Iqtisodiy talimot doc

14.2. Avstriya maktabi. Subyektiv - psixologik yo`nalish 
XIX 
asrning 
70-yillarida 
iqtisodiy 
ta'limotlarning nufuzli maktablaridan biri bo`lgan 
Avstriya maktabi vujudga keldi. Avstriya maktabini 
subektiv yoki subyektiv-psixologik maktab deb ham 
ataydilar. Uning mafkurachilari qo`llagan usul 
munosabati bilan unga mana shunday nom berilgan. 
70-yillarda 
Avstriya 
maktabining 
asoschisi 
K.Menger (1840-1921) bu g`oyani rivojlantirib, uni 
subektiv-psixologik maktabning asosiy nazariyasiga 
aylantirdi. Yevgeniy Byom-Baverk (1851-1914), 
Fridrix Vizer (1851-1926) va boshqalar ham shu nazariyani ishlab chiqdi-
lar. Avstriya maktabining konsepsiyalari K.Mengerning "Siyosiy iqtisod 
asoslari" (1871), F.Vizerning "Xo`jalik boyligining kelib chiqishi va aso-
siy qonunlari to`g`risida" (1884), Ye.Byom-Baverkning "Kapital va foyda" 
(1884-89), 
"Xo`jalik 
ne'matlari 
boyligi 
nazariyasining asoslari" (1886), "K.Marks nazariyasi 
va uning tanqidi" (1896) va boshqa asarlarida bayon 
etilgan, Avstriya maktabining ta'limoti Angliya, 
Germaniya, AQSH va Rossiyada hamda boshqa 
mamlakatlarda yoyildi. Bu ta'limot iqtisodiyot 
fanining shundan keyingi rivojiga katta ta'sir 
o`tkazdi. 
Avstriya 
maktabi 
iqtisodchilarining 
asarlarida avvalo siyosiy iqtisod predmeti, uning 
E.Bem-Baverk
K. Menger 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

281 
uslubiy negizlari va tadqiqot usuli to`g`risidagi ta'limot yanada kengay-
tirildi. Menger va uning tarafdorlari ishlab chiqarish munosabatlarini, ish-
lab chiqarishning rivojini tartibga soluvchi iqtisodiy qonunlarni siyosiy 
iqtisod predmetiga kiritmas edilar. Ularning konsepsiyasiga ko`ra siyosiy 
iqtisod xo`jalik subyekti tajribasining butun xilma-xilligi bilan uni idrok 
etishni o`rganishi lozim edi. Byom-Baverkning da'vo qilishicha, siyosiy 
iqtisod subyekt hislarida iqtisodiy xodisalarni izohlaydigan ildizlarni 
izlashi kerak. Alohida xo`jalik tadqiqot obyekti qilib olinar va shu xo`jalik 
jamiyatning eng oddiy tipik elementi deb talqin qilinar edi. Jamiyatdan 
mutlaqo ajralgan shaxs - Robinzon xo`jaligi mana shunday xo`jalikning 
oliy maqsadi deb atalardi (D.Defoning asarini eslang). Avstriya maktabi 
kapitalistik xo`jalikni mana shunday eng oddiy elementlarning mexanik 
yig`indisi deb talqin etardi. Umuman, iqtisodiyot qonunlarini o`rganish 
uchun alohida olingan bir xo`jalik (firma, korxona) misolida shu 
qonunlarni ko`rib chiqish yetarli deb hisoblanardi (mikroiqtisodiyot). 
Tadqiqotning bu usuli Robinzonada usuli degan nom oldi. Shu usul 
yordamida siyosiy iqtisoddan ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlari 
chiqarib tashlandi, iqtisodiy kategoriyalarning ijtimoiy-sinfiy mazmuni ku-
chaytirildi, ijtimoiy ishlab chiqarishning roli soddalashtirildi. Robinzonada 
usuli asosida siyosiy iqtisod tarixiy va sinfiy muayyanlikdan mahrum 
bo`lar, unda individuallik keng targ`ib qilinardi. Ayirboshlash konsepsi-
yasining tarafdorlari bo`lgan Avstriya maktablarining iqtisodchilari iqtiso-
diy masalalarni faqat bozor munosabatlaridan, ya'ni ayirboshlash munosa-
batlaridan iborat qilib qo`ydilar. Robinzonada usuli madhiyabozlik tusida 
edi. U ochiqdan-ochiq subyektiv psixologik bo`lishiga qaramay, iqtisodi-
yot fanining bisotiga kirdi va keng yoyildi. Avstriya maktabining nazari-
yotchilari kapitalizmni faqat bozor munosabatlari bilangina bog`langan 
yakkaxo`jaliklarning mexanik yig`indisi deb tasvirlab, mehnatning rolini 
inkor etdilar va kapitalistik ekspluatatsiyani niqobladilar. Ular iqtisodiy 
jarayonni va uning omillarini subyektiv idealistik tarzda izohladilar. 
Xo`jalik yurituvchi subektlarning psixologiyasi bu jarayonning asosi deb 
hisobladilar. Avstriya maktabining namoyandalari ijtimoiy ishlab chiqarish 
taraqqiyotining obyektiv xarakterini va unga xos qonunlarni inkor etib, 
xo`jalik turmushida iqtisodiyotni rivojlantirishda xo`jalik yurituvchi 
subyektlarning faoliyatini belgilaydigan psixologik sabablar hal qiluvchi 
rol o`ynaydi, deb da'vo qildilar. Iqtisodiy jarayonlarni mana shunday 
subyektiv-psixologik talqin etish Avstriya maktabi metodologiyasining 
asosini tashkil qildi. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

282 
Avstriya maktabining nazariyotchilari siyosiy iqtisodni ishlab 
chiqarishni o`rganishdan "xalos" etib, iste'molni birinchi o`ringa qo`ydilar. 
Ular individlarning moddiy ne'matlarni iste'mol qilishi xo`jalik faoliyatini 
tashkil etuvchi asosiy omil deb da'vo qilishdi. 
Subyektivizm va individualizm mehnatning va ijtimoiy ishlab 
chiqarishning ishlab chiqarish munosabatlarining rolini hamda ijtimoiy 
ziddiyatlar va sinfiy kurashni inkor etishga hamda soxtalashtirishga 
asoslangan. Bu qoidalarning tigi marksizmning ilmiy metodologiyasiga 
iqtisodiy ta'limotiga qarshi qaratilgan edi. 
Avstriya maktabining namoyandalari va avvalo Byom-Baverk qiy-
matning mehnat nazariyasini K.Marks ta'limotining ilk negizi deb bilib, 
shu nazariyadagi qo`shimcha qiymat ta'limotiga xuruj qilib, "Kapital"ning 
birinchi va uchinchi tomlari o`rtasida ziddiyat borligini isbotlashga urindi-
lar (bu haqda oldingi mavzuda aytib o`tilgan edi). 
Qadriyat (qimmat) nazariyasi Avstriya maktabining konsepsiya-
larida markaziy o`rinni oldi. Bu nazariya "eng yuqori foydalilik" nomini 
oldi. Siyosiy iqtisodda qabul qilingan "tovar" va "qiymat" kategoriyalari 
ijtimoiy mazmundan mahrum bo`lgan ne'mat va qadriyat tushunchalari bi-
lan almashtirildi. K.Menger, Ye.Byom-Baverk va boshqalar qiymat - ijti-
moiy zarur mehnatning ifodasi, mehnat esa uning birdan-bir manbayi 
ekanligi to`g`risidagi qoidani noto`g`ri deb e'lon qildilar. Ular qiymat kate-
goriyasini subektiv mazmun bilan to`ldirdilar. Uning ustun omili sifatida 
iste'mol qiymati yoki moddiy ne'matlarning foydaliligi qabul etildi. Byom-
Baverkning fikricha, Avstriya maktabi iste'mol qiymatiga murojaat etish 
orqali qadriyatni "lozim bo`lgan daraxtdan ildizning o`zidan" tahlil eta 
boshladi. 
Haqiqatda ham, Avstriya maktabi qiymatning yangicha ta'rifini ish-
lab chiqish yo`lidan bordi. qiymat iste'mol qiymati bilan belgilanishi mum-
kin emasligi to`g`risidagi fikrni siyosiy iqtisodning klassiklariyoq o`rtaga 
tashlagan edilar. Lekin qariyib 200 yil davomida iqtisodiyot fanida bu 
g`oya yetakchi bo`lishi va shunga qaramay, Avstriya maktabi foydalilikda 
zo`r berib qadriyatning subyektiv nazariyasini yaratdi. Foydalilik deganda 
Byom-Baverk moddiy ne'matlarning umumiy xususiyatini tushunar edi. Bu 
xususiyat moddiy ne'matlarning shaxslar farovonligiga ehtiyojlarning qon-
dirilishiga munosabati bilan belgilanadi, deb hisoblar edi. qiymat qimmat 
va qadriyat tushunchasi bilan almashtiriladi. 
Qadriyatning vujudga kelishi mehnatdan va ishlab chiqarishdan 
ajratib talqin etilar edi. Ne'matning foydaliligi uning asosi deb 
hisoblanardi. Byom-Baverk foydalilikning ikki turini: oddiy (mavhum) va 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

283 
malakali (aniq) turini bir-biridan farq qilardi. Mavhum foydalilik mo`l-ko`l 
bo`lgan moddiy ne'matlarga xos bo`lgan umuman foydalilik deb ta'riflanar 
edi. Bu holatda ne'mat birligining foydaliligi 0 dan iborat deb hisoblanardi 
(daryo yenida suv, havo va boshqalar). Zahiralari cheklangan ne'mat 
malakali foydalilik deb ta'riflanar, bu ne'matlarning hatto birlik hajmida 
kamayishi ham shaxsning farovonligiga ta'sir qiladi, deb uqtirilardi. Foy-
dalilikning bunday bo`linishi moddiy ne'matlar qadriyatining vujudga 
kelishi bilan bog`liq qilib qo`yilar edi. Hamma ne'matlar emas, balki 
miqdori cheklangan ne'matlarnigina Avstriya maktabining iqtisodchilari 
qadriyatga ega bo`ladi, deb hisoblashardi. Ularning nazarida mana shu 
qadriyatlargina ayirboshlanishi mumkin edi. Byom-Baverkning fikricha, 
qadriyatning vujudga kelishi uchun noyob foydalilik bilan birga qo`shilishi 
zarur, ammo mutlaq noyoblik emas, balki mazkur turdagi buyumlarga 
bo`lgan mavjud ehtiyojning miqyosiga qiyosan "nisbiy" noyoblik nazarda 
tutilardi. 
qadriyatning hosil bo`lishida Byom-Baverk ikki bosqichni alo-hida 
ko`rsatdi, birinchi bosqichni u subyektiv qadriyatning hosil bo`lishi bilan 
bog`ladi, bunda u ne'matning shaxs ehtiyojlarini qondirishda qanday rol 
o`ynashiga qarab, shu subekt ne'matga beradigan shaxsiy baho nazarda tu-
tilar edi. Agar foydalilik mavhum bo`lsa, u holda ne'mat baho olmaydi va 
uning subektiv qadriyati 0 ga teng bo`ladi. Sersuv buloq yonida turgan ki-
shi uchun bir stakan suv bunga misol qilib ko`rsatildi. Ammo, sahroga 
borib qolgan kishi uchun o`sha bir stakan suvning o`zi aniq foydalilik kasb 
etadi. Shaxsning farovonligigina emas, uning hayoti ham shu suv bilan 
bog`liq bo`lishi mumkin. Bu holatda bir stakan suv subyektiv qadriyatga 
ega bo`ladi. Byom-Baverkning fikricha, moddiy ne'matlar tufayli insonga 
keltirilgan foydaning miqdori ham shu ne'matlar qadr-qimmatining 
o`lchovidir. qiymatni iste'mol qiymati bilan aynan bir narsa deb talqin etish 
(aslida almashuv qiymati ham bor) foydalilik qiymatini aniqlash Avstriya 
maktabidan avval ham siyosiy iqtisodda ma'lum edi. Avstriya maktabining 
nazariyotchilari bu prinsipni matematikadan olingan me'yor tushunchasi 
bilan to`ldirdilar. qadriyat negizi sifatida endi shunchaki foydalilik emas, 
balki shaxsning eng kam ehtiyojini qondiradigan eng yuqori (oxirgi qa-
tordagi) foydalilik tushunchasi ishlatila boshlandi. Byom-Baverkning 
ta'biricha, buyumning qadriyati uning eng yuqori me'yoriy foyda miqdori 
bilan o`lchanadi, bunda xo`jalik ne'matlari muayyan turidan olinadigan eng 
oz naf nazarda tutiladi. Buni Robinzon yetishtirgan besh qop don misolida 
ko`rish mumkin, bir qopi oziqqa, ikki qopi urug`likka, uch qopi yem uchun 
va hokazo. Byom-Baverk bu "qonun"ning amal qilishini besh qop don ho-
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

284 
sili olgan shaxsning xo`jaligi misolida ko`rsatadi. Hamma qoplardagi don-
ning sifati va vazni teppa-teng. Biroq, Byom-Baverknig nazariyasiga ko`ra, 
bir qop donning subyektiv qadriyati kamayib boruvchi foydalilik prinsipi 
asosida belgilanishi kerak. Birinchi qop don shaxsning eng zarur hayotiy 
ehtiyojini qondiradi va shu sababli eng ko`p foydalilikka ega bo`ladi. Key-
ingi qoplarning foydaliligi kamayib boradi. To`tiqo`shni boqishga 
mo`ljallangan so`nggi qop ham foydalilikka ega bo`ladi. Ana shu so`nggi 
qop don mazkur moddiy ne'mat birligining subyektiv qadriyatini belgi-
laydi. Barcha mavjud don zapasi besh qop bo`lgan taqdirda bir qop don-
ning qadriyati to`tiqush boqish qiymatiga teng bo`ladi, deb da'vo qiladi 
Byom-Baverk. Bu misollar turkumini yeyilayotgan beshta olma misolida 
va boshqalarda ham ko`rish mumkin. 
Byom-Baverk qadriyat hosil bo`lishidagi ikkinchi bosqichni 
"obyektiv qadriyat" bilan bog`ladi. U mazkur bosqichni talab va taklif 
xususidagi mavjud eski nazariya asosida izohladi. Obyektiv qadriyatning 
hosil bo`lishini talab va taklifning stixiyali nisbati davomida bozordagi 
subyektiv baholarni baravarlashtirishdan iborat qilib qo`yildi, shuning nati-
jasida yangi, o`rtacha qadriyat paydo bo`lib, mana shu obyektiv miqdor 
deb ko`rsatildi. 
Shunday qilib, Avstriya maktabining iqtisodchilari ilmiy nazari-
yaning qiymat tovarlarning obyektiv xususiyati bo`lib, mana shu xususiyat 
bu tovarlarning ichki mazmunini belgilaydi, degan tub qoidasini rad etish 
orqali qiymat hosil bo`lishi jarayonini yangicha talqin etadilar. Ular buni 
baho beruvchilik mulohazalariga va individlarning psixologiyasiga bog`liq 
bo`lgan subyektiv kategoriyaga aylantirib qo`ydilar. Bu esa navbatdagi 
yangi nazariya edi, bu nazariyani yaratuvchilar qiymatni u hosil bo`ladigan 
sharoit va manbadan - ishlab chiqarish va mehnat sohasidan butunlay 
ajratib qo`ydilar. Byom-Baverkning hamma mulohazalari haqiqiy 
jarayonni oydinlashtiradigan, ushbu kategoriyada ifodalanadigan ishlab 
chiqarish munosabatlarini kengaytiradigan fikrlar asosiga qurilgan edi. 
"Eng yuqori foydalilik" nazariyasi Avstriya maktabi va boshqa iqti-
sodiyot konsepsiyalari uchun asos bo`ldi, bu konsepsiyalar esa kapitalizm 
sharoitida iqtisodiyotning ijtimoiy mazmunini kuchsizlantiruvchi, uning 
sinfiy xarakterini inkor etuvchi bir narsadir. Byom-Baverkning ta'biricha, 
qadriyat to`g`risidagi ta'limot daromadni taqsimlash, shu jumladan yer ren-
tasi, ish haqi, kapitaldan olinadigan foyda to`g`risidagi butun o`z doktrina-
sining markaziy bandidir. 
Avstriya maktabining taqsimlash nazariyasi bir qancha mavjud 
konsepsiyalarni: J.B.Seyning ishlab chiqarishning uch omili, taqsimot kon-
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

285 
sepsiyasini, "eng yuqori foydalilik" nazariyasini o`z ichiga oladi. Bu 
o`rinda ishlab chiqarish omillari unumli ne'matlar deb atalgan. Ularning 
har biriga (er, kapital va mehnatga) olingan iste'mol ne'matlarining muay-
yan qismi muvofiq keladi. Taqsimotning mana shu o`ziga xos konsepsiyasi 
kapitalistik ekspluatatsiyani o`zgalar mehnatining kapitalistlar tomonidan 
o`zlashtirib olinishini inkor etadi. U kelajakdagi ne'matlar va kapitalistning 
iste'moldan "tiyilishi"ga nisbatan haqiqiy ne'matlarni har xil baholash 
asosida foydani oqlaydi. Bu o`rinda foyda kapitalistning haqiqiy ne'mat-
larni iste'mol qilishdan "tiyilishi" uchun va o`z kapitali bilan bo`lajak 
ne'matlarni hozirgi ne'matlarga aylantirishni ta'minlaganligi uchun "muko-
fot" deb ko`rsatiladi. Shunday qilib, taqsimot nazariyasida ham muayyan 
sinfiy maqsadlarni ko`zlaydigan yangicha xulosalar bor. 
Avstriya maktabining uslubiyati ham, iqtisodiy nazariyalari ham 
tarixdan tashqari yondashuv asosida yaratilgandir. Bu metodologiya va 
nazariyalar kapitalistik tovar xo`jaligi sharoitlarida jamiyatning sinfiy 
strukturasini e'tibordan chetda qoldirib, ishlab chiqarishdan iste'molni us-
tun qo`yadi. Marjinalizm asoschilari qo`llagan sabab-oqibat asosidagi iqti-
sodiy tahlil (analiz) oddiy mantiqiy xulosalarning yuzaga kelishiga sabab 
bo`ldi, bu esa ularni real kapitalizmdan uzoqlashishga olib keldi. Biroq, 
yuqorida qayd etilgan xususiyatlarni aytish bilan birga biz bu maktab 
namoyandalarining shu uslublari natijasiz va ularning konsepsiyalari 
to`g`ri ilmiy xulosalar bermadi, demoqchi emasmiz. Aksincha, kapitalistik 
bozor muammolarini anglashda va ayniqsa iqtisodiy fanga e'tiborni 
iste'mol va talabni to`laroq qondirishga qaratishda bu maktabning xizmat-
lari kattadir. 
Bu maktabning konsepsiyalari kapitalistik xo`jalik sistemasining 
eng muqaddas narsasi - xususiy sohibkorlik, erkin bozor, raqobat va shu 
kabilar posbonligida turgan siyosiy iqtisodning bundan keyingi rivojlan-
ishiga katta ta'sir o`tkazdi. Avstriya maktabining uslubiyati ayniqsa mate-
matik maktab va umuman hozirgi zamon iqtisodiy maktablarining 
shakllanishida katta rol o`ynagan. Bu yo`nalish yangi klassik oqimning 
keng rivojlanishida alohida o`rinni egalladi. 
Lekin shuni ham ta'kidlash zarurki, "eng yuqori foydalilik" nazari-
yasi yangi tashkil bo`layotgan nazariy maktablar uchun ilk manba rolini 
o`ynadi. "Eng yuqori (chegaraviy) foydalilik" nazariyasining neoklassik 
(yangi klassik) varianti ingliz iqtisodchisi A.Marshall boshchiligida "eng 
yuqori foydalilik" nazariyasini "ishlab chiqarish chiqimlari" nazariyasi bi-
lan qo`shib, yangi ilmiy nazariya vujudga keltirilganligida o`z aksini topdi. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

286