            Qafqaz tetrası 
Qafqaz uları                          Bəbir                                 Çöl qartalı 
Ardıc ağıriyli                        Şahin                                 Toğlugötürən 
Çəhrayı qutan                       Bəzgək                               Dovdaq 
Sultan toyuğu                       Ərsindimdik                      Qızılqaz 
Qırmızıdöş qaz                     Fısıldayan qu                     Kiçik qu 
Ceyran                                  Çökəkburun cüllüt             Ağquyruq çökəkburun 
Çöl haçaquyruq cüllütü        Turan pələngi                     Göl pişiyi 
Ön Asiya bəbiri                    Zaqafqaziya dağ qoyunu    Zaqafqaziya bezoar keçisi 
Zaqafqaziya qonur ayısı       Zolaqlı kaftar                      Vaşaq 
Manul pişiyi                         Adi uzunqanad                    Cənub nalburnu 
Enliqulaq bükükdodaq         Sarıqlı safsar                       Suriya sarımsaq qurbağası 
Adi triton                              Daraqlı triton                      Adi (boz) quru qurbağası 
Kiçik Asiya gürzəsi              Eskilon ilan                        Zaqafqaziya təlxəsi 
Aralıq dənizi tısbağası          Xarabalıq kələzi                 Qızılı mabuya 
Zolaqlı çılpaqgöz                 Ox-ilan                                Zaqafqaziya takır girdəbaşı 

106 
 
Ağ durna                              Baloban                               Toğlugötürən 
Şahin                                    Cek                                      Çay qaraquşu 
İlanyeyən                             Xəzər uları                           Tetraçalan 
Türküstan tüviki                  Qaraqarın bağrıqara             Ağboğaz bülbül 
Səhra qar quşu                     Dağ keçisi                             İncədimdik kronşnep