İradə nuriyeva

Sənayenin başqa sahələri.  Bakıda mexaniki zavodlar, gəmi 
təmiri emalatxanaları, buxar mühərrikləri ilə  hərəkətə  gətirilən 
dəyirmanlar, tütün fabrikləri, yeyinti, tikinti materialları istehsal 
edən müəssisələr fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycanda əlvan metallur-
giya sənayesi inkişaf edirdi. Bu sənaye sahəsi rus və alman kapitalı 
əsasında meydana gəlmişdi.1883-cü ildə Qalakənd missaflaşdırma 
zavodu inşa edilmişdi. Gəncə, Gədəbəy və Cavanşirdəki mədən-
lərdən mis filizi; Daşkəsəndən dəmir, kobalt filizi; Cavanşir və 
Naxçıvandan gümüş, qurğuşun filizi çıxarılırdı. Zəylik kəndi yaxın-
lığında az miqdarda zəy əldə edilirdi. İpək emalı sənayesi əsasında 
Nuxa, Zaqatala, Qarabağ  və Naxçıvanda yayılmışdı. Nuxa şəhəri 
“Qafqaz Lionu” adlandırılırdı. İlk pambıqtəmizləmə zavodu 1882-ci 
ildə Naxçıvanda inşa olundu. Xəzər dənizi nərə balığı növlərinin 

 
204
zənginliyinə görə dünyada birinci yeri tuturdu. Azərbaycanın balıq 
və balıq məhsulları Rusiyaya, Almaniyaya, Avstriyaya, Fransaya, 
Polşaya, Amerikaya ixrac olunurdu. Rusiyada biyan kökü emalının 
mərkəzi Azərbaycan idi. Ləkidə, Ucarda, Gəncədə  və Kürdəmirdə 
biyan emalı zavodları tikilmişdi. Bakı  və Nuxada tütün fabrikləri 
inşa edilmişdi. Naxçıvanda daş duz, Bakı və Cavad qəzalarında isə 
şor-narın duz çıxarılırdı. Xəzər dənizində dünyada ilk dəfə 
neftdaşıyan gəmilər üzürdü. 1883-cü ildə  Cənubi Qafqazda Bakı-
Tiflis dəmir yolu işə salındı  (4, s. 249). 1900-cü ildə Biləcəri 
stansiyasını Petrovsk (Mahaçqala) ilə birləşdirən dəmir yolu xətti 
istifadəyə verildi (119, v. 2-3). Bununla Bakı bilavasitə 
Ümumrusiya bazarına çıxmaq imkanı əldə etdi. XIX əsrin sonunda 
dəmir yolu stansiyalarına yaxın olan (Ağstafa, Yevlax, Ləki, Ucar, 
Kürdəmir, Hacıqabul) sənaye və ticarət mərkəzlərinin rolu artır, 
dəmir yolundan uzaqda olan (Nuxa, Şamaxı,  Şuşa) ticarət 
mərkəzlərinin  əhəmiyyəti isə azalırdı. XIX əsrin 80-90-cı illərində 
(Ucar-Göyçay, Yevlax-Nuxa-Zaqatala, Gəncə-Hacıkənd, Ləki-Ağ-
daş) dəmir yolu stansiyalarından qəza mərkəzlərinə  şose yolları 
çəkildi. Həmin əsrin 60-cı illərindən etibarən Azərbaycan şəhərləri 
arasında teleqraf və telefon xətləri çəkilişi sürətləndi. 1864-cü ildə 
Tiflis-İrəvan-Naxçıvan-Culfa, 1868-ci ildə Bakı-Tiflis teleqraf 
xətləri çəkildi  (108, v. 107). Bakı  şəhərini  əhatə edən ilk mərkəz-
ləşdirilmiş telefon stansiyası 1886-cı ildə  işə salındı (82, s. 259, 
267; 120). 
XIX  əsrin ikinci yarısında iqtisadiyyatın inkişafı Azərbay-
canda  şəhərlərin sayının və  əhalisinin artmasına gətirib çıxardı. 
Şimali Azərbaycanda 10 şəhər və 5 qəza mərkəzi var idi. Bakı, 
Şamaxı, Quba, Lənkəran şəhərləri Bakı quberniyasına, Gəncə, Nu-
xa,  Şuşa  şəhərləri Yelizavetpol quberniyasına, Naxçıvan və 
Ordubad  şəhərləri  İrəvan quberniyasına, Zaqatala şəhəri isə Tiflis 
quberniyasına daxil idi. Şəhər  əhalisinin artım sürətinə görə Bakı 
(112 mindən  şox) Rusiya imperiyası  və Avropa ölkələrini ötüb-
keçdi.  Əsrin sonunda Bakı  əhalisinin cəmi 40 %-i azərbaycanlılar 
təşkil edirdi. Şəhərdə  iş qabiliyyətli  əhalinin 60 %-i fəhlələr təşkil 

 
205 
edirdi (4, s. 279). Bakıdan sonra əhalinin sayına görə Gəncə şəhəri 
gəlirdi, ticarət və  sənayenin inkişafına görə isə ikinci yeri Nuxa 
şəhəri tuturdu. 1897-ci il əhali sayınına görə şəhər əhalisinin üumi 
sayı 270 min nəfərə çatmışdı, ki bu da öz növbəsində Azərbaycanın 
bütün əhalisinin 14%-dən şoxunu təşkil edirdi (81). Şəhər əhalisinin 
mili tərkibində azərbaycanlılar 53% təşkil edirdi. XIX əsrin sonunda 
hakim təbəqəyə daxil olanların ümumi sayı 15 min nəfəri keçmişdi. 
1870-ci ilin şəhər “Əsasnaməsi” yalnız 1878-ci ildə Bakıda, 1892-ci 
ildə təsdiq olunan yeni şəhər “Əsasnaməsi” isə Gəncə şəhərində də 
tətbiq olundu. Şəhərlər inkişaf etdikcə onların xarici görünüşləri də 
dəyişirdi.  İki və  üşmərtəbəli evlər tikilir, bağlar salınırdı. 1859-cu 
ildə Bakıda “Qubernator bağı”, 1882-1883-cü illərdə “Nobel bağı” 
salındı. Bu şəhərdə ilk elektrik stansiyası “Qafqaz və Merkuri” 
cəmiyyətinə  məxsus idi. Əsrin sonunda təsis edilmiş “Elektosila” 
səhmdar cəmiyyəti sonralar Bayıla və Ağ şəhərdə 2 güclü elektrik 
stansiyası tikdirmişdi. 1889-cu ildə Bakıda konka (atlardan qoşqu 
vasitəsi kimi istifadə olunan dəmir yolu) açıldı (4, s. 280). 
1876-cı ilin martından Azərbaycanda da gildiya ticarət 
qaydasının tətbiq olunmasına başlandı (30). Bundan sonra tacirlərin 
hər biri malik olduğu kapitalın həcmindən və fəaliyyət dairəsindən 
asılı olaraq gildiyanın hər hansı dairəsinə yazılmalı  və öz 
müəssisələri üçün müəyyən bilet almalı idi. Birinci gildiya tacirləri 
bütün dövlətlərin mallarını “Rusiyanın hər yerində yük ilə, həm də 
tay, yaxud top” (34, s. 64-65) ilə satmaq üçün lazım olan qədər kon-
tor, anbar, dükan açmaq hüququna malik idi. İkinci gildiya şəhadət-
naməsi alanlar isə  şəhadətnamə aldıqları quberniya, qəza və 
kəndlərdə istənilən qədər dükan açıb, Rusiya və digər dövlətlərin 
mallarını sata bilərdilər (51, s. 179). 1887-ci ildə Bakıda ticarət 
yarmarkası təşkil edildi (4, s. 269). 
Millətin təşəkkülü.  XIX  əsrin ikinci yarısında  Şimali Azər-
baycanda millətin yaranmasını  zəruri edən amillər (kapitalizmin 
inkişafı, ümumi bazarın, iqtisadi və  mədəni mərkəzlərin meydana 
gəlməsi, burjuaziya və fəhlələrin formalaşması) özünü göstərməkdə 
idi. Başqa millətlər kimi, Azərbaycan milləti də dil, ərazi, iqtisadi 

 
206
həyat birliyi, mədəniyyət birliyi zəminində tarixi sabit birlik kimi 
formalaşdı. “Azərbaycan milləti” sözünü ilk dəfə “Kəşkül” qəzeti 
işlətdi. Milli ziyalıların qabaqcıl nümayəndələrindən Həsən bəy 
Zərdabi,  Əli bəy Hüseynzadə,  Əhməd bəy Ağayev, Firudin bəy 
Köçərli millətin ideoloji təfəkkürünün formalaşmasında mühüm rol 
oynayırdılar. Türkşülük, milliyətçilik, dövlətçilik, demokratizm 
ideyalarını yayırdılar. Azərbaycanda milli burjuaziyanın təşəkkülü 
milli təfəkkürün inkişafına təsir göstərdi. Milli burjuaziyanın 
görkəmli nümayəndəsi H.Z.Tağıyevin istetadlı  gəncləri Rusiya və 
Avropanın təhsil ocaqlarına göndərilməsində, məktəb, teatr və 
məscidlərin açılmasında böyük rolu olmuşdu. Millətin təzəcə təşək-
külü dövründə mütərəqqi demokratik cərəyana mənsub olan 
ziyalılar (Həsən bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov, Ə.Haqverdiyev və 
b.) Azərbaycanın, xüsusilə Bakının ictimai-iqtisadi və siyasi həya-
tındakı yeni meylləri öz əsərlərində  əks etdirirdilər. Bəhs edilən 
dövrdə yaşayıb-yaratmış qabaqcıl ziyalılarımız milli şüurun oyan-
masında mühüm rol oynayırdılar. Milli intibah uğrunda mübari-
zənin görkəmli nümayəndələrindən biri M.F.Axundzadə idi. Azər-
baycanın burjua inkişafı meylini düzgün görür və bu ideyaları 
“Əkinçi” qəzetində əks etdirirdi. 
XIX  əsrin ikinci yarısında kəndli və  fəhlə  hərəkatı. 
Zaqatala üsyanı.  1863-cü ildə Gürcüstanda kəndli islahatının 
keçirilməsinə hazırlıq xəbəri Şimali Azərbaycanın sosial-iqtisadi və 
siyasi cəhətdən daha ziddiyyətli bölgəsi olan, 1860-cı ildə inzibati-
ərazi vahidi kimi yaradılmış Zaqatala dairəsində narazılığa səbəb 
oldu. Çarizmin kobud müstəmləkə siyasəti, məmurların özbaşı-
nalığı, rüşvətxorluq, zorakı xristianlaşdırma siyasəti bölgədə ziddiy-
yətlərin kəskinləşdirməsində mühüm rol oynadı. Zaqatalaya gəlmiş 
hökumət komissiyasının hazırladığı islahat layihəsinə görə, yen-
giloylar və muğalar qazandıqları gəlirin on qatı həcmində birdəfəlik 
vəsait ödəməklə keşkəl sahiblərinin asılılığından azad edilməli 
idilər. Keşkəl sahibləri  əsas gəlir mənbəyini itirmək təhlükəsi qar-
şısında qaldıqlarına görə burada islahatın keçirilməsini istəmirdilər. 
Yetişməkdə olan üsyanın başlanması üçün bəhanə 1862-ci ildə 

 
207 
Balakən kəndində kilsə tikilməsi oldu. Üsyan 1863-cü ilin iyununda 
rus ordusunun keçmiş zabiti Hacı Murtuzun rəhbərliyi ilə 
Zaqatalada başladı. Hacı Murtuzun ən yaxın kəməkçiləri balakənli 
Bürcəli və carlı Molla Zəngi idi. Üsyan geniş sosial təbəqələri əhatə 
edən ümummilli xarakter daşıyırdı. Onun hərəkətverici qüvvəsini 
keşkəl sahibləri, müsəlman ruhaniləri və xalq təşkil edirdi. İyunun 
5-də əhalinin dini hisslərinə təsir edərək daha çox tərəfdar toplamaq 
məqsədilə Hacı Murtuz imam elan olundu. Lakin Dağıstan 
camaatından gözlənilən köməyin gəlməməsi üsyan başlandığı andan 
üsyançılar arasında bir ümidsizlik yaratdı. İyunun 5-dən 6-na keçən 
gecə üsyançılar Zaqatala qalası üzərinə hücum etdilər. Lakin top 
atəşi altında geri çəkilməyə məcbur oldular. Rusiya hakim dairələri 
üsyanı yatırdılar. Üsyanın 18 nəfər  ən fəal üzvü dar ağacından 
asıldı, mindən çox üsyançı isə ailə üzvləri ilə birlikdə katorqa 
işlərinə göndərildi. Hacı Murtuz sürgün edildi. Vurulan ziyan 
üsyançıların hesabına ödənildi. Üsyanın məğlubolma səbəbləri 
aşağıdakılar idi: 1) üsyan mütəşşəkil xarakter daşımırdı, yalnız 
Zaqatala dairəsi ilə  məhdudlaşırdı. 2) qüvvələr nisbəti də qeyri-
bərabər idi. 3) üsyançılar gözlədikləri köməyi ala bilmədilər. 4) 
onlar qətiyyətsizlik göstərdilər və  həm də üsyançılar arasında 
istənilən birlik yox idi. 
Kəndli hərəkatı. XIX əsrin sonunda Azərbaycan kəndlərində 
ictimai təbəqələşmə prosesi sürətlənmişdi. Sahibkar və dövlət kənd-
lilərinin vəziyyəti ağır idi. Dövlət kəndlilərinin  əksəriyyətinin 1-2 
desyatindən artıq torpaq payı yox idi. Azərbaycana rus kəndlilərinin 
köçürülməsinin davam etdirilməsi kəndlilərin torpaqsızlaşmasına və 
ya az torpaqlı olmasına səbəb olurdu. Ağır vergilər kəndlilərin 
vəziyyətini daha da ağırlaşdırırdı. XIX əsrin son rübündə çarizmin 
zülmünə qarşı mübarizə daha da gücləndi. Kəndlilər vergi ver-
məkdən və mükəlləfiyyətlər daşımaqdan boyun qaçırır, sahibkarlara 
məxsus torpaqları  ələ keçirir, hökumət məmurlarının, bəylərin 
evlərinə hücum edir, onları yandırır, hətta sahibkarları öldürürlər. 
XIX  əsrin son rübündə Qazax, Cavanşir, Yelizavetpol, Şuşa 
qəzalarında kəndlilərin fəal çıxışları oldu. XIX əsrin son rübündə 

 
208
Azərbaycanda kəndli hərəkatının  ən geniş yayılmış forması  həm 
dövlət, həm də sahibkar kəndlilərin iştirak etdiyi qaçaqçılıq idi. 
Qaçaqları xalq intiqamçıları adlandırırdılar. Müxtəlif dövrlərdə 
Qubadlıda Qaçaq Nəbi, onun arvadı Həcər xanım, Qazax qəzasında 
Qaçaq Kərəm, Dəli Alı, Qaçaq Nağı kimi şöhrətli qəhrəmanlar 
yetişdi. Qaçaq dəstələrinin qəhrəmanlıqlarına baxmayaraq, onlar 
məğlubiyyətə uğradılar. Onun əsas səbəbi qaçaq hərəkatında kəndli-
lərin miqdarca az bir hissəsinin iştirak etməsi, qeyri-mütəşəkkil 
olması və yerli xarakter daşıması idi. 
Fəhlə  tətilləri.  Bakıda neft sənayesi nəticəsində  fəhlələrin 
sayı durmadan artırdı. Azərbaycan fəhlələri sosial-siyasi hüquqular-
dan məhrum olub, az əmək haqqı ilə çox işləməyə  məcbur idilər. 
Yaşayış üçün zəruri olan malların bahalığı, ev kirayəsinin yüksək 
olması  fəhlələrin vəziyyətini daha da dözülməz edirdi. Texniki 
təhlükəsizlik aşağı  səviyyədə olduğu üçün müəssisələrdə onlarca 
fəhlə  bədbəxt hadisələr nəticəsində  həlak olurdu. Qadın və  uşaq 
əməyindən də geniş istifadə olunurdu. XIX əsrin 70-ci illərindən 
başlayaraq Gədəbəy, Bakı  və Nuxada dağınıq tətillər baş verirdi. 
Fəhlələr maaşların artırılması, ailəli fəhlələrə mənzillər verilməsi və 
bu kimi sosial və iqtisadi tələblər irəli sürürdülər. 1881 və 1895-ci 
illərdə Bakıda, 1896-cı ildə Ramana mədənlərində, 1898-ci ildə 
Gədəbəy misəritmə zavodlarında tətillər baş verdi. Beləliklə, XIX 
əsrin sonunda Azərbaycanda sənaye fəhlələri özunu mütəşəkkil 
qüvvə kimi göstərməyə başladı. 
 
2. Cənubi Azərbaycan XIX əsrin ikinci yarısında 
 
Cənubi Azərbaycanda XIX əsrin ikinci yarısında təbii-coğrafi 
şərait  əkinçiliyin, maldarlığın inkişafına  əlverişli  şərait yaradırdı. 
Cənubi Azərbaycanda torpaqların  əsas hissəsini  xalisə adlanan 
dövlət torpaqları təşkil edirdi. 1886-cı ildə şah dövlət torpaqlarının 
satılması haqqında fərman verdi. İri feodallar, xüsusən ruhanilər 
taxıl möhtəkirliyi ilə  məşğul olurdular. Kəndlilər dövlətə vergi 
verirdilər. Dövlət vergisi bir qayda olaraq paydar kəndlilərin 

 
209 
ümumi məhsulundan alınırdı. Kəndlilər dövlətə a) torpaq vergisi; b) 
baş pulu; c) “sərkəllə” (yarımköçəri həyat sürən maldarlar 
heyvanların sayına görə); d) “qapı pulu” (otlaqlara görə) və s. 
verirdilər. Kəndlilər əsas vergilərlə yanaşı, hərbi mükəlləfiyyətlər də 
daşıyırdılar. XIX əsrin 70-80-cı illərində  Cənubi Azərbaycanda 
tacirlərin sayı artır, fəaliyyət dairəsi genişlənirdi. Onlar həm də 
sələmçiliklə  məşğul olurdular. Xarici malların ölkəyə axını 
komprador burjuaziyanın (daxili bazarla xarici şirkətlər arasında 
vasitəçilik edən) inkişafı üçün şərait yaradırdı. Cənubi Azərbaycan 
kəndinə xarici kapital, xüsusilə də rus kapitalı nüfuz edirdi. 1891-ci 
ildə  şah hökuməti tütün və  tənbəki istehsalını ingilis kapitalisti 
Talbotun inhisarına vermişdi. Cənubi Azərbaycandan kəndlilərin 
kəsbkarlığa getməsi kütləvi şəkil almışdı. Xaricə iş dalınca gedən-
lərin əksəriyyəti Türkiyəyə, Cənubi Qafqaza (başlıca olaraq Şimali 
Azərbaycana), Volqaboyuna, Mərkəzi Asiyaya və s. yerlərə gedir-
dilər. Onlar getdikləri yerlərdə “qara fəhlə” kimi çalışır və yerli fəh-
lələrdən xeyli az maaş alırdılar. XIX əsrin 70-90-cı illərində Cənubi 
Azərbaycanda tez-tez çıxış  və üsyanlar baş verirdi. 1872-ci ildə 
Təbrizdə vilayətin valisinə qarşı baş vermiş üsyan 1881-ci ildə onun 
Cənubi Azərbaycandan qovulması ilə  nəticələndi.  1898-ci ilin 
avqust-sentyabr aylarında Zeynəb paşa adlı qadının rəhbərliyi ilə 
Təbrizdə üsyan baş verdi. Üsyan taxıl möhtəkirliyinə qarşı yönəl-
mişdi. 1892-ci ildə İranın bir çox yerlərində, o cümlədən Təbrizdə 
baş verən üsyan nəticəsində şah hökuməti tütün və tənbəki istehsalı 
üzərində ingilis Talbotun inhisar hüququnu geri alaraq onunla 
imzalanmış müqaviləni ləğv etdi. 
 
3. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan mədəniyyəti 
 
Şimali Azərbaycanın işğalından sonra Şimali və Cənubi Azər-
baycanın mədəni inkişafında fərqlər nəzərə çarpmağa başladı. XIX 
əsrin ikinci yarısında Şimali Azərbaycanda mədəniyyətin xarakterik 
xüsusiyyətləri bunlar idi: 1)yeni tipli məktəblərin və mədəni-maarif 
müəssisələrinin, milli mətbuatın və milli teatrın yaranması; 2) 

 
210
qabaqcıl ziyalıların xalqın milli şüurunun oyanmasına ideya 
təsirinin güclənməsi. XIX əsrin ikinci yarısında  Şimali Azərbay-
canda: 1.yüzlərcə milli məktəb və mədrəsələr fəaliyyət göstərirdi. 2. 
Bakı,  Şamaxı,  Şuşa, Nuxa və d. şəhərlərdə  ədəbi dərnəklər, 
məclislər təşkil edilirdi. 3.Məktəblərlə yanaşı, ruhani məktəbləri-
mədrəsələr də fəaliyyət göstərirdi. İbtidai və ali dərəcələrə bölünən 
mədrəsələrdə  təhsil pulsuz idi. 4. Avropa təhsili görmüş milli 
ziyalılar nəsli yetişməyə başlamışdı. Belə ziyalılardan Rusiyada ali 
təhsil almış ilk azərbaycanlı  Ağa bəy Yadigarovu, Almaniyada 
təhsil almış Məmmədağa Şahtaxtinskini göstərmək olar; 5. “Üsuli-
cədid” (yeni üsul) adlı ictimai-pedaqoji hərəkat geniş yayıldı. Bu 
məktəblərdə  təlim ana dilində aparılır, təhsil planına ümumtəhsil 
xarakterli fənlər daxil edilirdi. Bu tədris üsulunun əsas prinsip-
lərindən biri hərf-heca üsulundan daha səmərəli səs üsuluna keçid 
idi. 6. Ana dilində ilk dərsliklər və  dərs vəsaitləri hazırlanırdı. 7. 
1872-ci il yeni məktəb  əsasnaməsinə görə  qəza məktəbləri pullu 
şəhər məktəblərinə çevrilmişdi. 8. Xalq məktəbləri adı ilə meydana 
gələn ibtidai kənd məktəbləri yaranırdı. 9. 80-ci illərdən başlayaraq 
rus-Azərbaycan məktəbləri yaranmağa başlandı. Məqsəd  şagirdləri 
orta məktəbə hazırlamaq idi. İlk rus-Azərbaycan məktəbinin  əsası 
1887-ci ildə Bakıda H.Mahmudbəyov və S.M.Qənizadə  tərəfindən 
qoyuldu. Bu məktəblərdə tədris rus dilində olsa da, Azərbaycan dili 
icbari keçilirdi. 10. 80-90-cı illərdə bir sıra sənət məktəbləri 
(Bakıda, Gəncədə, Zaqatalada və s.) açıldı. 11. 1865-ci ildə Bakıda 
ilk orta təhsil məktəbi yarandı. 12. İlk qadın və kişi gimnaziyaları 
açıldı. 13. 1876-cı ildə Qori Müəllimlər Seminariyası təşkil olundu. 
14. 1879-cu ildə Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan 
şöbəsi açıldı. İlk kitabxana-qiraətxanalar məktəblərin nəzdində açıl-
dı. Məktəblərdən kənarda yerləşən ilk kütləvi kitabxanalardan biri 
1868-ci ildə  Gəncədə açıldı. 1894-cü ildə N.Nərimanov tərəfindən 
ilk Azərbaycan qiraətxanası təşkil edildi. 
Milli mətbuatın təşəkkülü.  Şimali Azərbaycanda milli mət-
buatın  əsası görkəmli ziyalı  Həsən bəy Zərdabinin 1875-ci ildə 
nəşrinə başladığı  “Əkinçi” qəzeti ilə qoyulmuşdu. 1877-ci ilədək 

 
211 
qəzetin 56 sayı çapdan çıxmışdır. Bu qəzetin  əsas məqsədi xalqı 
maarifləndirmək idi. 1879-cu ildə Tiflisdə Azərbaycan türkcəsində 
“Ziya” qəzeti çıxmağa başladı. 1880-cı ildən 1884-cü ilədək bu 
qəzet “Ziyayi Qafqaziyyə” adı altında nəşr olundu. 1880-ci ildə 
Tiflisdə “Kəşkül” qəzeti Cəlal Ünsüzadənin nasirliyi ilə  işıq üzü 
gördü. Qəzet öz ideya istiqamətinə görə “Əkinçi”yə yaxın idi. 1880-
1890-cı illərdə Bakıda rus dilində “Kaspi”, “Baku” və b. qəzetlər 
nəşr olunurdu. 
İncəsənətin inkişafı: teatr, musiqi, memarlıq.  1873-cü il 
martın 23-də Bakı realnı  məktəbinin həvəskar teatr truppası  tərə-
findən görkəmli dramaturqumuz Mirzə  Fətəli Axundovun “Sərgü-
zəşti vəziri-xani Lənkəran” komediyasının tamaşaya qoyulması ilə 
milli teatrımız yarandı. Xalqımızın böyük oğlu, xeyriyyəçi 
H.Z.Tağıyev 1883-cü ildə Bakıda teatr binası tikdirdi. 1895-ci ildə 
Azərbaycanın teatr xadimləri “Bakı artistlər cəmiyyəti”ni yaratdılar. 
XIX  əsrin ikinci yarısında musiqidə böyük canlanma var idi. 
Peşəkar aşıqlardan Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Molla Cümə böyük şöh-
rət qazanmışdılar. Tarzən Sadıqcan tarı  təkmilləşdirmişdi. 
Xanəndələrdən Xarrat Qulu, Hacı Hüsü, Məşədi  İsi, Cabbar 
Qaryağdıoğlu və b. muğam sənətinin inkişafında misilsiz xidmətlər 
göstərmişdilər. Dövrün ən görkəmli memarı olan Qasım bəy 
Hacıbababəyov Bakıda böyük bir karvansara inşa etmişdi. 1865-ci 
ildə dənizkənarı bulvar salınmağa başladı. 1886-cı ildə isə Bakının 
ikinci qala qapıları tikilmişdi. Dövrün görkəmli rəssamlarından Mir 
Mövsüm Nəvvab “Quşlar”miniatürünü və Teymurləngin portretini 
çəkmişdi. Mirzə Qədim İrəvani “Cavan oğlan”, “Oturan qadın” və 
s. rəsmləri ilə təsviri rəssamlıq sənətini zənginləşdirmişdi. 
XIX  əsrdə  Cənubi Azərbaycan mədəniyyəti.  Türkmənçay 
müqaviləsi bağlandıqdan sonra Azərbaycanın  şimalı  və  cənubu 
müxtəlif sosial-iqtisadi və  mədəni inkişaf yoluna qədəm qoydu. 
XIX  əsrin ikinci yarısında Cənubi Azərbaycanda dövlət elm və 
maarifin inkişafına az diqqət yetirirdi. Orta və ali təhsil ocaqları 
olan mədrəsələr fəaliyyət göstərirdi.  Şagirdlər təhsil aldıqları 
müddətdə (10-12 il) mədrəsələrdə yaşayırdılar. Bir neçə yeni tipli 

 
212
məktəbin açılması Qacarların deyil, vətənpərvər ziyalıların səyləri 
nəticəsində mümkün olmuşdu. Cənubi Azərbaycanda tarixşunaslıq 
elmi sahəsində bir sıra  əsərlər yazılmışdı. Məhəmməd Rəzi “Zinət 
üt-təvarix”, Məhəmməd Sadıq “Cahanara”, Əbdürrəzzaq Dünbülü 
“Hökmdarın  şanlı  işləri” adlı  əsərlərlə tarix elmini inkişaf 
etdirmişlər. XIX əsrin ikinci yarısında Şimali Azərbaycandan fərqli 
olaraq Cənubi Azərbaycanda milli mədəniyyətin zəif cəhəti onun 
hələ  də fars dili ənənəsi çərçivəsindən çıxa bilməməsində idi. 
Şimaldan fərqli olaraq Cənubi Azərbaycan ziyalıları doğma dilin 
ədəbiyyat, mətbuat və publisistikada hakim dilə çevrilməsi uğrunda 
mübarizə aparmırdılar. Buna baxmayaraq maarif və  mətbuat 
sahələrində böyük irəliləyişlər var idi. 1869-cu ildə  Təbrizdə 
“Mədrəseyi-Nasiri”, 1877-ci ildə Təbriz Dövlət Mədrəsəsi, 1878-ci 
ildə Urmiyada Ali Tibb Məktəbi açılmışdı. “İran maarifinin atası” 
adlandırılan Mirzə  Həsən Rüşdiyyə 1888-ci ildə  Təbrizdə “Debes-
tan” adlı ilk üsuli-cədid məktəbini təsis etmişdi. Cənubi Azər-
baycanda mətbuatın əsası 1858-ci ildə nəşrə başlayan “Azərbaycan” 
qəzeti ilə qoyuldu. 1880-cı ildə “Təbriz”, 1884-cü ildə 
“Mədəniyyət” adlı  qəzetlərin nəşrinə başlandı. Mühacirətdə olan 
azərbaycanlı ziyalıların  İstanbulda nəşr etdirdikləri ‘Əxtər” (1875) 
və “Şahsevən” qəzetləri geniş şöhrət qazanmışdı. 
 
 
 

 
213 
 
XIII FƏSİL 
AZƏRBAYCAN XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ. 
İCTİMAİ-SİYASİ VƏ DEMOKRATİK HƏRƏKATLAR 
 
Plan: 
1. XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda sosial-iqtisadi və 
siyasi vəziyyət. 1901-1904-cü illərdə fəhlə hərəkatı. 
2. 1905-1907-ci illər birinci rus inqilabı və onun Azərbaycanın 
siyasi durumuna təsiri. Siyasi partiya və təşkilatların yaranması. 
3. Cənubi Azərbaycanda demokratik və milli-azadlıq hərəkatı. 
 
1. XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda  
sosial-iqtisadi və siyasi vəziyyət.  
1901-1904-cü illərdə fəhlə hərəkatı 
 
1900-1903-cü illər dünya iqtisadi böhranı Rusiyaya da öz tə-
sirini göstərdi. Böhran neft sənayesinin bütün sahələrinə-neft 
çıxarılmasına, onun emalına, yeni quyuların qazılmasına, neftin və 
neft məhsullarının ixracına, kəşfiyyat işlərinin aparılmasına ağır 
zərbə endirdi. Böhran illərində xirda və orta müəssisələrin iflasa uğ-
raması  nəticəsində istehsalın təmərküzləşməsi xeyli güclənmişdi. 
Təkcə 1899-1900-cü ildə Bakıda olan 208 şirkətdən 90-nı iflasa uğ-
radı, iri inhisarların ixtiyarına keçdi. İnhisarlar neftin istehsalı, 
emalı, daşınması  və satışını öz əllərində  cəmləşdirirdi.Neft ixracı 
Nobel qardaşları, Rotşild kimi inhisarçıların  əllərində  cəmləşdi. 
Bakıda 20 iri neft sənayesi  şirkəti sırasına Azərbaycan kapitalının 
nümayəndələri Musa Nağıyev və Şəmsi Əsədullayevin şirkətləri də 
daxil idilər. 1903-cü ilədək ingilis kompaniyaları Bakının neft 
müəssisələrinə 60 mln. manat kapital qoymuşdular. İngiltərə, Fransa 
və ABŞ ağ neftə olan tələbatlarının xeyli hissəsini Bakının hesabına 
ödəyirdi. İnhisarçılar texniki geriliyin qarşısını almaq üçün tədbirlər 
görmür, süni surətdə inkişafın qarşısını alır, neftin qiymətini qal-

 
214
dırırdılar. 1912-ci ildə yaradılmış “Oyl”inhisarının tərkibində 1913-
cü ildə “Tovuz” portland sementi və digər tikinti materialları isteh-
salı səhmdar cəmiyyəti təsis edildi. I Dünya müharibəsi ərəfəsində 
İngiltərə, Fransa, Almaniya inhisarları arasında mübarizə daha da 
gücləndi. XX əsrin əvvəlində kapitalist münasibətləri təkcə Bakıda 
deyil, Azərbaycanın qəzalarında da inkişaf edirdi. Ölkə  sənayesi 
təkcə neft hasilatından ibarət olmayıb, sənayenin digər sahələri-dağ-
mədən, mexaniki istehsal, energetika, toxuculuq, pambıqtəmizləmə, 
ipək emalı, yeyinti sənayesi, nəqliyyat, rabitə, bank-kredit sistemı 
və ticarət də inkişaf edirdi. Neft sənayesi ilə yanaşı, Azərbaycanda