İradə nuriyeva

 
2. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində dövlət quruculuğu. 
Azərbaycan parlamenti və onun fəaliyyəti 
 
Azərbaycan Cümhuriyyətinin dövlət quruluşu parlamentli res-
publika idi. “İstiqlal Bəyannaməsi”nə görə, Azərbaycanda ali 
hakimiyyət xalqa məxsus idi. Qanunverici hakimiyyət-parlamentə, 
icraedici hakimiyyət isə parlament qarşısında məsuliyyət daşıyan 
hökumətə məxsus idi. 
Hərbi quruculuqdan başqa, 1918-ci il 17 iyun tarixli intibah-
naməsinə görə dövlət idarələri, məhkəmə  və  məktəb sisteminin 
milliliəşdirilməsi  əsas vəzifələrdən biri idi. İyunun 26-da Azər-
baycan Milli ordusunun yaradılması haqqında fərman verildi. İyu-
nun 27-də Azərbaycan dili dövlət dili elan edildi. 1918-ci il 24 iyun 
tarixli qərarı ilə üzərində  ağ  rəngli aypara və  səkkizguşəli ulduz 
olan qırmızı bayraq dövlət bayrağı kimi qəbul edildi. Noyabrın 9-da 
isə həmin bayraq üçrəngli-yaşıl, qırmızı və mavi zolaqlardan ibarət 
olan bayraqla əvəz olundu. M.Ə.Rəsulzadənin qeyd etdiyi kimi 
Azərbaycanın dövlət bayrağındakı bu 3 rəng “türk milli mədəniy-
yətinin, müasir Avropa demokratiyasının və islam sivilizasiyasının 
simvoludur” (9, s. 248). 
I dünya müharibəsində məğlub olmuş Türkiyə ilə Böyük Bri-
taniya arasında 1918-ci il oktyabrın 30-da bağlanmış Mudros 
barışığına görə Türkiyə Cənubi Qafqaz, o cümlədən Azərbaycandan 

 
248
hərbi hissələrini çıxarmalı idi, Cənubi Qafqaz Böyük Britaniyanın 
nüfuz dairəsi elan olunur və Bakıya ingilis qoşunları yeridilir. 
M.Ə.Rəsulzadənin təsvirinə görə 1500 əsgərlik Azərbaycan ordusu 
ölkənin müxtəlif yerlərinə səpələndiyinə və Bakıda 500 nəfər milis 
(polis) qaldığına görə  məsələ yalnız diplomatik yolla həll olun-
malıydı. N.Usubbəyov,  Ə.Ağayev və M.Rəfiyevdən ibarət Azər-
baycan nümayəndə heyətinin  İrandakı ingilis qoşunlarının koman-
danı general Tomsonla Ənzəlidə apardığı danışıqlar səmərəsiz oldu. 
General Tomson Ənzəlidən Bakıya yola düşməzdən  əvvəl 
bəyənnamə ilə çıxış etdi: 
“I. Noyabrın 17-si saat 10-na kimi Bakı  həm türk, həm də 
Azərbaycan qoşunlarından təmizlənməlidir; 
II. Bakı  şəhəri neft mədənləri ilə birlikdə  işğal olunacaq, 
ölkənin qalan hissəsi isə Azərbaycan hökuməti və qoşunlarının nə-
zarəti altında qalacaqdır; 
III. Azərbaycan Respublikası  rəsmi olaraq tanınmır, lakin 
İngiltərə, Fransa və ABŞ nümayəndələri Azərbaycan hökuməti ilə 
de-fakto (faktik surətdə, işdə, həqiqətdə) əlaqələr yaradacaqlar; 
IV. Aşağıdakı dəyişikliklər istisna olmaqla bütün müəssisə və 
təşkilatlar öz adi fəaliyyətlərini davam etdirirlər: 
A) general Tomson Bakının general-qubernatoru təyin olunur; 
B)  şəhər polisinə ingilis komandanlığının nümayəndəsi baş-
çılıq edir; 
V)  şəhər Dumasına yenidən  əvvəlki fəaliyyət sərbəstliyi 
verilir; 
Q) Paris sülh konfransında millətlərin öz müqəddəratini tə-
yinetmə prinsipi ətrafında gedən diskussiyalardan Azərbaycan 
kənarlaşdırılmayacaq; 
D) silahlı ermənilər Bakıya buraxılmırlar” (95, v. 1). 
1918-ci il noyabrın 17-də ingilis qoşunları Biçeraxovun 
dəstələri ilə birlikdə Bakıya daxil oldular. Noyabrın 16-da Azərbay-
can Milli Şurası 5 aylıq fasilədən sonra Bakıda yenidən fəaliyyətə 
başladı. Noyabrın 19-da Milli Şura ikinci iclasında “Azərbaycan 
parlamentinin yaradılması haqqında qanun” qəbul etdi. Yaranmış 

 
249 
fövqəladə  şəraitdə Ümumazərbaycan Müəssisələr Məclisini çağır-
maq mümkün olmadığı üçün Milli Şuranı ali qanunvericilik orqa-
nına-Azərbaycan Parlamentinə çevirmək qərara alındı  (64,  s.  13-
16).  Qanuna  əsasən Azərbaycanda yaşayan bütün millətlər parla-
mentdə təmsil olunmalıdırlar. 120 nəfərdən ibarət olan Azərbaycan 
parlamentində Azərbaycan türklərinə-80, etmənilərə-21, ruslara-10, 
alman, yəhudi, gürcü və polyakların hərəsinə 1 yer ayrılmışdı. Qa-
lan 5 yerdən 3-ü Bakı  həmkarlar təşkilatı, 2-si isə Bakı neft səna-
yeçiləri  şurası  və Ticarət-sənaye ittifaqı üçün nəzərdə tutulmuşdu 
(5, s. 377). Azərbaycan Milli Şurası Rus Milli Şurasının nüma-
yəndələrini parlamentin işinə  cəlb etmək məqsədi ilə kompromis 
variant irəli sürdü. 1918-ci il noyabrın 24-də Azərbaycan Milli Şu-
rası bildirdi ki, 28 may tarixli “İstiqlal bəyənnaməsinin” möv-
cudluğuna baxmayaraq, o, Azərbaycanın müstəqilliyinin Rus Milli 
Şurası tərəfindən dərhal tanınmasını tələb etmir. Lakin Azərbaycanı 
Rusiyanın mülkiyyəti hesab edən və buna görə  də Azərbaycan 
xalqının öz müqəddəratını  təyin etmək hüququnu inkar edən Rus 
Milli  Şurası parlamentə nümayəndələrini göndərməkdən imtina 
etdi. Rus Milli Şurası Azərbaycan hökumətindən tələb etdi ki, ağ-
qvardiyaçıların təşkil etdikləri Ufa direktoriyasının ali hakimiy-
yətini tanısın. Hətta general Tomson belə bu tələbin  əsassız oldu-
ğunu bildirdi. Bu hadisələr ingilis komandanlığı ilə Azərbaycan 
hökuməti arasında yaxınlaşma prosesinə  təkan vermiş oldu. Azər-
baycanın dövlət müstəqilliyinin müdafiəsində “Müsavat” partiyası 
və digər sol təşkilatların göstərdikləri qətiyyət Rus Milli Şurası 
daxilində ziddiyyətlərin yaranmasına və son nəticədə bu təşkilatın 
parçalanmasına gətirib çıxardı. Rus Milli Şurası üzvlərinin bir 
hissəsi olnun tərkibindən çıxaraq “Rus-Slavyan cəmiyyəti” adlı 
təşkilat yaratdılar. Bu təşkilat Azərbaycan parlamenti və höku-
mətinin işində  iştirak etməyə hazır olduğunu bildirdi. Bunun ar-
dınca Azərbaycanın erməni icması və “Daşnaksütyun” partiyası da 
öz nümayəndələrini parlamentə göndərməyə razılıq verdilər. 
1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin təsis iclası 
oldu.  Əli Mərdan bəy Topçubaşov parlamentin sədri, Həsən bəy 

 
250
Ağayev onun birinci müavini seçildi. Daha sonra baş nazir 
F.X.Xoyski söz alaraq hökumətin öz səlahiyyətlərini yerə 
qoyduğunu və bütün hakimiyyəti parlamentə  təhvil verdiyini elan 
etdi. Fikir rəngarəngliyinə baxmayaraq bütün fraksiyalar bir məsə-
lədə yekdil idilər: parlamentin fəaliyyətinin  əsas məqsədi-Azər-
baycanın müstəqilliyini, onun milli-siyasi hüquqlarının müdafiə 
olunması, Azərbaycanla digər Qafqaz xalqları arasında həmrəylik 
münasibətlərinin yaradılması, ölkə daxilində demokratik quruluşun 
bərqərar edilməsindən ibarət olmalıdır və  həmin məqsədlər  ətra-
fında bütün parlament fraksiyaları sıx birləşməlidirlər. Azərbaycan 
parlamentinin 97 üzvü var idi və bunlar 10 fraksiyada birləş-
mişdilər. “Müsavat” partiyasının nümayəndələri bitərəf demokratlar 
qrupu ilə birləşərək ən böyük parlament fraksiyasını təşkil edirdilər. 
38 parlament üzvündən ibarət olan bu fraksiyanın lideri 
M.Ə.Rəsulzadə idi. Parlamentdə  “İttihad” partiyasının-13, “Əh-
rar”ın-7, “Hümmət” və müsəlman sosialist blokunun üzvlərindən 
ibarət olan sosialistlər fraksiyasının 13, Rus-Slavyan cəmiyyəti”nin-
4, “Daşnaksütyun”-7, erməni icması və milli azlıqlar fraksiyalarının 
hər birinin-4 nümayəndəsi vardı. Bundan əlavə parlamentdə 
“bitərəflər” və “müstəqillər” (Ə.M.Topçubaşov, S.Mehmandarov, 
X.Məlikaslanov) fraksiyaları  fəaliyyət göstərirdilər. A.Əfəndiyev 
heç bir fraksiyaya daxil deyildi. Yeni hökumət kabinetinin təşkili 
F.X.Xoyskiyə həvalə olundu. 1918-ci il dekabrın 26-da Azərbaycan 
Respublikasının yeni, 3-cü hökumətin tərkibi parlamentə  təqdim 
olundu (9, s. 253). 
 
3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili  
və xarici siyasəti 
 
Yeni Azərbaycan hökumətinin təşkili ilə  əlaqədar olaraq ge-
neral Tomson dekabrın 28-də bəyanat verdi. Bu bəyanat “vahid və 
bölünməz Rusiya” bayrağı altında çıxış edən qüvvələrə ayıldıcı təsir 
göstərsə  də, Azərbaycanda hakimiyyəti  ələ keçirmək məqsədi ilə 
onlar 1919-cu il yanvarın  əvvəllərində “Qafqaz-Kaspi hökuməti” 

 
251 
deyilən oyuncaq bir qurum yaratdılar. Lakin ingilis komandanlığı 
bunu qəbul etmədi, əksinə, 1919-cu il yanvarın 22-də Bakıya gəlmiş 
Cənubi Qafqazdakı müttəfiq qoşunlarının baş komandanı general 
C.Milton Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyski ilə görüşü zamanı bir 
daha bildirdi ki, ingilislər Azərbaycan hökumətini Azərbaycan 
Respublikası ərazisində yeganə leqal hakimiyyət kimi qəbul edir və 
ona müttəfiq komandanlığı  tərəfindən hərtərəfli yardım göstəri-
ləcəkdir və müttəfiq komandanlığı yenicə yaradılmış Cənubi Qafqaz 
dövlətlərinin daxili işlərinə qarışmayacaqdır. 1919-cu il fevralın 28-
də Azərbaycan hökuməti müttəfiq komandanlığına təqdim etdiyi 
notada tələb olunurdu ki, Bakıda asayişin bərqərar edilməsinə mane 
olan L.Biçeraxovun qoşunları  şəhərdən çıxarılsın və erməni silahlı 
birləşmələri tərk-silah edilsin. İngilislər bu tələbi müdafiə etdilər və 
24 saat ərzində Biçeraxovun qoşunları Bakıdan çıxarıldı, erməni 
dəstələri isə tərk-silah olundu. Azərbaycan hökumətinin polis, ma-
liyyə idarələri, mətbuat, Bakı  dəniz limanının fəaliyyəti üzərində 
tam nəzarəti bərpa edildi. General Tomsonun tutduğu Bakı general-
qubernatoru vəzifəsi ləğv olundu. General Tomsonun noyabr bəyən-
naməsinə  əsasən Azərbaycan hökumətinə Bakıda ordu saxlamaq 
qadağasına görə 1918-ci ilin noyabrından 1919-cu ilin aprelinədək 
Azərbaycan Respublikasının hərbi nazirliyinin Gəncədəki fəaliyyəti 
ləğv edildi və ordu Bakıya daxil oldu. M.Ə.Rəsulzadə göstərirdi ki, 
“burada siyasi və iqtisadi mənfəətlər vardır. Bakı neftinin müstəqil 
Qafqasiyalı bir hökumət  əlində olması  və ümumiyyətlə, Qafqa-
siyanın Rusiyadan ayrılması ingilislərə sərfəli idi. Azərbaycan da bu 
keyfiyyətdən istifadə etməliydi” (57, s. 50). “İstiqlal bəyənna-
məsi”nin qəti olaraq həyata keçirilməsi xeyli dərəcədə Azərbaycan 
Respublikasının dünya dövlətləri tərəfindən hüquqi cəhətdən 
tanınmasından asılı idi. Paris sülh konfransında Azərbaycanın taleyi 
həll olunmalı idi. 1919-cu il yanvarın 8-də Bakıdan yola düşən və 
İstanbulda bir qədər ləngidikdən sonra mayın  əvvələrində Parisə 
gəlib çıxan Azərbaycan nümayəndə heyətinin məqsədi Paris sülh 
konfransı  tərəfindən Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tamamilə  və 
qeyd-şərtsiz tanınmasına nail olmaqdı. 

 
252
1919-cu ilin martında Xoyski hökuməti istefa verdi və aprelin 
14-də N.Usubbəyovun başçılığı ilə yeni hökumət kabinetinin tərkibi 
parlament tərəfindən təsdiq edildi. 1919-cü il aprelin 25-də Tiflisdə 
siyasi, iqtisadi, maliyyə  və  ərazi mübahisələrini həll etmək üçün 
Cənubi Qafqaz dövlətlərinin konfransı açıldı. Konfransda Ermə-
nistan ilk növbədə  ərazi mübahisələrinin həll edilməsini tələb 
edirdi. Denikin ordusunun Dağıstan və Gürcüstan üzərinə hücu-
munun başlanması ilə əlaqədar olaraq konfransın işi yarımçıq qaldı. 
Bununla  əlaqədar olaraq, mayın 26-sı  və iyunun 5-də parlamentin 
fövqəladə iclasları keçirildi. Fövqəladə  səlahiyyətlərə malik olan 
xüsusi orqan-Dövlət Müdafiə Komitəsi (DMK) yaradıldı. DMK 
1919-cu il iyunun 11-də Azərbaycanın bütün ərazisində  hərbi 
vəziyyət elan etdi. 1919-cu il iyunun 11-də ingilis qoşunlarının 
komandanı vəzifəsində Tomsonu əvəz etmiş general Kori N.Usub-
bəyova məlumat verdi ki, Azərbaycanla Denikin qüvvələri arasında 
Petrovskin beş mil cənubundan keçən demarkasiya xətti (sərhəd 
çəkilməsi, təyin edilməsi) müəyyən edilmiş  və Denikinə bu xətti 
keçmək qadağan olunmuşdur. 1919-cu il iyunun 27-də 3 il müd-
dətinə Azərbaycan-Gürcüstan hərbi-müdafiə paktının imzalan-
masına cavab olaraq Denikin hər iki respublikaya qarşı iqtisadi 
blokada elan etdi. Daşnak hökuməti açıqca bildirdi ki, Azərbaycana 
qarşı mübarizədə Ermənistan və onun ordusu Denikin qoşunlarının 
avanqardı rolunu oynayır. 
Türkmənçay müqaviləsinin 8-ci bəndini (yalnız Rusiyanın 
Xəzər dənizində hərbi donanma saxlamaq hüququ var) bəhanə edən 
Denikin Azərbaycan donanmasının milli dövlət bayrağı altında 
Xəzər dənizində üzməsinin qarşısını almağa cəhd etdi. Azərbaycan 
xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov Denikinə göndərdiyi notada bunu 
rədd etdi: “1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi Rusiya ilə  İran 
arasında bağlanmışdər və Azərbaycan üçün heç bir qüvvəyə malik 
deyildir. Nəzərinizə çatdırmaq lazım bilirəm ki, Azərbaycan do-
nanması indiyə qədər olduğu kimi bundan sonra da öz milli bayrağı 
altında üzəcəkdir” (94, s. 6). 

 
253 
İstiqlal günü, 1919-cu il mayın 28-də Paris sülh konfransın-
dakı Azərbaycan nümayəndə heyətini ABŞ prezidenti V.Vilson 
qəbul etdi. Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisinə qarşı iddia 
irəli sürmüş İranın Paris konfransındakı mövqeyi gözlənilməz oldu. 
1919-cu il 9 avqust tarixli ingilis-İran sazişinin imzalanmasından 
sonra iranlılar konfransın işindən uzaqlaşdırıldılar. 1919-cu il 
avqustun 2-ci yarısında ingilis qoşunları Azərbaycan  ərazisini 
tamamilə  tərk etdilər və Azərbaycan tam müstəqil dövlət kimi ya-
şamağa başladı. 1919-cu il iyulun 21-də parlament “Azərbaycan 
Respublikasının Müəssisələr Məclisinə seçkilər haqqında  Əsas-
namə”ni təsdiq etdi. 1919-cu il avqustun 11-də “Azərbaycan vətən-
daşlığı haqqında Qanun”, 1919-cu il sentyabrın 30-da “Mətbuat 
haqqında Nizamnamə” qəbul olundu. Ümumiyyətlə, Azərbaycan 
parlamenti fəaliyyət göstərdiyi 17 ay ərzində 134 iclas keçirmişdi. 
Parlamentə 270-dən çox qanun layihəsi təqdim olunmuşdu. Onlar-
dan 230-a yaxını müzakirə edilib təsdiq olunmuşdu. Müzakirə 
olunan qanun layihələrinin üçdə ikisi maliyyə,  ədliyyə, daxili və 
hərbi, 30-dan çoxu xalq maarifi, səhiyyə  və  əmək, 12-si əkinçilik 
məsələlərinə həsr olunmuşdu. 
1919-cu il dekabrın 2-dən 11-dək Bakıda “Müsavat” partiya-
sının II qurultayı keçirildi. Qurultay partiyanın Mərkəzi Komitə-
sinin yeni tərkibini seçdi: M.Ə.Rəsulzadə, N.Usubbəyov, M.H.Ha-
cınski, H.Ağayev, Ş.Rüstəmbəyov, M.Vəkilov və M.Hacınski. 
1920-ci il yanvarın 11-də Müttəfiq Dövlətlərin Ali Şurası 
Azərbaycanın istiqlaliyyətinin de-fakto tanınması haqqında yek-
dilliklə  qərar qəbul etdi. RSFSR xarici işlər naziri Q.V.Çiçerin 
1920-ci il yanvarın əvvəllərində Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi 
notada Sovet Resiyasının xalqların öz müqəddəratını  təyin etmək 
hüququna hörmət etməsindən dəm vurur və Azərbaycana Denikin 
əleyhinə hərbi ittifaq bağlamağı təklif edirdi. Azərbaycan hökuməti 
başa düşürdü ki, bu təklifdə  əsas məqsəd Azərbaycanı Denikinlə 
qeyri-bərabər hərbi münaqişəyə cəlb edib zəiflətmək, sonra isə onun 
istiqlaliyyətinə son qoymaqdır. Azərbaycanın xarici işlər naziri 
F.X.Xoyski cavab notasında göstərirdi ki, Denikinlə Sovet höku-

 
254
məti arasında mübarizə rus xalqının daxili işidir və Azərbaycan 
hökuməti Rusiyanın daxili işlərinə qarışmaq niyyətində deyil. 
Q.V.Çiçerin 1920-ci il 23 yanvar tarixli II notasında Azərbaycan 
hökumətini Denikinə qarşı mübarizə aparmaqdan imtina etməkdə 
günahlandırdı.F.X.Xoyski bir daha təsdiq etdi ki, Azərbaycan ilə 
Sovet Rusiyası arasında hər hansı danışıqlar yalnız Azərbaycanın 
istiqlaliyyətinin Sovet hökuməti tərəfindən qeyd-şərtsiz tanınma-
sından sonra başlaya bilər. 1920-ci il martın 7-də Azərbaycan 
hökumətinə göndərdiyi notada Q.V.Çiçerin bildirirdi ki, “Azər-
baycanın istiqlaliyyəti yalnız Sovet Rusiyası ilə Azərbaycan 
arasında münasibətlər kompleksinə daxil olan müxtəlif məsələlər 
barəsində mürəkkəb danışıqların nəticəsi olaraq tanına bilər” (9, s. 
261). Q.V.Çiçerin Azərbaycan hökumətinin təkliflərinə konkret 
cavab verməyərək, bilərəkdən F.X.Xoyski ilə yazışmanı uzadırdı. 
Rusiyanın bu diplomatik manevrləri Azərbaycana qarşı hazırlanan 
hərbi müdaxiləni pərdələmək və Azərbaycan hökumətinin 
sayıqlığını azaltmaq məqsədi güdür. V.İ.Leninin 1920-ci il martın 
17-də  İ.T.Smilqa və Q.K.Orconikidzeyə göndərdiyi teleqram bunu 
təsdiq edirdi: “Bakını tutmaq olduqca və olduqca zəruridir. Bütün 
qüvvələri buna yönəldin” (47, s. 16). 
 
4. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu  
və tarixdə yeri 
 
Bolşeviklər 2 dəfə-1918-ci ilin dekabrında və 1919-cu ilin 
mayında Bakıda siyasi tətillər təşkil etməyə cəhd göstərdilər. Lakin 
azərbaycanlı  fəhlələrin həmin tətilləri boykot etməsi nəticəsində 
onlar tam iflasa uğradılar. Bakı bolşevikləri gözdən pərdə asmaq 
məqsədilə “müstəqil” Azərbaycan Kommunist Partiyasının yaradıl-
ması ideyasını irəli sürdülər. Bu RK(b)P-nin yerli təşkilatı olaraq 
onun bütün qərarlarını yerinə yetirməli idi. Uzun sürən mübahisə-
lərdən sonra RK(b)P Siyasi bürosu 1920-ci il yanvarın 3-də “müs-
təqil” Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının yaradıl-
masına icazə verdi və fevralın 11-12-də AK(b)P-nin təsis qurultayı 

 
255 
keçirildi. M.D.Hüseynov AK(b)P Rəyasət Heyətinin sədri seçilsə 
də, “partiya”nın faktiki rəhbəri A.İ.Mikoyan idi. AK(b)P Sovet 
Rusiyasının Azərbaycandakı “beşinci kolonnası” idi. Azərbaycan 
tarixinin belə  məsuliyyətli dövründə hökumət daxilində birliyi 
qoruyub saxlamaq mümkün olmadı. Sovet Rusiyasına münasibət 
məsələsində F.X.Xoyski ilə M.H.Hacınski arasında qızğın mübarizə 
başladı. F.X.Xoyski Rusiyaya münasibətdə  sərt xətt tərəfdarı idi. 
F.X.Xoyski və  tərəfdarları M.H.Hacınskinin daxili işlər naziri və-
zifəsindən istefasına nail olsalar da,o, ticarət naziri kimi hökumətin 
tərkibində qala bildi və cavab zərbəsi üçün əlverişli imkan gözlə-
məyə başladı. Qarabağdakı daşnak qiyamından istifadə edən Rusiya 
təmayüllü qüvvələr N.Usubbəyov hökumətini ölkədə qayda-qanun 
yaratmaq iqtidarında olmamaqda günahlandıraraq, onu istefa 
verməyə məcbur etdilər. Yeni hökumət kabinetinin təşkili M.H.Ha-
cınskiyə tapşırıldı. Dərhal M.H.Hacınski öz şəxsi təhlükəsizliyini 
təmin etmək üçün bolşeviklərə öz hökumətində nazir vəzifələri 
təklif etdi və hətta, bolşeviklər partiyasına daxil olmağa hazır oldu-
ğunu bildirdi. Bolşeviklər M.H.Hacınskinin təşkil etdiyi hökumətə 
daxil olmaqdaq imtina etsələr də, ona bildirdilər ki, əgər Azərbay-
candakı kommunist təşkilatlarına loyal münasibət bəsləsəniz, yaxın 
müddətdə sizin kabinetə qarşı çıxış etməyəcəyik. Mövcud hakimiy-
yətə qarşı daimi müxalifətdə olan və  nəyin bahasına olursa-olsun 
“Müsavat”ın başçılıq etdiyi hökuməti devirməyə çalışan “İttihad” 
Rusiya ilə hərbi ittifaqa girməyi tələb edirdi. Moskvanın təhriki ilə 
daşnaklar 1920-ci il martın sonunda Qarabağ  və  Gəncəbasarda qi-
yam qaldırdılar. Bu qiyam 2 məqsədə xidmət edirdi: I, Azərbaycan 
hökuməti özünün bütün qüvvələrini qiyamçılara qarşı göndərməli 
oldu ki, bununla da XI Qızıl Ordunun hücumu ərəfəsində Azərbay-
canın  şimal sərhədləri demək olar ki, müdafiəsiz qaldı. Digər 
tərəfdən isə, bolşeviklər daşnak qiyamından istifadə edərək ölkənin 
daxilində Azərbaycan hökumətinə qarşı düşmənçilik təbliğatını 
daha da gücləndirir və hökuməti Qarabağda milli münaqişəni həll 
etməkdə acizlikdə günahlandırırdılar. Bolşeviklər guya ölkədə qay-
da-qanun yaratmaq məqsədi ilə XI Qızıl Ordunu Azərbaycana dəvət 

 
256
etməyə çağırırdılar. 1920-ci ilin aprelində Denikin qoşunlarının tör-
töküntülərini darmadağın edən XI Qızıl Ordu hissələri bilavasitə 
Azərbaycan sərhədlərinə çıxdılar. A.İ.Mikoyan başçılıq etdiyi Bakı 
bolşevikləri Azərbaycan xalqı adından XI Qızıl Ordunu Azərbay-
cana dəvət etmişdi. XI Qızıl Ordu plana görə Bakıda bolşevik 
qiyamından 1-2 gün sonra Azərbaycana soxulmalı idi və beləliklə, 
Azərbaycan hökuməti xarici hərbi müdaxilənin deyil, daxili qiya-
mın qurbanı olmuşdur. Lakin Bakıda qiyam başlamamışdı  və 
aprelin 27-də XI Qızıl Ordu hissələri Azərbaycana daxil olub 
Bakıya doğru irəliləməyə başladılar. 
XI Qızıl Ordunun hücumu ilə eyni vaxtda, aprelin 27-si 
gündüz saat 12-də Azərbaycan parlamentinə AK(b)P MK və 
RK(b)P-nin Qafqaz Ölkə Komitəsinin Bakı bürosu adından haki-
miyyəti təhvil vermək haqqında ultimatum verildi. Qan tökülməsinə 
yol verməmək üçün Azərbaycan parlamenti həmin gün axşam saat 
11-də hakimiyyətin Azərbaycan kommunistlərinə verilməsi barədə 
qərar çıxardı. Bu şərtlə ki: 
1) rus ordusu Bakıya daxil olmadan dəmiryolu ilə birbaşa 
Anadolunun köməyinə gedəcək; 
2) Azərbaycanın istiqlalı  və  ərazi bütövlüyü hər cür təcavüz 
və ilhaqdan qorunacaq; 
3) Azərbaycan ordusu olduğu kimi saxlanacaq; 
4) Azərbaycan siyasi partiyaları üçün fəaliyyət sərbəstliyi 
təmin olunacaq; 
5) keçmiş dövlət xadimləri, hökumət üzvləri və millət və-
killəri təqib olunmayacaq, dövlət idarələri qulluqçularının iş yerləri 
saxlanılacaq, yalnız rəhbər vəzifəli şəxslər dəyişdiriləcək; 
6) azad həraitdə toplanacaq Azərbaycan şuraları hakimiyyətin 
idarə şəklini təyin edəcək (9, s. 265). 
Yalnız aprelin 29-da Azərbaycan  İnqilab Komitəsi hərbi 
yardım göstərmək xahişi ilə Sovet hökumətinə  rəsmi surətdə 
müraciət etdi. Bu xahişə ehtiyac yox idi, çünki artıq 2 gün idi ki, rus 
ordusu Azərbaycanın hüdudları daxilində idi. Bu sübut edirdi ki, 
Azərbaycan Demokratik Respublikasının qanuni hökuməti Rusi-

 
257 
yanın hərbi təcavüzü nəticəsində devrilmişdir. Digər tərəfdən, bey-
nəlxalq hüquq normalarına görə xaricdən hərbi kömək göstərilməsi 
xahişi ilə yalnız ölkənin qanuni hökuməti çıxış edə bilər. Nə Azər-
baycan parlamenti, nə  də Azərbaycan hökuməti belə bir xahişlə 
müraciət etməmişdi. 
 
5. Erməni təcavüzünə qarşı mübarizə 
 
Cənubi Qafqaz Seymi dağıldıqdan sonra yeni yaranmış döv-
lətlərin sərhədlərini müəyyənləşdirmək zərurəti yaranmışdı. Erməni 
numayəndəliyi Azərbaycan şəhəri olan İrəvanın Ermənistanın pay-
taxtına çevrilməsinə razılıq verilməsi üçün Azərbaycan hökumətinə 
müraciət etdi. 1918-ci il may ayının 29-da Milli Şura uzun 
müzakirələrdən sonra güzəştə getdi. Batumda tərəflər arasında olan 
razılığa görə,  İrəvan  şəhəri ermənilərə o şərtlə güzəştə gedildi ki, 
onlar Qarabağın dağlıq hissəsinə olan iddialarından əl çəksinlər (93, 
v. 51). Bu güzəşt böyük bir səhv idi. 
1918-ci ilin yayında Andranik 8 min nəfərlik hərbi qüvvə ilə 
Zəngəzura soxuldu. Daşnaklar Azərbaycanın digər bölgələrindən 
ayrı salınmış Zəngəzurda 115 (25, s. 151), Cavanşir, Cəbrayıl, Şuşa 
qəzalarında 21, İrəvan quberniyasında 60-dan çox Azərbaycan 
kəndini dağıtdılar. Andranikin dəstələrinin Zəngəzur və Qarabağda 
quldurluq hərəkətinin qarşısını almaq üçün 1919-cu ilin yanvarın 
15-də Qarabağ general-qubernatorluğu yaradıldı. Xosrovpaşa bəy 
Sultanov Qarabağ general-qubernatoru təyin edildi (98, v. 27). Nəti-
cədə  Şuşanı tutmağa çalışan Andranikin quldur dəstələri darma-
dağın edildi. X.Sultanov erməni milli şurası üzvlərinin Azərbaycanı 
tərk etməsinə nail oldu. Avqust ayında Qarabağ erməniləri Azər-
baycanın suverenliyini qəbul etməyə razılıq verdilər. 1918-ci il 
may-avqust aylarında Andranik 8 min nəfərlik silahlı  dəstə ilə 
Naxçıvana soxulub, “etnik təmizləmə” adı ilə yerli əhalini vəhşi-
cəsinə  qətlə yetirdi. K.Qarabəkir paşanın başçılığı ilə türk ordusu-
nun Naxçıvana daxil olması Andranikin vəhşiliklərinin qarşısını 
aldı. Türkiyə I Dünya müharibəsində məğlub olduğuna görə noyab-

 
258
rın 1-də türk qoşunları Naxçıvanı  tərk etdilər. 1918-ci il noyabr 
ayında Naxçıvan bölgəsində Araz-Türk Respublikası yaradıldı. 
Ölkəni ermənilərdən müdafiə etmək üçün silahlı qüvvələr təşkil 
edildi. 1918-ci il noyabr ayından 1919-cu ilin mart ayınadək fəaliy-
yət göstərmiş Araz-Türk Respublikası bu bölgənin ermənilərin əlinə 
keçməsinə imkan vermədi, Azərbaycanın  ərazi bütövlüyünü təmin 
etdi. Azərbaycan hökuməti Naxçıvanın müdafiəsini təmin etmək 
üçün 1919-cu ilin fevralında Naxçıvan general-qubernatorluğunu 
yaratdı (99, v. 2). Bəhram xan Naxçıvanski general-qubernator təyin 
edildi. 1919-cu ilin may-iyul aylarında Naxçıvan bölgəsində 
ingilislərin iştirakı ilə yaradılan “erməni idarəçiliyi” yerli əhalinin 
ciddi müqaviməti nəticəsində iflasa uğradı, erməni qoşunları Naxçı-
vandan çıxmağa məcbur oldu. 1919-cu il noyabrın 23-də Tiflisdə 
Azərbaycanla Ermənistan arasında silahlı toqquşmanı dayandırmaq, 
mübahisələri dinc yolla həll etmək haqqında saziş imzalandı. Lakin 
sazişin  şərtlərini pozan ermənilər yenidən hücuma keçərək 50-dən 
çox Azərbaycan kəndini dağıtdılar. 1920-ci ilin fevralında Zən-
gəzurda qısamuddətli saziş  əldə edildi. Ərazi məsələlərinin qalib 
dövlətlərin köməyi ilə  həll ediləcəyinə ümid bəsləyən erməni rəh-
bərliyinin Paris sülh konfransında Türkiyənin 7 vilayətinə, Azər-
baycanın Zəngəzur və Naxçıvan bölgələrinə, Qarabağın dağlıq his-
səsinə  ərazi iddiaları Azərbaycan nümayəndəliyi tərəfindən qətiy-
yətlə rədd edildi və ermənilərin planları iflasa uğradı. 
 

 
259