Irisqulov patologik piziologiy a oliy vao'rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tibbiyot oliy о‘quv yurtlari talabalari uchun darslik sifatida tavsiya etilgan
ENDOKRIN TIZIMI PATOFIZIOLOGIYASI
Yüklə 0,63 Mb.
|
|
ENDOKRIN TIZIMI PATOFIZIOLOGIYASI
Organizmning hayot faoliyatini maxsus tarzda idora qiluvchi muhim tizimlardan biri endokrin tizimidir. U o‘ziga xos kimyoviy moddalarni gormonlarni ixtisoslashgan a’zolar - ichki sekret bezlari hujayralarida hosil qilib, bevosita qonga chiqaradi va shu yo‘l bilan a’zo- to‘qimalarning aloqalarini hamda idora qilinishini amalga oshiradi. Metabolizm va fiziologik funksiyalarning idora etilishida, asab impulslarining faoliyatini endokrin tizimining davomli sekretor faolligi to'ldiradi. Bunday faoliyatning buzilishi faqat endokrin tizimining patologik holatlarida emas, balki boshqa turli tizim va a’zolarning patologiyasida ham o‘z aksini topadi. Gormonlar-kimyoviy vositachilar bo'lib, boshqa to'qimalarning faolligini idora qiladi. Ular ma’lum va aniq qonuniyatga buysunuvchi va o'zaro bog'liq doirada ta’sir ko'rsatadi. Gipotalamusga kelayotgan asab impulslari undan maxsus gipotalamik gormonlar ajralishiga olib keladi, buning natijasida esa gipofizda trop, ya’ni tanlab ta’sir ko'rsatuvchi gormonlar sekretsiyasining kuchayishi yoki susayishini chaqiradi. Gipofizning oldingi bo'lagida ishlab chiqariladigan gormonlar ajralishining o'zi esa maxsus nishon- to'qimalarga ta’sir etuvchi, gormonlar ishlab chiqaruvchi endokrin bezlarning faoliyati ta’sirida rag'batlantiriladi. Bunday ikki tomonlama aloqa jarayonlarining buzilishlari markaziy va periferik endokrin bezlar faoliyatining o'zgarishiga olib keladi. Adrenalin-katexolamin, buyrak usti bezining mag'iz qismida ishlab chiqariladi, moslanishga moyillik beradigan gormon hisoblanadi, organizmning turli, ayniqsa to'satdan yuz beradigan ta’sirlar bilan «kurashishida» glikogenni boshqa manbalardan safarbar qilib, qonda glyukoza miqdorini oshirish yo'li bilan organizmga energiya va 423 moslashishni bag'ishlaydi, g‘ayritabiiy ta’sirlardan qochish kabi turli xil reaksiyalarga yordam beradi. Adrenalin jigar va muskul hujayralarining membranalari tashqarisidagi maxsus retseptorlar bilan bog'lanib, hujayra membranasining ichki devorida joylashgan adeniltsiklazani faollashtiradi. Keyin s-AMF glikogen-fosforilazani rag'batlantiradi, buning natijasida glikogen parchalanadi va glyukozaning miqdori ortadi. Endokrin tizimning idora etilishida retseptorlarning kamayishi, shikastlanishi va yo‘qolib ketishi katta ahamiyatga ega. Masalan, buyrak usti bezining po‘stloq qavati qator gormonlami - mineral va glyukokortikoidlarni, estrogen, androgen gormonlarni ishlab chiqaradi. Gormonlar hujayraning plazmatik membranasi orqali o‘tib, nishon hujayralarga ta’sir etadi, ularning retseptorlari va sitozoli bilan bogianadi. So'ngra gormon-retseptor birikmasi hujayraning yadrosiga ta’sir etib, genlarning ekspressiyasini chaqiradi. Steroid gormonlarning kamayishi yoki sekretsiyasining mutloq to‘xtashi, periferik idora etish mexanizmlarining buzilishi va hujayraning o'sishi hamda farqlanishini idora etish mexanizmlarining o‘zgarishiga olib keladi. Ichki sekretsiya bezlari tizimining a’zo va to‘qimalarda o‘ziga xos kimyoviy moddalar - gormon (hormao - ta’sirga chorlayman) lar hosil boiishi ularni qonga chiqib, u orqali uzoqdagi a’zolarga yetib borishi va maxsus ko'rinishda samara berishi gumoral idora qilishni ta’minlab beradi. Ularning bir qismi hujayra adenilattsiklaza tizimi orqali, boshqalari esa yadro xromatini bor hujayra genomiga ta’sir etadi. Bunda yana boshqa idora etuvchi omil (prostaglandin)lar ham ishtirok etadi. Gormonlarning patologiyasida, preparatlarini qo'llashda quyidagilarga ya’ni membranalar retseptori (peptidli va oqsilli gormonlar uchun) borligini; sitozolli retseptorlar (steroid gormonlar uchun) borligini, qon plazmasida gormonlarni bog'lab oluvchi moddalarning borligini («Antiesterogen», «Antiandrogen») e’tiborga olish lozimdir. Gormonlar ta’sir etishida yiroqdagi a’zolarga tashilishini qon orqali amalga oshiradigan, tizimli (tizimli) va mahalliy (lokal), o‘zida hosil boigan joy atrofidagi hujayralarga ta’sir etish mexanizmlarini hisobga olish ham muhimdir. Ba’zi bir, masalan, APUD deb ataluvchi (amine precursor uptake and decarboxylation) tizimga kiruvchi hujayralar, polipeptid yoki oqsil tabiatli gormonlarni (Langergans orolchalarining hujayralari, qalqonsimon bezning parafollikulyar hujayralari, gipofiz oldingi bo'lagining kortikotrop hujayralari). To'qima gormonlarini (enteroglyukagon, gastrin, sekretinni) hosil qiluvchi hujayralar tafovut etiladi. Bu hujayralardan apudomlar deb nomlangan hujayralar kelib chiqadi. 424
Gormonlar ta’siri uchun asosan uchta omil xarakterli: Maqsadga yo‘naltirilgan (chegaralangan) nishon to'qimaga ta’sir ko'rsatish. Gormonning maxsus-spetsifik, ya’ni faqat o‘ziga xos (boshqa hech qanday moddalar bera olmaydigan ta’sir ko‘rsatishi). Yuqori samaradorlik - gormon arzimas miqdori ham o‘ziga xos javobni yuzaga keltiradi. Gormonlarning ushbu va boshqa xususiyatlarini eksperimental sharoitda o'rganish nihoyatda muhim ma’lumotlar olishga imkon beradi. Endokrin bezlarni eksperimental o'rganishning quyidagi uslublari bor: ekstirpatsiya usuli, ya’ni ichki sekretsiya bezini olib tashlash. Bunda gormon takchilligi bilan bog‘liq, o'zgarishlar yuzaga keladi. transplantatsiya, ya’ni ko'chirib o'tkazish usuli. Biroq bunda muvaffaqiyat asosan transplantantning normal bo'lishi bilan uni ko'chirib o'tkazilgan organizmda yashab ketishiga, revaskulyarizatsiyalanishi, transplantant to'qimasi mos kelishiga, ya’ni immunologik reaksiyalarga bog'liq. v) gormonlarni toza holatda ajratib olib, ularni ta’sir etish mexanizmlarini o'rganish. Biroq, qonda gormon, uning parchalanish mahsulotlari, qolaversa progormonlami ya’ni kam biologik faollikka ega bo'lganlarini uchratish mumkin. Sekretsiyadan oldin hujayralarda ularning to'planishi hisobiga «yirik» progormonlarning hosil bo'lishi foydalidir, bu esa biologik maqsadga muvofiq ta’sir etishidan dalolat beradi. Gormonlar ta’sirining samarasi ularning kontsentratsiyasiga to'g'ri proportsional bo'lsa-da, ammo hamma vaqt bunday munosabat kuzatilmaydi. Gormonlar ta’sirining samaradorligida quyidagilar hal qiluvchi hisoblanadi: Qondagi gormon qontsentratsiyasi, gormonning sekretsiya tezligi va qondan chiqib ketishi (inaktivatsiyasi). Qondagi gormonning avvalgi qontsentratsiyasi, ya’ni organizmning gormonga nisbatan javob reaksiyasi avvalgi qontsentratsiyasiga teskari proportsional (tiroksinning miksedemali bemorlarda metabolizmni oshiruvchi dozasi sog'lom odamlarga ta’sit ko'rsatmaydi). Gormonlarning oqsillar bilan birikishi plazmatik (proteinlar bilan birikkan gormonlar inaktivatsiya holatida bo'ladi), bu ko'pincha vaqtinchalik bo'ladi. Gormon birikmadan ajralgach, uning kontsentratsiyasi qonda yuqori, samarasi esa normal boiishi mumkin 425 Ammo ba’zi kasalliklarning patogenezida ana shu birikmalarning mustahkam bo'lishi va gormon samarasining pasayishi ahamiyatta ega bo'lishi mumkin. Gormonlarning ularning nisbatan maxsus antitanalar ta’sirida inaktivatsiyaga uchrashiga. Gormonlarni parchalovchi enzimlarning faolligiga (ularning induktorlari va ingibitorlariga). To'qimalarda hal qiluvchi samara antagonist gormonlarining kontsentratsiyasiga va ularning ta’siriga bog'liq (qandli diabet kasalligida kontrinsulyar omillar - kortikoidlar, adrenalin). To'qimalarda hosil bo'lgan gormon metabolitlar gormonning o'ziga nisbatan ancha faol bo'lishi yoki qarama-qarshi ta’sir ko'rsatishi mumkin. Gormonlarning ta’siri hujayralarda retseptorlar borligi va ularning faolligi bilan belgilanadi. Gormon-retseptor munosabati murakkab va bu masalada noaniqliklar ham ko'p. Ular o'z retseptorlarining paydo bo'lishini qo'zg'atadi, miqdorlarining ortishi esa retseptorlarning «toliqishiga» olib kelishi mumkin. Yuqorida keltirilganlardan ko'rinib turibdiki, gormonlar ta’sirining samaradorligi nihoyatda murakkab omillar va jarayonlarga bogiiq. Turli individual (birinchi navbatda, irsiyatga bog'liq bo'lgan) xususiyatlar borki, bu masalaga yanada murakkablik baxsh etadi. GORMONLAR TA’SIRINING MEXANIZMLARI Gormonlar ta’sirida asosan quyidagi 5 mexanizm farqlanadi: Adenilattsiklaza tizimini faollashtirish yo'li bilan hujayra membranasini glyukoza, aminokislotalar, yog'lar, suv va ionlar uchun o'tkazuvchanlikni ta’minlash. Fermentlar faolligini bevosita oshirish. Ribosomal tizimlarning oqsilli fermentlarga bevosita ta’sir etish. Hujayra ichidagi jarayonning bevosita rag'batlantiruvchisi adenilattsiklaza tizimini faollashtirish. Transkriptsiya darajasida samara ko'rsatish. ENDOKRIN IDORA ETILISH MEXANIZMLARI Gormonlar sekretsiyasi hamma vaqt ham bir xil bo'lmaydi, bezlar vaqti-vaqti bilan gormonlar ishlab chiqaradi. Bir kunlik va uzoq davomli ritmlar farqlanadi. Ko'pchilik bezlar tashqi muhit sharoitlari ta’sirlariga bog'liq va muvofiq ravishda faoliyat ko'rsatadi, chunonchi ular uchun 426 davomli adaptatsiya xarakterlidir. Bu esa organizmning tashqi muhit ta’sirlariga (his-hayajonlar, sovuq, yuqori harorat, jismoniy yuklama va h.k.) ko‘ra moslanishiga imkoniyat yaratadi. Endokrin idora etilishning asosiy mexanizmi - teskari bog‘lanish, ya’ni ular faoliyatining mahsulotlari ushbu faoliyatning darajasiga, sur’atiga ta’sir etadi hosil bulayotgan mahsulotning miqdorining ortib, chegaradan chiqib ketishi, faoliyatning sekinlashib to'xtashishga («Manfiy komponent») olib keladi va aksincha, mahsulotning kamayishi ular faoliyatini rag‘batlantiradi (qayta - teskari bog'lanish, «Musbat komponent»). Birinchi marta M. Zavadovskiy (1946) ichki sekret bezlari faoliyatining idora etilishidagi ana shu teskari bog'lanish qonuniyatini ochib bergan va uni musbat-manfiy o'zaro ta’sirlar deb ta’riflagan. Teskari bog'lanish kompleksi 5 ta komponentdan tashkil topgan: Endokrin bezlar. Ularning mahsulotlari (gormonlar). Gormon hosil qiluvchi metabolik o'zgarishlar. Gormonlarning miqdori yoki ularning qon tarkibida o'zgarishini qayd qiluvchi retseptorlar. Bezlar va retseptorlar orasidagi aloqalar. O'zgarishlarga reaksiya beruvchi xemoretseptorlar effektorning o'zida, ya’ni endokrin bezida joylashgan bo'ladi. Ichki teskari bog'lanish nomini olgan yana bir idora etuvchi teskari bog'lanish mexanizmi bor. Bu gipofiz-gipotalamus tizimiga bog'liq. Bu turdagi teskari bogianishning asosiy ma’nosi quyidagicha: gipotalamusning ma’lum bir rilizing gormoni sekretsiyasiga adenogipofizning ma’lum gormoni tormozlovchi ta’sir ko'rsatadi va aksincha. Endokrin bezlarning boshqarilishida asab va reflektor idora etilishi ham muhim rol uynaydi. Adrenalin va oksitotsin uchun asab idora etilishi yagonadir, boshqalari uchun teskari bog'lanish yo'li bilan idora etilishiga nisbatan yetakchi o'rinni egallaydi. AKTG reflektor yo'l bilan idora etilib turli, masalan og'riq, jismoniy-ruhiy yuklamalar ta’sirida ajraladi. Gipotalamusning adenogipofiz bilan vaskulyar aloqasi adenogipofizning asab ta’sirida idora etilishiga mos keladi. Bu yerda asab va gumoral idora etish yo'li hamda vositalari qo'shilib, bir butun oliy darajadagi neyrogumoral o'ziga xos boshqarish markazini tashkil qiladi. BEZLARNING ENDOKRIN BO'LMAGAN IDORA ETILISHI Endokrin bezlarga gormonlardan tashqari metabolitlar (to'g'ridan- to'g'ri yoki bevosita idora etilishida qatnashuvchi mexanizm) gumoml 427 yo‘l bilan ta’sir ko‘rsatadi. Qator hollarda endokrin tizim o‘z-o‘zini idora qilishi, moslashishi, bu bezni idora etayotgan gormonlarning almashinuv jarayonlarining darajasi to'g'risidagi axborotlar orqali amalga oshadi. Bu mexanizm umuman moddalar almashinuvining ularni idora etuvchi gormonlarning biosinteziga va sekretsiyasiga ta’sir etishi bilan bog'liq. Masalan, glyukoza endokrin bezlaming hujayralariga qon orqali ta’sir etib, umuman karbon suvlar almashinuvi va qonda uning miqdorini asosiy idora etuvchilari bo'lmish insulinni, glyukagonni, adrenalinni, STGni tegishli bezlarda ishlab chiqarilish darajasini tezlashtirib yoki sekinlashtirib o'zgartiradi. Shunga o'xshash jarayonni qondagi erkin yog' kislotalapning ta’sirida ham ko'rish mumkin. Shuningdek, oqsillar almashinuvini idora etuvchi insulin va STGning sekretsiyasi qondagi aminokislotalarning qontsentratsiyasiga bog'liq Aldosteron biosintezining faolligi qondagi natriy va kaliy ionlari darajasi, suv almashinuvini idora etuvchi vazopressinniki esa qonning osmotik bosimi bilan belgilanadi. Gumoral agentlar, ya’ni modda almashinuvi mahsulotlari, biologik faol moddalar endokrin bezlar hujayrasiga bevosita ta’sir etishidan tashqari yana boshqalar bilvosita ta’sir ham ko'rsatadi. Masalan, buyraklarda renin sekretsiyasi simpato-adrenal tizimga natriy va kaliy ionlari yoki MNSga osmotik bosimni oshirishi tufayli qon tomirlardagi osmoretseptorlar vazopressin sekretsiyasiga ta’sir etishi mumkin. Shuningdek, endokrin bezlarga kaltsiy ionlari, prostoglandinlar o'z ta’sirini bevosita gormonlar yoki mediatorlar bilan birikib, amalga oshiradi. Gumoral omillarning endokrin funksiyalariga bevosita yoki bilvosita ta’sirlari manfiy teskari bog'lanish printsipida yuz beradi, ya’ni tegishli gormon chaqirgan natija ularning qondagi o'zgargan o'rnini qoplashga yo'naltirilgan bo'ladi. So'nggi vaqtda endokrin bezlarning faoliyatini rag'batlantirishda gormonal bo'lmagan omillar, ayniqsa patologik sharoitlarda maxsus ta’sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan moddalar qiziqish uyg'otmoqda. Bunday moddalar yoki birikmalarga LATS (long acting thyroid stimulator) deb nomlangan va qalqonsimon bezga nisbatan autoantitana (ya’ni bez uchun autoantitana) hisoblangan, davomli ta’sir etuvchi tireoid gormon ishlab chiqarilishini rag'batlantiruvchi modda kiradi. Shu kabi autoantitanalar boshqa endokrin bezlarning maxsus oqsillariga nisbatan ham hosil bo'lishi mumkin va bezlar uchun qanchalik darajada fiziologik idora qilinuvchilar hisoblansa, shunchalik darajada patogen omillar bo'lishi mumkinligini inkor etib bo'lmaydi. 428 Irsiy nuqsonlar (ko‘proq jinsiy bezlarda) tufayli endokrin bezlarining (ko'proq qalqonsimon bez, oshqozon osti bezi, buyrak usti bezining po'stloq qismida) biosintezi, gormonlarning tuzilishi, tashilishi va almashinuviga oid turli enzimopatiyalar. Alimentar omillarga (ovqat tarkibida yod taqchilligi tufayli ba’zi viloyatlarda endemik buqoq, shuningdek, oqsillar, ba’zi vitaminlar taqchilligiga va h.k.) bog'liq sabablar. Yallig'lanish, infektsion agentlar ta’siri autoimmun va autoagressiv xarakterga ega bo'lgan kasalliklar (autoimmmun o'zgarishlar, tireoidit, gipertireoz va gipokortitsizmga olib keladi). Yallig'lanish va autoimmun endokrin kasalliklarning etiologiyasida, ayniqsa, virusli infektsiyalaming roli katta. O'smalar va bunda endokrin bo'lmagan a’zolarda o'sma metastazi tufayli hatto hujayralar tomonidan gormonlar ishlab chiqarilishi - gipergormonal holatning yuzaga kelishi (oshqozon osti bezining o'smasini STGni ishlab chiqarishi mumkin va buning natijasida akromegaliya rivojlanishi kuzatiladi. Parazitlar ta’siri - degenerativ va granulematoz jarayonlar endokrinopatiyaning sabablari bo'lishi mumkin (sklerodermiya, amiloidoz, sarkoidoz, toksoplazmoz va h.k.). Jarrohlik muolajalari va idora etuvchi gormonal dori vositalarini yuborish natijasida yuzaga keluvchi endokrinopatiyalar uchraydi (strumektomiya natijasida - gipoparatireoz, endokrin bo'lmagan kasalliklarda kortikoidlarning katta dozalari bilan davolash oqibatida va h.k.) ENDOKRIN BUZILISHLARNING TIPIK KO'RINISHLARI Gormonlarning biologik va fiziologik samarasi (effekti) organizmning hamma faoliyati va jarayonlariga taalluqlidir. Embrional davrdan (onaning va yo'ldoshning gormonlari) boshlab va ayniqsa ichki sekret bezlari shakllanishi bilanoq, umming oxirigacha gormonlar organizmning anatomik, morfologik va fiziologik xususiyatlarining barcha jabhalariga o'ziga xos chuqur ta’sir ko'rsatib boradi. Masalan, organizmning o'sish davrida o'sish jarayonining buzilishi gipofiz adenomasi va gormonining ko'p hosil bo'lishida gigantizmga (katta yoshdagilarda akromegaliyaga), kamayishi esa, ya’ni STGning kamayishi - gipofizar nanizmga olib keladi. O'sishning buzilishi gipotireozda ham kuzatiladi, shuningdek, jinsiy 429 bezlar patologiyasida - gonadotrop tizimdagi nuqsonlar hisobiga ham yuz berishi mumkin. Odatdagidan ertaroq jinsiy yetilish (balog‘atga yetish), o‘sishning vaqtinchalik tezlashishi yoki sekinlashishi, to‘xtashi ham ushbu bezlar patologiyasi, ayniqsa jinsiy bezlar faoliyatiga bog'liq. 0‘sishning buzilishi faqat STG, tireoid, jinsiy gormonlar sekretsiyasining buzilishga bog'liq emas, u irsiy buzilishlar, buyrak, yurak kasalliklari va ovqatlanishning yetishmasligiga ham darajada aloqador. Semizlik giperkortikalizm, adipozogenital distrofiya va giperinsulinizmning ba’zi shakllari uchun xos hisoblanadi. Ozg‘inlik esa ko'pincha gipertireozda, diabetning ayrim turlarida, feoxromotsitomada va gipofizning total yetishmasligida kuzatiladi. Ishtahaning oshishi - gipertireozda va ba’zi gipotalamik shikastlanishlarda, pasayishi esa giperinsulinzmda kuzatiladi. Miksedema, addisonizm va giperkaltsiyemiyada mutloq ishtahasizlik kuzatiladi. Tireopatiyada moddalar almashinuvi o‘ziga xos (gipertireozda gipermetabolizm, gipotireozda gipometabolizm) kuzatiladi. Gipofiz va TTGning taqchilligi bilan bog'liq pangipopituarizm asosida gipometabolizm yetadi. Suv almashinuvining buzilishi shikastlanish va infektsiyalarda poliuriya va polidipsiya bilan davom etadi. Qandli diabet, giperparatireoz birlamchi aldosteronizm va renal tubulyar sindrom (tubulyar atsidoz) asosidagi tungi poliuriyada kuzatiladi. Endokrinopatiyalarda ko'pincha natriy, kaliy va kaltsiy almashinuvlari buziladi. Buyrak usti bezining po'stloq qismi faoliyati o'zgarganda ko'proq natriy va kaliy almashinuvi buziladi. Natriy va organizmda suvning ushlanib qolinishi, masalan, giperkortitsizmda, chiqarib yuborilishining kuchayishi esa gipokortitsizmda uchraydi. Kortizol va aldosteronning haddan oshib ketishi esa gipokaliyemiyaga olib keladi. Vazopressinni me’yordan oshib ketishi giponatriyemiyani chaqiradi. Qandsiz diabetda qonning quyuqlashib ketishi, gipernatriyemiya bilan birga kuzatiladi. Titonik xurujlar bilan davom etadigan gipoparatireozda gipokaltsiyemiya kuzatiladi, bundan tashqari gipokaltsiyemiya, osteomalyatsiya, raxit, gipertenziya va poliuriya bilan o'tadigan va birlamchi aldosteronizmda ham kuzatiladi. Giperkaltsiyemiya giperparatireozga xos ko'rinish bo'lib, u suyaklarning deminerallanishi, sinishi va kistalar (bo'shliqlar) hosil bo'lishi bilan namoyon bo'ladi. Buning asorati sifatida ko'pincha nefrolitiaz qayd qilinadi. 430 Ayollarda menopauza davrida kuzatiluvchi osteoporoz jinsiy gormonlarning taqchilligi, ularning protein anabolik ta’sirining yo'qotilishi bilan tushuntiriladi. Yog‘lar almashinuvi - gipertireozda giperxolesterinemiya, gipotireozda esa gipoxolesterinemiya bilan namoyon bo'ladi. Giperlipemiya - qandli diabet, akromegaliya va Itsenko-Kushing sindromiga xos asorat hisoblanadi. Ba’zi endokrinopatiyalar terida o'zgarishlar keltirib chiqarishi bilan kuzatiladi. AKTGning haddan tashqari oshib ketishi addison pigmentatsiyasiga olib keladi, gohida unga vitiligo ham qo'shilishi mumkin. Gipertireozda ko'pincha homiladorlarda uchraydigan jigar rang donalarning paydo bo'lishi kuzatiladi. Estrogenlar miqdorining ortishi ham giperpigmentatsiyaga sabab bo'ladi. Miksedemada teri «Limon po'stlog'ini» eslatadi, gipogonadizmda esa teri mumsimon bo'lib qoladi, gipopituitarizm va gipotireozda ko'plab ter ajralishi kuzatiladi. Bu misollardan ko'rinib turibdiki, ichki sekret bezlarining mahsulotlari - gormonlar organizmning morfologik-fiziologik xususiyatlariga, turli jarayonlarning yuzaga kelishi, rivojlanishi, yo'nalishi va oqibatlariga bevosita va bilvosita ta’sir ko'rsatadi. Ko'pchilik hollarda esa hal qiluvchi rol o'ynaydi. Bu faoliyatning buzilishida qonda, to'qimalarda, a’zolarda chuqur o'zgarishlar ro'y berishi mumkin. ENDOKRIN BUZILISHLARNING PATOGENEZI Barcha endokrin buzilishlarning boshlang'ich manbai-joyiga qarab ularni 3 guruhga bo'lish mumkin: Bezlarning o'zidan kelib chiquvchi. To'qimalardagi o'zgarishlar tufayli yuzaga keluvchi. Markaziy idora etuvchi tuzilmalarning shikastlanishi natijasida, kelib chiquvchi. Endokrin buzilishlar sababidan qat’i nazar gipo-, giper- yoki disfunksiyalarga xos ko'rinishlar bilan namoyon bo'ladi. Ularni umumiylashtirib endokrinopatiyalar deb ataladi. Joylashgan o'mi va boshlang'ich sababiga ko'ra chetdagi bezlar tuzilishi va faoliyatining buzilishlari - birlamchi (bezlarning o'zida boshlangan) deganda adenogipoflz, ikkilamchi - ya’ni ularning faoliyatini bevosita idora etuvchi, uchlamchi - yuqori yoki markaziy darajada idora etuvchi gipotalamik buzilishlarga bog'liq bo'lgan turlari farqlanadi. Disfunksiya - bezning gipo- va giperfunksiyasi buzilishining qo'shilib kelishi yoki o'sha bez sekretsiyasining miqdoriy va sifatiy o'zgarishi 431 tushuniladi (buyrak usti bezining po‘stloq qismida enzimatik buzilishlar hisobiga yuz beradigan adrenogenital sindromda kortizol hosil bo'lishi va sekretsiyasining kamayishi yoki mutloq to'xtashi). Giperkortitsizm - AKTG sekretsiyasini kuchaytiradi, bu esa po'stloq androgenlarini ishlab chiqarilishini kuchaytirib, virilizatsiyaga olib keladi. Buyrak usti bezining po'stloq qismini bir vaqtda gipofunksiyasi (gipokortitsizm) va giperfunksiyasi (androgenlarning ko'plab ajralishi) kuzatilishi mumkin. Disfunksiya tushunchasiga yana bez tomonidan «normal bo'lmagan» gormonlami ishlab chiqaruvchi holat (faol gormon o'rniga paragormon ishlab chiqarilishi) ham kiradi. To'qimalardagi buzilishlar - asosan gormonlarning to'qima, birinchi navbatda, nishon hujayralar tomonidan qabul etilishi, o'zlashtirishi va umuman metabolizmi bilan bog'liq bo'ladi. Biroq, ikkilamchi (teskari bog'lanish tizimi ta’sirida) ravishda bunda endokrin bezlarning faoliyatida buzilishlar yuz berishi ehtimoldan holi emas. To'qima giperfunksional buzilishlari progormonning gormonga to'qimada konversiyasi (qayta o'zgarishi) kuchayishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin (digidrotestesteronni ko'plab hosil bo'lishida girsutizmning rivojlanishi, jigar kasalliklarida estronlar inaktivatsiyasining buzilishi ginekomastiyani keltirib chiqaradi, aldosteron periferik degradatsiyasining buzilishi - gipertenziyaga olib keladi va h.k.). Gormonal faol xavfli o'smalar, o'ziga xos maxsus guruhni tashkil qiladi va gipergormonal endokrinopatiyani chaqiradi. Bunda ma’lum gormon ishlab chiqaruvchi bezning faoliyati teskari bog'lanish tizimining ta’siri sababli tormozlangan bo'ladi. To'qima psevdo (yolg'on) gipofaoliyati holatidagi yetishmovchilik bezning normal faoliyatida ham kuzatilib, keyinchalik ikkilamchi buzilishlarga olib kelishi mumkin. To'qimalarda retseptorlarning bo'lmasligi yoki ular sonining nihoyatda kam bo'lishi gormonlar ta’sirini sezmaslikka sabab bo'ladi. Progormonning gormonga aylanishining buzilish soxta gipofaoliyatining yana bir sababi bo'ladi (testosteronga nisbatan sezgirligining kamayishida testikulyar feminizatsiya sindromining rivojlanishiga olib keladi). Insulinga qarshi mavjud bo'lgan yuqori titrli antitanalar ta’sirida insulinga nisbatan rezistentlik kelib chiqadi. Langergans orolchalaridagi betta-hujayralar gipertrofiyalanadi va oqibatda gipoglikemiya o'rnini qoplashga barcha imkoniyatlar safarbar etiladi, nihoyat insulin apparati holdan toyadi, natijada atrofiyaga uchraydi. 432 Ba’zida gipogormonal sindrom jigarning mikrosomal enzimatik i i/jmi faollashishi hisobiga yuzaga kelishi mumkin (barbituratlar steroid gormonlarning inaktivlanishi tufayli, bu esa ba’zi dorilarning salhiv ta’siridan dalolat beradi). GIPOTALAMO - GIPOFIZAR TIZIM FAOLIYATINING BUZILISHI Endokrin tizimining muvofiqlashtiruvchi markazi gipotalamusdir. U MNSdan kelayotgan axborotlarni qabul qilib, bir qator idora etuvchi gormonlarini gipofizga ajratib chiqaradi. Har bir gipotalamik gormon gipofizning oldingi bo‘lagida tegishli yoki ma’lum bir gormon sekretsinsini idora qiladi (rag‘batlantiradi yoki tormozlaydi). Gipotalamusdan ajralayotgan gormonlar nisbatan qisqa peptidlar bo'lib, juda oz miqdorda hosil bo‘ladi. Ular umumiy qon oqimiga tushmay, maxsus qon tomirlar orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri gipofizga kelib tushadi. Gipofiz o‘z navbatida boshqa endokrin bezlarni tanlab idora etuvchi, bir qator trop gormonlarini sekretsiya qiladi, shu tufayli bevosita o‘zining periferik ta’sirini amalga oshiradi. Gipofiz faoliyati gipotalamusning neyrosekretor yadrolari nazorati ostida bo‘ladi. Gipofiz gormonlarining hosil bo'lishi va sekretsiyasini idora etish osmoregulyatsiya, termoregulyatsiya, ovqat hazm qilish jarayonlari miyaning yuqori bo'limlaridan pastga tushuvchi axborotlar-signallar ta’sirida amalga oshiriladi. Gipotalamus va gipofiz orasida anatomik va funksional chambarchas bog'liqlik mavjud bo'lib, fiziologik va patologik holatlardagi ta’sirlarda bir butun gipotalamo-gipofizar neyroendokrin tizimi sifatida oliy idora etiluvchi tuzilmani tashkil qiladi. Bu tuzilma o'z navbatida asab tizimining ta’siri ostida bo'ladi. Gipofiz innervatsiyasini gipofiz arteriyasi bilan yonma-yon joylashgan simpatik tolalar amalga oshiradi, postganglionar tolalar ichki uyqu chigallar orqali yuqori buyin tugunlariga bog'langandir. Adenogipofiz gipotalamusdan bevosita innervatsiya qilinmaydi, orqa bo'lagiga gipotalamusning neyrosekretor yadrolarining asab tolalari o'tadi. Gormonal asab va gumoral munosabatlar bir-biri bilan chambarchas bog'langandir. AKTGning samara berishi sitoplazmada s-AMF ishtrokida proteinkinazaning faollashishi bilan bog'liq. Tireotrop gormon (TTG) - qalqonsimon bezning rivojlanishini va faoliyatini idora etadi, ularning sintezi va sekretsiyasini ta’minlovchilari bo'lib glikoproteidlar hisoblanadi. 433 Qalqonsimon bez faoliyatini idora etishda gipofiz oldingi bo‘lagining roli katta, u TTG ishlab chiqaradi, bu esa ushbu bez faoliyatini idora etuvchi omil hisoblanadi. Gipofizning va qalqonsimon bezning tireoid faoliyatlari orasidagi o‘zaro munosabat ikki tomonlama, ya’ni o‘zaro teskari xarakterga ega. TTGning gipofizdagi sekretsiyasi qondagi T3 va T4ning kontsentratsiyasining o'zgarishiga juda ham sezgir, gipofizdagi tireotropin-rilizing (hal qiluvchi) gormon retseptorlar sonini kamaytiradi, bu yuqori qontsentratsiyalarida ham kuzatiladi («Kamayuvchi idora qilish samarasi»). Gipofizni olib tashlash qalqonsimon bezning atrofiyasiga sabab bo‘lib, bez faoliyatini susaytiradi, tireoid gormonlar hosil bo‘lishini tormozlaydi, TTG yuborilganda esa aksincha holat kuzatiladi. Gipotalamusning miya qo‘shilmalari bilan aloqasi supraoptik- paraventrikulyar-gipofizar yo‘li va portal tomirlar tizimi orqali amalga oshiriladi. Gipotalamus-gipofiz-qalqonsimon bez tizimida gipotalamus markazi hisoblanib, u impulslarning gormonal yo'lga ulanishini ta’minlaydi. Tireoid gormonlar eng avvalo hujayra yadrolariga ta’sir etadi va MNS hamda organizmning bir butun tizim sifatida rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Yurak-tomirlar tizimi faoliyatini idora qilishda ham bu tizimning o'ziga xos o'rni bor. Katexolaminlar tireoid adenilattsiklaza va proteinkinaza faolligini rag'batlantiradi, ammo kolloid tomchi hosil bo'lishi va T3 hamda T4 ning sekretsiyasini rag'batlantiruvchi ta’siri TTG ni kam miqdorda tutgandagina namoyon bo'ladi. Tireoid gormonlar sekretsiyasi bevosita simpatik impulslar ta’sirida faollashadi, ya’ni qalqonsimon bezga gipotalamusning idora qiluvchi ta’siri gipofiz yoki paragipofizar yo'l orqali amalga oshiriladi. Past harorat, oqsilli ovqat, homiladorlik, tug'ish jarayoni, laktatsiya, dengiz iqlimi kabilar bez faoliyatini rag'batlantirsa, yuqori harorat, yorug'lik, tog' iqlimi va karbon suvlari, mo'l ovqat aksincha ta’sir qiladi. TIREOID GORMONLARINING TA’SIR MEXANIZMI VA SAMARASI Qonga tushgan tiroksin plazma oqsillari bilan birikadi va shu tufayli erkin holdagi T4 bilan o'zaro dinamik muvozanat o'matiladi. Gormonal faollikni faqat erkin fraktsiyalar namoyon qiladi. T3 va T4 ning ta’sir samarasi DNKda transkriptsiya va RNK hosil bo'lishini rag'batlantirish bilan namoyon bo'ladi. T3 faolligi T4 nikiga qaraganda bir pog'ona yuqori. 434 Bezlarda va nishon hujayralarda T3 ning faol shakllari bilan bir qatorda ma’lum miqdorda gormonal faollikka ega bo'lmagan shakli ham mavjud, u yadro retseptorlari bilan bog'langan. Ko'payganda, hujayralardagi tiroksinning faolligi birmuncha ortadi va maxsus ta’sir ko'rsatadi, so'ngra faolligi pasayadi. Keyinchalik nishon hujayralarda gormonlar parchalanadi. Qisman erkin holatga o'tgan yod yangi tireoid gormonlari sintezi uchun sarflanadi. Ko'pchilik a’zolarda to'plangan tireoid gormonlar kislorodga nisbatan talabni oshiradi. Bu samara ko'pincha yurak, buyrak, jigar, mushaklar, diafragmada va terida kuzatiladi. Bosh miya, taloq, limfa tugunlari va jinsiy a’zolarda bunday samara kamroq namoyon bo'ladi. Ko'p hollarda tireoid gormonlarning yuqori kontsentratsiyasi mitoxondriyalarda oksidli fosforillanish bir-biridan ajralishi yoki to'silishi tufayli energiya hosil bo'lishi va ajralishining o'zgarishi, yurak faoliyatining kuchayishi, natriy-kaliy ionlariga bog'liq. ATFaza sintezining va biologik membrana orqali ionlar transportining oshishi bilan bog'liq. Buning genetik apparatga ta’siri proteaza faollashishi, oqsillar parchalanishining kuchayishi, aminokislotalardan glikogenezning zo'riqishi va buning natijasida, qoldiq azotning ortishi hamda uning siydik orqali ajralishining ko'payishi bilan ifodalanadi. Bunday holda yog' almashinuvining buzilishi asosan lipoliz va yog'laming oksidlanishi, shu bilan birga o'z deposidan safarbar etilishining kuchayishi bilan xarakterlanadi. Karbon suvlardan lipogenez jarayoni tormozlanadi. Xolesterin sintezi, uning sarflanishi va jigar orqali chiqarilishi kuchayadi, qondagi miqdori kamayadi. Karbon suvlar almashinuvi tomonidan glikogen parchalanishining oshishi, laktat va glyukozadan resintezining vaqtinchalik tormozlanishi oqsillardan glikoneogenezningfaollashishiga olib keladi. Karbon suvlami ichakda so'rilishining kuchayishi, giperglikemik samara beradi. Sezilarli darajadagi o'zgarish simpato-adrenal tizim va yurak-tomir tizimlarining faollashishi va qon aylanishining giperdinamik holati sifatida namoyon bo'ladi. Buning qon yaratuvchi tizimga ta’siri gemopoezning rag'batlantirilishi, ovqat hazm qilish tizimiga esa shiralar ajralishining ko'payishi va ishtahaning oshishi bilan namoyon bo'ladi. GIPERTIREOID HOLAT Gipertireoz asosan qalqonsimon bezning gipergormonal holati bo'lib, kelib chiqishga ega bo'lgan buqoqlarda rivojlanish bilan bog'liq, asosan diffuz toksik (DTZ) va tugunli gjpertireoid buqoqlarda yaqqol namoyon bo'ladi. 435 Gipertireoz ko'pincha qalqonsimon bezning adenomasi - o'smasi, tireoiditda, adenogipofizning tireotrop adenomasi, qalqonsimon bezning gipofiz va gipotalamus bilan teskari bog'lanishining buzilishi, tireoid gormonlarni ishlab chiqaruvchi ektopik o'choqlar paydo boiishi va gormonlarning tashqaridan ko‘p miqdorda yuborilishi (davolash maqsadida) natijasida yuzaga kelishi mumkin. Ba’zi hollarda gormonning transport oqsillari bilan bog'lanishining susayishi, shuningdek, qalqonsimon bezning simpatik asab tizimi orqali kuchli faollashishi ham bunga sabab bo'lishi mumkin. Diffuz toksik buqoq (Bazed kasalligi va b.) - qalqonsimon bezning eng ko‘p uchraydigan kasalliklaridan hisoblanadi. Hozirgi vaqtda bu kasallik genetik atoimmun kasallik deb qaraladi. Kasallikning yuzaga kelishi irsiy moyillik mexanizmlarining oilaviy uchrashini tasdiqlaydi, bemorlarning qarindoshlari o'rtasidagi vakillarning qonida antitanalarning bir oila a’zolarida boshqa autoimmun kasalliklarning (pernitsioz anemiya, qandli diabetning I turi) mavjudligini tasdiqlandi deb hisoblash mumkin. Bu kasalliklarning kelib chi^ishida kuchli his-hayajon, ayniqsa salbiy hissiyotlarning ham muhim roli bor deb o‘ylashga asoslar bor. Ayrim autoimmun turning patogenezi asosida irsiy nuqson yotishi, ya’ni T-limfotsit supressorlarining tanqisligi tufayli, T-xelperlarning taqchilligi klonlari (oilalari)ning mutatsiyaga olib kelishi haqida ma’lumotlar bor. Limfotsitlar qalqonsimon bezning autoantigenlari ta’sirida autoantitana hosil bo‘lishini rag‘batlantiradi. Diffuz toksik buqoqda immun jarayonlar hujayraga autoantitanalar hosil bo‘lishini pag'batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Bu o‘z navbatida bezning giperfunksiyasi va gipertrofiyasiga olib kelishi mumkin. Bunda sensibilizatsiyalangan B-limfotsitlar qalqonsimon bezni rag'batlantiruvchi maxsus immunoglobulinlarni hosil qiladi. Diffuz toksik buqoqda uchragan bemorlarda nuklear komponentlarga, mikrosomal fraktsiyalarga va tireoglobulinlarga qarshi antitanalar aniqlangan. Bunda TTGning miqdori o‘zgarmagan yoki tireoid gormonlarning yuqori qontsentratsiyasi va gipofiz faoliyatining susayishi hisobiga biroz kamaygan bo'lishi mumkin. Ushbu patologiyaning klinik belgilari kasallikning patogenezi organizmning turli a’zo va tizimlarida tireoid gormonlarining ortiqcha samaradorligiga asoslangan bo‘lib, turli darajada namoyon bo'ladi. Asosiy belgilari - buqoq, ekzoftalm, tremor, taxikardiya, asab qo'zg'alishning kuchayishi, ruhiy ahvolning tez o'zgaruvchanligi, yig'loqilik va tajovuzkor holatlar, haddan ortiq terlash, ko'z qovoqlarining shishishi, reflekslarning kuchayishi va h.k. Ularda 436 xayolparastlik, o‘yparastlik, odatdan tashqari harakatchanlik va raushaklarning bo'shashish xurujlari, uyquning buzilishi kuzatiladi. Gipertireozning, ayniqsa salbiy kechishida ko'pincha tireotoksik kriz rivojlanishi mumkin. Bu asorat keskin taxikardiya, haroratning ortishi, kutilmagan xatti-harakatlar, qo‘zg‘alishlar va to'qima katabolizmining kuchayishi, hayotga xavf solishi mumkin bo'lgan boshqa o'zgarishlar bilan tavsiflanadi. GIPOTIREOZ HOLATLAR Qalqonsimon bezning gipogormonal holatlarining kelib chiqishi periferik, gipofizar, gipotalamik turlarga bo'linadi. Gipotireozning periferik sabablari quyidagilar: bezning tug'ma gipo- yoki aplaziyasi; bezning turli xil omillar ta’sirida shikastlanishi; v) gormonlar sintezi uchun kerak bo'lgan fermentlarning bo'lmasligi; g) organizmga tushayotgan oziq moddalar va suvning tarkibida yodning yetishmasligi; d) bezga bog'liq bo'lmagan sabablar (gormonning inaktivlanishi, yadro retseptorlarining taqchilligi yoki ularning bloklanishi). Gipofizar va gipotalamik gipogormonal holatlar ularda tiroliberin va tirotrop gormonlar hosil bo'lishini susaytiruvchi o'smalar paydo bo'lishi bilan bog'liq. Ko'p hollarda gormonning sintezi uchun zarur bo'lgan moddalarning organizmga kam miqdorda kirib kelishi natijasida, biosintez jarayonlarining buzilishi, gormonning yetishmovchiligiga olib keluvchi sabab bo'ladi. Masalan, endemik buqoq kuzatiladigan mintaqalarda, u joyning suv-tuprog'ida yodning kam bo'lishi (yoki bo'lmasligi) tufayli, tireoid gormonlar sintezining kamayishiga olib kelishi mumkin. Agar tireoid gormonlar ta’siri orqali uning ishlab chiqarilishi past yoki to'xtagan organizmda metabolizm jadalligi oshirilsa (bakterial pirogenlar ta’sirida), bezning funksional faolligi tez orada yanada susayadi. Qalqonsimon bezning gipofunksiyasi asosiy almashinuv qanchalik kuchaysa, shunchalik jadalroq rivojlanadi, buni ekstratireoid omil rag'batlantiradi. Qalqonsimon bez funksional faolligining susayishi tireoid gormonning qondagi darajasi past bo'lishiga qaramay, yuz beradi. Qalqonsimon bez faolligi ishlab chiqargan gormonning kon- tsentratsiyasi hisobiga emas, balki endokrin bo'lmagan omillar tufayli saqlanadi. 437 Tyg‘ma miksedema (TM) - atireoz yoki horailadorlik davrida ona organizmiga salbiy ta’sirlar natijasida, qalqonsimon bezning gipoplaziyasidir. Ba’zida buning sababi fermentopatiya yoki periferik areaktivlik bo'lishi mumkin. Buning natijasida qalqonsimon bezning nihoyatda og‘ip gipofunksional kasalligi - tireoid gormonlarning yetishmasligi tufayli kretinizm rivojlanadi. Bunda bola sekin rivojlanadi, bo‘yi past bo'ladi, qisqa bo‘yinli, qo‘l va oyoqlari kalta bo'ladi. Yuzi shishgan va ma’nosiz qiyofali bo'ladi. Tili kattalashganligi tufayli og'zidan chiqib turadi. Ruhiy tomondan chuqur o'zgarishlar yuz beradi. Masalan, telbalik va ongning yo'qolishi. TTGning endemik o'chog'i, asosan, tog'li joylarda yashaydigan aholi populyatsiyasi orasida uchraydi. Ma’lumki bu suv-tuproqda va ovqatda yodning yetishmasligi bilan bog'liq. Yod yetishmasligi yoki bez faoliyatining ba’zi moddalar (toksik moddalar - tiomochevina hosilalari, tiouratsil, tiotsianid, sulfanilamid va h.k.) ta’sirida susayishi tireoid gormonlarning qondagi kontsentratsiyasini kamaytiradi, TTG sekretsiyasini kuchaytiradi. Biroq yod taqchilligi gormonlar biosintezining keyingi bosqichida qalqonsimon bezga TTG ta’siri natijasida, uning gipertrofiyasi (davomli ta’sirida), tireoid hujayralaming giperplaziyasi yuz beradi. Miksedemaning klinik ko'rinishlari o'ziga xos: bemorlar holdan toygan, bo'shashgan, uyquchan, fikr yuritishi susaygan, xotirasi past, so'zlashishi o'zgargan, karaxt, reflekslari va o'zini tutish reaksiyalari sust bo'ladi. Ularning mehnat qobiliyati anchagina susaygan, terisi quruq, sochlari sinuvchan, gipekeratoz kuzatiladi, shish rivojlanadi. Lekin bu shish boshqa shishlardan keskin farq qiladi, ya’ni bunda suyuqlik to'qima kolloidlari bilan birikib, to'qimani bo'ktiradi va shilimshiqsimon mutsinni hosil qiladi, uning tarkibida gialuron va xondroitinsulfat kislotasi bo'ladi. Terida to'plangan mutsin uni qalinlashtiradi, jipslashtiradi, shuning uchun terini barmoq bilan yig'ib bo'lmaydi va u bosilganda chuqurcha hosil bo'lmaydi. Miokardning qisqaruvchanlik xususiyati susayadi, yurak bo'shliqlari kengayadi, puls onda-sonda bo'lib, sust to'ladi. Ovqat hazm qilish tizimi tomonidan - oshqozon shirasining gipersekretsiyasi, axlorgidriya, so'rilishning qiyinlashishi,ishtahaning pasayishi, ko'ngil aynishi, meteorizm, ichakning falajlanishi kabi o'zgarishlar kuzatiladi. Bu kasallikda boshqa immun, qon hosil qiluvchi, jinsiy va tayanch-harakat apparati tizimlarining faoliyati ham buzilgan bo'ladi. Asosiy almashinuv, oqsillar, karbon suvlar va yog'larning parchalanishi va sintezi susaygan, qonda xolesterin miqdori oshgan bo'ladi. 438 Miksedemada yetilmagan qalqonsimon bez gormonlari bilan o‘mini bosuvchi terapiya o‘tkazilmasa gipotireoid koma rivojlanadi. Uning yuzaga kelishini sovuq qotish, shikastlar, infektsiyalar tezlashtiradi. Bu vaqtda bemorning ahvoli nihoyatda og‘irlashadi, bradikardiya kuchayadi, AB pasayadi va hushini yo'qotadi. Tana harorati birdaniga pasayadi (gipotermiya). BUYRAK USTI BEZI FAOLIYATINING BUZILISHLARI Har bir buyrak usti bezi tashqi po‘stloq va ichki miya qismidan tashkil topgan bo'lib, ularning tuzilishi ham, ishlab chiqaruvchi gormonlari ham turlichadir. Po'stloq qismi bir nechta steroid gormonlarni - mineralokortikosteroidlar, kortikosteroidlarni, miya qismi esa katexolaminlarni ishlab chiqaradi. Po'stloq qismining gormonlarisiz odam yashay olmaydi, katexolaminlar bu bezdan tashqari xromaffin to'qimalarda ham ishlab chiqariladi. Buyrak usti bezining gormonlari modda almashinuviga ko'p qirrali ta’sir ko'rsatadi va tashqi muhitning o'zgaruvchan sharoitlariga muvofiq, ravishda organizmning adaptatsion-moslashuv jarayonlarining rivojlanishi, ayniqsa, ekstremal omillar ta’sirlariga nisbatan javoblaming shakllanishi va ifodalanishida bevosita va bilvosita ishtirok etadi. Buyrak usti bezining po'stloq qismi 3 zona (qavat)dan iborat: 1) koptokchali, 2) tutamli, 3) to'rli. Koptokchali qavat hujayralari aldosteron ishlab chiqaradi, u buyraklarga, undan tashqari so'lak bezlari, oshqozon-ichak yo'li va yurak-tomir tizimiga ham ta’sir etadi. Buyrak kanalchalarida natriy reabsorbtsiyasini, kaliy, vodorod, ammoniy va magniylarning ekskretsiyasini rag'batlantiradi. Natriyning rezorbtsiyasi ekstratsellyulyar suyuqlik hajmini idora etishi tufayli elektrolitlar muvozanatini saqlashda, muhim rol o'ynaydi, muskullarda natriyning ushlab qolinishi esa rezistent tomirlar tonusini oshiradi, bu bilan arterial bosimni bir tarzda ushlab turish uchun imkoniyat tug'iladi. Aldosteronning biosintezi va sekretsiyasi quyidagicha idora qilinadi: renin-angiotenzin tizimida qon hajmining o'zgarishi bosimini rag'batlantiruvchi angiotenzin-II hosil bo'lishiga olib kelishi; bevosita natriy va kaliy kontsentradiyasini o'zgartirish; v) aldosteron hosil bo'lishini AKTGning ta’siri hisobiga o'zgartirish. Tutamli qavat glyukokortikoidlarni-kortikosteron va ko'proq miqdorda kortizolni sintezlaydi. Ularning miqdoriy o'zgarishi asosan 439 fiziologik, patofiziologik va metabolik samaraning barcha davrlarda moddalar almashinuvining o'zgarishida namoyon boiadi. Glyukokortikoidlar karbon suvlaming so'rilishini ta’minlaydi, ularning jigarda yogiarga aylanishini tormozlaydi, glikogenning jigarda yig‘ilishini kuchaytiradi, glyukozaning mushaklar, biriktiruvchi va limfoid to‘qimalar tomonidan sarflanishini kamaytiradi. Glikoneogenezning aminokislotalar, glitserin va yog* kislotalardan amalga oshishida rag'batlantiruvchi omillar sifatida katta ahamiyatga ega. Jigarda oqsillar sintezini faollashtirish bilan bir qatorda ularning sintezi ham amalga oshadi va muskullar, biriktiruvchi hamda limfoid va boshqa to'qimalarda katabolik jarayonlami kuchaytiradi. Yog* almashinuvida glyukokortikoidlar lipogenezga tormozlovchi ta’sir etib, ularning depodan safarbar qilinishi va ketogenezning kuchayishi kabi o'zgarishlami yuzaga chiqarishi bilan xarakterlanadi. Glyukokortikoidlarning kuchli va davomli ta’siri esa yog'larning ortiqcha to'planishiga sabab bo'ladi. Patologik holatlarda glyukokortikoidlar ta’sirining ko'rinishlari quyidagicha bo'ladi: yallig'lanishga qarshi samara - hujayra va organellalar (mitoxondriyalar, lizosomalar va h.k.) membranasini mustahkamlash, serotonin va gistamin paydo bo'lishini tormozlash, kinin va prostaglandinlarni hosil qilish, leykotsitlar emigratsiyasi va yopishishini amalga oshirish, komplement faolligiga ta’sir etish kabi ta’sirlar bilan namoyon bo'ladi; allergiyaga qarshi va immunodepressiv samara - limfotsitlar hosil bo'lishini tormozlash va ularni parchalash, limfoid to'qima involyutsiyasi, limfopeniya va eozinopeniyani chaqirish bilan kuzatiladi; v) glyukokortikoidlar fibroblastlarning ko'payishi va kollagen hosil bo'lishini chegaralash orqali yapalap bitishiga to'sqinlik qiladi; g) oshqozon-ichak yo'lida glyukokortikoidlar xlorid kislotasi va pepsin sekretsiyasini kuchaytirib, yara hosil bo'lishiga olib kelishi mumkin. To'rli qavatida androgenlar va oz miqdorda estrogenlar hosil bo'ladi. Androgenlar erkaklarda tashqi jinsiy belgilar (tana va yuz tuzilishi, ovoz kuchi, tuklarning o'sishi va h.k.)ning rivojlanishiga ta’sir etib, anabolik xususiyatga ega bo'lganligi sababli, skelet mushaklarida oqsillar sintezini kuchaytiradi. Aldrogenlarning hosil bo'lishi AKTG tomonidan nazorat qilinadi, biroq ular darajasining ortishi kortikoliberin va AKTG sintezini susaytirmaydi. Buyrak usti bezi po'stloq qismining gipergormonal holati. Glyukokortikoidlarning ortiqcha mahsuldorligi: 440 kortikoliberin va AKTGning (markaziy kelib chiqadigan) ortiqcha bo'lishi bilan bog'liq; buyrak usti bezining po'stloq, qismi bilan bevosita bog'liq, AKTG ishlab chiqaruvchi ektopik o'choqlar, o'smalar va uning metastazlari, qalqonsimon bez, oshqozon osti bezi, urug'donlar, bachadon va boshqa a’zolarning o'smalari vaqtida yuzaga kelishi mumkin. Markaziy giperkortitsizm - Itsenko-Kushing kasalligi - gipotalamus yadrolari tomonidan ortiqcha kortikoliberinning ishlab chiqarilishi va buning natijasida, gipofizning oldingi bo'lagidagi bazofil hujayralar tomonidan AKTGning ko'plab hosil bo'lishi bilan bog'liq. Bunda buyrak usti bezining po'stloq qismining tutamli va to'rli qavatlarining rag'batlanishi kuzatiladi, shuning uchun bezlar giperplaziyaga uchraydi. Kasallikning asosiy ko'rinishlari glyukokortikoidlarning ko'p ishlab chiqarilishiga bog'liq, shu bilan bir qatorda androgen va aldosteronning ortiqcha bo'lishi ham katta ahamiyatga ega. Kasallikning simptomlari glyukokortikoidlar samarasining ortishiga ko'proq bog'liq bo'lib, buyrak usti bezining po'stloq qismining boshqa gormonlariga qandaydir darajada ham taalluqlidir. Bunda yuzning oysimon-qizg'imtir bo'lishi, proportsional bo'lmagan semirish, ya’ni tananing yuqori qismi - yuz, bo'yinni yog' bosishi, qolgan qismlarining esa oriqlashishi xarakterlidir. Qorinda, yelkada va sonning ichki yuzasi terisida chiziq («striy») lar hosil bo'ladi. Suyaklarda osteoporoz rivojlanadi, ustunli tuzilishining buzilishi tufayli ikkilamchi demineralizatsiyasi va qobirg'a, umurtqa kabi suyaklaming (ba’zida «O'z-o'zidan», «Bexosdan va besabab») patologik sinishlari kuzatiladi. Yuqorida qayd qilingan o'zgarishlar glyukokortikoidlarning oqsillar almashinuviga nisbatan katabolik, antianabolik ta’sirlari hisobiga yuzaga keladi. Yurak-tomir tizimi tomonidan qon bosimining ortishi, qon aylanishining buzilishi, retinopatiya, yurak yetishmovchiligi, buyraklarning burushishi kuzatiladi. Bu kabi o'zgarishlar miokardning turli qismlarida elektrolitlarning lokal («mahalliy») siljishi - hujayra ichida natriyning ortishi, kaliyning esa kamayib ketib, kardiopatiyaning rivojlanishiga, ya’ni yurak yetishmovchiligining yuklamali shakliga miokardial shaklining ham qo'shilib ketishiga bog'liq. Itsenko-Kushing kasalligida glyukozaga tolerantlik pasayadi, giperglikemiya - qandli diabetga moyillik va kasallikning rivojlanishi kuzatiladi. Infektsiyalarga qarshilik pasayadi, glyukokortikoidlar immunodepressiv ta’sirini tasdiqlaydi. Qonda limfopeniya, eozinopeniya, eritrotsitoz, ivishining buzilishi va qon ketishi kabi o'zgarishlarni ko'rish mumkin. 441 Itsenko-kushing sindromi - giperkortitsizmning birlamchi glandulyar shakli. Tashqi ko'rinishlari bilan Itsenko-Kushing kasalligiga o'xshasa- da, ammo etiologiyasi va patogenezi turlichadir. Buyrak usti bezi po‘stloq qismining koptokchali qavati adenomasi aldosteronning ko'plab, ortiqcha hosil bo'lishiga olib keladi, buning natijasida birlamchi giperaldosteronizm (Konn kasalligi) rivojlanadi, bunda glyukokortikoidlarning sintezi buzilmagan bo'ladi. Ortiqcha aldosteron suv va natriy ushlanib qolinishiga olib keladi. Natriyning rezistent tomirlami mushak hujayralarida kontsentratsiyasini yuqori bo'lishi ularning asab qo'zg'alishlariga sezgirligini oshiradi va bu davomli, turg'un gipertenziya rivojlanishiga, patogenetik asos bo'ladi. Nefron kanalchalari distrofik o'zgarishlarga chalinadi va vazopressin ta’siriga javob qilish qobiliyatini yo'qotadi, poliuriya rivojlanadi. Shu sababli ham Konn kasalligida shishlar kuzatilmaydi. Kaliy va xlor ionlarining yo'qotilishi miasteniya, parez, skelet mushaklarining titrashi va miokard qisqaruvchanligining buzilishiga sabab bo'ladi. Androgenital sindrom - bolalarda buyrak usti bezining tug'ma giperplaziyasining klinik ko'rinishi hisoblanadi, kortizol sintezining genetik bloklanishi bilan xarakterlanadi. Bu o'z navbatida buyrak usti bezi tomonidan androgenlar sintezini rag'batlantiruvchi AKTG sintezini tormozlamaydi. Hatto, homiladorlik davrida ayollarda erkak jinsining belgilari va virilizatsiya kuchayadi. O'g'il bolalarda ikkilamchi jinsiy belgilar erta rivojlanadi, qiz bolalarda esa psevdogermafroditizm kuzatiladi. Giperandrogenizatsiya va giperestrogenizatsiya, buyrak usti bezining po'stloq qismi to'rli qavatining adenomasi bo'lgan bolalarda uchrashi mumkin. Gormonlar sekretsiyasining xarakteri va kasalningjinsiga qarab erkaklarda feminizatsiya, ayollarda esa virilizatsiya yoki har ikki jinsda jinsiy belgilami erta rivojlanishi kuzatiladi. BUYRAK USTI BEZI MIYA MODDASI FAOLIYATINING BUZILISHI Buyrak usti bezi miya moddasining o'smasi - feoxromotsitomada katexolaminlarning sekretsiyasi haddan tashqari kuchaygan bo'lib, juda yuqori, turg'un va davomli arterial gipertenziya bilan xarakterlanadi. Bemorlarda taxikardiya, og'riq va kuchli ter ajralishi kuzatiladi. Yuqorida qayd qilinganlar turli xil fizik yuklama yoki ruhiy ta’sirlar natijasida qonga adrenalin va noradrenalinning ko'plab chiqarilishi bilan tushuntiriladi. 442 BUYRAK USTI BEZI PO'STLOQ QISMINING GIPOFUNKSIYASI O'tkir yetishmovchiligi. Buyrak usti bezining har ikkalasini olib tashlash juda og'ir natijalar beradi va oqibatida o'limga olib keladi. Eksperimentda kortikosteroidlarning yetishmasligida hayvonlaming bir zumda halok bo'lishi kuzatilgan. O'tkir yetishmovchilik buyrak usti bezi po'stloq qismining turli sabablarga ko'ra qo'pol shikastlanishlarida kuzatiladi (tug'ilish jarayonidagi shikastlar, qon quyilishi, tomirlarning trombozi, og'ir, kuchli, ayniqsa virusli infektsiyalar va h.k. vaqtida). Davolash choralari ko'rilmasa, tezda muskullar bo'shashadi, arterial gipotenziya, dispeptik o'zgarishlar va qon aylanishining yetishmovchiligi tufayli o'lim yuz beradi. Surunkali yetishmovchiligi. Buyrak usti bezining tuberkulyoz jarayonlari, amiloidoz, o'smalar metastazi va insektitsidlar ta’sirida ikki tomonlama shikastlanishidan kelib chiqadi. Autoimmun shikastlanish bilan boradigan gipokortitsizm ham uchraydi, bunda buyrak usti bezining atrofiyasi rivojlanadi. Anti tana barcha steroidogen hujayralarga qarshi bo'lishi mumkin va gipokortitsizm gipogonadizm bilan qo'shilgan bo'ladi yoki boshqa autoimmun kasalliklar (tireoidit, qandli diabet va b.) bilan birga uchraydi. Buyrak usti bezi yetishmasligining markaziy shakllari gipotalamusning yoki adenogipofizning shikastlanishi bilan chaqirilishi mumkin. Gipokortitsizm gipofizning og'ir shikastlanishidagi pangipopituitarizmning komponenti bo'lishi mumkin. Buyrak usti bezi ayrim gormonlarining yetishmasligi ko'pincha fermentlardagi nuqsonlarga bog'liq. Glyukokortikoidlarning retseptorlari anomaliyasida kortizolga rezistentlik kelib chiqadi. Surunkali gipokortitsizmda anoreksiya - shiddatli oriqlab ketish tezda fizik va ruhiy charchash, apatiya, muskullar bo'shashishi, shalpayib qolishi, arterial gipotenziya, AKTG sekretsiyasi darajasining ortishi tufayli teri va shilliq qavatlarning giperpigmentatsiyasi kuzatiladi. Surunkali yetishmovchilik kelib chiqish sababi va davolash samarasiga ko'ra uzoq vaqtgacha cho'zilishi ham mumkin. Glyukokortikoidlar, mineralokortikoidlar va androgenlar hosil bo'lishining umumiy - total pasayishi (Addison kasalligida eng ko'p yoki asosan buyrak usti bezining silida) barcha turdagi moddalar almashinuvining buzilishi bilan ifodalanadi. Glyukokortikoidlar yetishmasa, jigarda va muskullarda glikogen miqdori kamayadi, qo-da va to'qimada ham glyukozaning miqdori kamayadi. BemorLu 443 gipoglikemiya sodir bo‘lib, adinamiya kuzatiladi. Jigarda oqsillar sintezi to‘xtaydi, androgenlar yetishmasligi, anabolik jarayonlami susaytiradi (avvalo mushaklar hisobiga tana vazni kamayadi). Terining giperpigmentatsiyasi buyrak usti bezining surunkali birlamchi yetishmovchiligining asosiy belgisi hisoblanadi («bronzali» tus olish). JINSIY BEZLAR FAOLIYATINING BUZILISHLARI Jinsiy bezlarning giperfunksiyasi gipofizning gonadotrop funksiyasi ortganda va urug‘don hamda tuxumdonlarda gormonal faol o'smalar hosil boiganda ko‘proq kuzatiladi. Androgenlarning ortiqcha bo‘lishi o‘g‘il bolalarni kichik «gerkuleslarga» («bahaybat polvonlarga») aylantirib qo'yadi, oyoq va qo‘llari kalta, baquvvat bo'ladi. Tashqi jinsiy a’zolari, shu jumladan, urug'donlari ham gipertrofiyalangan bo'ladi, bu adrenogenital sindromdan farqlanishini bildiradi. O'g'il bolalarda ikkilamchi jinsiy belgilar kuchli rivojlanadi - past yo'g'on ovoz, yuzda, qo'ltiq, ostida va qovda tuklar о'sib chiqadi. Estrogenlar ko'paysa, qizlarda hayz ko'rish (menstruatsiya) ertaroq boshlanadi, ko'krak bezlari vaqtidan ilgari va kuchli bo'rtadi, qovda tuklar paydo bo'ladi, son va chanoq atrofida yog' to'planadi. Katta yoshdagi ayollardagi kabi menstruatsiya sikli buziladi, follikulalar oxirigacha to'liq yetilmaganligi sababli, ovulyatsiya yuz bermaydi, ko'pincha, bachadondan qon ketishiga sabab bo'ladi. Progesteron miqdorining ko'pligi amenoreya, bachadon va ko'krak bezlari kattalashishiga olib keladi. Jinsiy bezlarning gipofunksiyasi - gipogormonal holati ular olib tashlanganda, yallig'lanish jarayonlarida, toksinlar ta’sirida, ionlashgan radiatsiya, gipotalamo-gipofizar idora etilishining buzilishi yoki irsiy sabablar natijasida yuz berishi mumkin. Jinsiy rivojlanishdagi tug'ma buzilishlar, genlarning mutatsiyasi, kriptorxizm, jinsiy bezlarning gipoplaziyasi yoki mutloq bo'lmasligi nisbatan sezilarli darajada uchrab, bularga sabab bo'ladi. Yuqorida qayd qilinganlarning barchasi asosan gipogonadizmga olib keladi. Jinsiy bezlari olib tashlangan hayvonlarda suyaklarining ingichkalanishi, cho'zilishi, og'irligining kamayishi va yog'larning ortiqcha miqdorda to'planishi kuzatiladi. Erkaklarda ypyg' pufakchalari, prostata bezi va jinsiy a’zoning, urg'ochilarida esa bachadon va uning qo'shimchalarining chala rivojlanishi bilan birga siklli o'zgarishlarning bo'lmasligi kuzatiladi. Yuqorida qayd qilinganlarning barchasi androgen 444 va estrogen gormonlarning morfogenetik va anabolik ta’sirlari samarasi bilan bog'liq. Katta yoshdagi hayvonlarda jinsiy bezlarni olib tashlash ularda jinsiy a’zolarning atrofiyasi, jinsiy instinktning yo'qolishi, bachadonda siklli jarayonlarning to'xtashi va ikkilamchi jinsiy belgilarning yo'q bo'lib ketishiga olib keladi. Moddalar almashinuvi sezilari darajada buziladi, ateroskleroz juda ham erta rivojlanadi, miya po'stlog'ida qo'zg'alish - tormozlanish jarayonlarining munosabatlari buziladi. Yosh o'tishi bilan gormonal faollikning susayishi va bunga bog'liq, o'zgarishlarning namoyon bo'lishi bilan ifodalanuvchi holatga, erkak va ayollarda - klimaks deyiladi. Ba’zida bu jarayon patologik tus olib, klimakterik sindromni hosil qiladi, buni esa o'ziga yarasha davolash zarurati tug'iladi. Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|