Ishchi kuchi migratsiyasining iqtisodiy va ijtimoiy jihatlari. Mundarija

Kurs ishning maqsadi: Kurs ishining maqsadi jahon iqtisodiyotida ishchi eksporti tahlili va unda O’zbekiston ishchi kuchini migratsiyasining ulushini chuqur tahlil etish va pandemiyaning natijasidagi iqtisodiy inqirozning ta’siri xusuiyatlarinin o’rganishdir.
Kurs ishning vazifalari: Kurs ishining vazifalari quyidagilarni kurs ishining bo’limlari sifatida yoritishdir:

• 
  xizmat ko’rsatish, servis bozori tavsifi va tushunchasi;
  
• 
  ishchi kuchi migratsiyasining mohiyati, tarkibi va dinamikasi;
  
• 
  ishchi kuchi migratsiyasi va pul o’tkazmalari;
  
• 
  ishchi kuchi migratsiyasini davlat tomonidan tartibga solish usullari;
  
• 
  O’zbekiston ishchi kuchi migratsiyasi jarayonida va bunga pandemiyaning tasiri.
  

Kurs ishining predmeti: Kurs ishining predmeti jahon iqtisodiyotida ishchi eksporti tahlili va unda O’zbekiston ishchi kuchini migratsiyasining ulushini chuqur tahlil etish, xususan, mamlakat iqtisodiy o’sishning o’tmishdagi, bugungi va kelajakdagi holati haqida bo’lgan barcha xorijiy tahlillarni o’rganish hisoblanadi.
Kurs ishining obyekti: Kurs ishining obyekti jahon iqtisodiyotida ishchi eksporti tahlili va unda O’zbekiston ishchi kuchini migratsiyasining ulushining chuqur tahlilidir. Kurs ishini obyekti Singapur milliy iqtisodiyotida «Singapur modeli»ning ustuvor ahamiyati va uning xususiyatlarining tahlili hisoblanadi.
1. Xizmat ko’rsatish, servis bozori tavsifi va tushunchasi
Xizmatlar ko’rsatish va servis odamlarning xilma-xil keng ehtiyojlarini qondirish bilan bog’liq bo’lgan ko’p qirrali majmua faoliyat turlari va tijoriy mashg’ulotdir. YUNTKAD va Jahon banki tomonidan ishlab chiqilgan « transaksiyalarni xizmatlar bilan liberallashtirish»da xizmatlarga quyidagi aniqlik beriladi:
Xizmatlar (services) – institutsional birliklar nizomidagi o’zgarish bo’lib, qaysikim boshqa bor institutsional birlik bilan o’zaro kelishuv asosida va harakat natijasida ro’y beradi.
Bu aniqlik ko’p qirrali operatsiyalar firma doirasini qamrab oladi. Shuning uchun xizmat tushunchasi keng va tor ma’noda narxlanadi. Birinchi holda xizmatlar – insonning tijoriy mashg’uloti va xilma – xil majmua turdagi faoliyatidir. Uning vositasida u boshqa odamlar bilan munosabatga kirishadi, ikkinchi holda –konkret aksiya, tadbir bo’lib, qaysikim bir tomon (sherik) boshqa tomonga taklif qilishi mumkin.
Xizmat ko’rsatish va servis bunday aytganda iqtisodiy sektorda uchlarnchi deb ataladi. Jahon ichki yalpi mahsulotining 2/3 uning hissasiga to’g’ri keladi. Ular AQSH iqtisodiyotida va boshqa sanoati rivojlangan davlatlarda o’rtacha 65% darajada kuzatiladi. Shuningdek rivojlanayotgan va o’tish jarayonlarini kechayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida esa mutloq ustunlik qiladi.
Xizmatlar tovarlar va ularning moddiy ifodalanishidan bir qator farqlarga ega. U qo’yidagilardan iborat:

• 
  odatda xizmatlar sezilmaydilar. Ko’pchilik xizmatlar bu sezilmasligi va «ko’rinmasligi» ko’pincha tashqi savdoda eksport va importni ko’rinmas (invisible) deb atashga asos hisoblanadi;
  
• 
  xizmatlar o’z manbasidan ajralmasdir;
  
• 
  ularni ishlab chiqish va iste’mol qilish odatda uzilmasdir;
  
• 
  ular uchun sifat, o’zgaruvchanlik va saqlanmaslik harakterlidir.
  

savdo va iqtisodiyotda xizmatlar soni va roli eng avvalo ilmiy – texnik yuksalish natijasida tez ortadi. Shu jumladan, iqtisodiy aloqalar ham kengayadi. Jahondagi ko’pchilik mamlakatlarda, aholining daromadi, to’lov qobiliyati oshadi. Chunki xizmatlar ko’rsatish bir xil emas, ularning bir nechta tavsifi (klassifikatsiyasi) mavjud.

1-rasm. Jahon YaIMida xizmatlar sohasinind ulushi (YaIMga nisbatan foizda)²
1-rasmda jahon YaIMida xizmatlar sohasinind ulushi tasvirlangan. sanoat standartlashtirish tavsifiga asoslangan BMT qabul qilgan xizmatlar ko’rsatish tasnifi o’z ichiga qo’yidagilarni kiritadi:

• 
  kommunal xizmatlar va qurilish;
  
• 
  ulgurji va chakana savdo, restoranlar, mehmonxonalar;
  
• 
  tovarlarni yuklash, saqlash, aloqa, moliyaviy vositachilik;
  
• 
  mudofaa va majburiy ijtimoiy xizmatlar;
  
• 
  boshqa ijtimoiy va shaxsiy xizmatlar.
  

Bu tavsif bo’yicha xizmatlar mamlakatlar ichida amalga oshiriladi va iste’mol qilinadi ammo savdoda ob’ekt bo’lishi mumkin emas. XVF tavsifi to’lov balansini tuzishda qo’llanilganda rezidentlar va norezidentlar o’rtasidagi to’lovlar bilan bog’liq holda quyidagi xizmat turlarini o’z ichiga oladi:

• 
  transport;
  
• 
  safarlar;
  
• 
  aloqa;
  
• 
  qurilish;
  
• 
  sug’urta;
  
• 
  moliyaviy xizmatlar;
  
• 
  kompyuter va axborot xizmatlari;
  
• 
  royalti va litsenziya to’lovlari;
  
• 
  boshqa biznes xizmatlar;
  
• 
  shaxsiy, madaniy, rekreatsion xizmatlar;
  
• 
  xukumat xizmatlari.
  

Ishlab chiqarish omillari harakati nuqtai nazaridan xizmatlar omiliy (factor servees), munosabatlari bilan (mamlakatlararo) paydo bo’ladigan ishlab chiqarish omillari joy almashinuviga bo’linadi. Eng avvalo kapital va ishchi kuchlari (ular daromadlarda investitsiyalarga amalga oshiriladi, royalti va litsenziya to’lovlari, norezidentlar tomonidan to’lanadigan ish haqi to’lovlari), va noomiliy xizmatlar (non actor services) - qolgan xizmat turlari (transport, sayoxat va boshqa nomoliyaviy xizmatlar).
GATT/JST (JST) doirasida muzokaralar chog’ida 12 sektorga bo’lingan 160 dan ko’proq xizmat ko’rsatish turlari hisobga olinadi:

1. 
   ishga aloqador xizmatlar (46 soha xizmat turlari);
   
2. 
   aloqa xizmati (25 tur);
   
3. 
   qurilish va injiniring xizmatlari (5 tur);
   
4. 
   distribyutor xizmatlari (5 tur);
   
5. 
   umumiy ta’lim xizmatlari (5 tur);
   
6. 
   atrof –muhit muhofazasi bo’yicha xizmatlar (4 tur);
   
7. 
   moliyaviy xizmat, sug’urta qo’shilgan holda (17 tur);
   
8. 
   sog’liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar bo’yicha xizmat (4 tur);
   
9. 
   turizm va sayohat (4 tur);
   
10. 
    dam olish, sport va madaniyat soxasidagi xizmatlar (5 tur);
    
11. 
    transport xizmatlari (33 tur);
    
12. 
    boshqa xizmatlar.
    

GATT/JST doirasida savdo xizmatlarini taqdim etish usullari bo’yicha tavsiflanadi. Bunda quyidagi xizmat ko’rsatish turlari ajratib ko’rsatiladi:

• 
  davlatlararo chegara savdo xizmatlari;
  
• 
  iste’molchining xizmatlar iste’mol qilinadigan mamlakatda harakatlanishi;
  
• 
  xizmat ko’rsatiladigan mamlakatda tijoriy muassasa ishtiroki;
  
• 
  xizmat taqdim etilishi uchun jismoniy shaxsni boshqa mamlakatga vaqtincha ko’chirish. Ko’proq xizmat hajmi (80% ga yaqin summa) 1 va 3-usullarga to’g’ri keladi.
  

XVFning moliya statitistikasi uch guruh xizmatlar bo’yicha ma’lumotlar e’lon qiladi:

• 
  transport xizmatlari;
  
• 
  turizm;
  
• 
  boshqa xususiy xizmatlar.
  

2-rasm. Jahonda xizmatlar eksporti choraklar bo’yicha (trillion AQSh dollarida).³
2-rasmda jahonda xizmatlar eksporti choraklar bo’yicha trillion AQSh dollarida tasvirlangan. 2019 yilda o’rtacha o’sish 1,9 foizga ko’tarilganidan so’ng, jahon xizmatlari eksporti COVID-19 pandemiyasi paydo bo’lishi natijasida, 2020 yilning dastlabki ikki choragida keskin kamaydi. Uchinchi chorakda tiklanish alomatlari namoyon bo’ldi. Shu bilan birga, ushbu ko’rsatkich o’tgan yilga nisbatan 19,9 foizga pasaygan va 2020 yilning uchinchi choragida hali ham mavjud.
2019 yilda global xizmatlar eksporti 6,1 trillion AQSh dollariga baholandi, bu umumiy eksport qiymatining to’rtdan bir qismini, shu jumladan tovarlarni va jahon YaIMning 7 foizini tashkil etadi. Jahon iqtisodiyotining yarmidan ko’pida ularning YaIMdagi ulushi 10 foizdan katta edi. Yevropaning ko’plab Karib dengizi va Janubi-Sharqiy Osiyo iqtisodiyotlarida xizmatlar eksporti ayniqsa muhim rol o’ynadi. Lyuksemburg, Malta va Irlandiya kabi ba’zi bir kichik Yevropa iqtisodiyotlari, shuningdek, bir nechta orol iqtisodiyotlarida xizmatlar eksportini YaIMning 70 foizidan yuqori daraja qayd etdi.
Xizmat ko’rsatishning ko’pchilik turlari savdo ob’yekti bo’lishi mumkin. Xizmat ko’rsatishning savdosi – bu notovar tijoriy kelishuvdir. Tovarlar bilan savdodan farqli ravishda xizmatlar eksporti yoki importi bojxona chegarasini albatta kesib o’tishni bildirmaydi. Norezidentga xizmat ushbu mamlakat boshxona territoriyasi ichida ko’rsatilishi mumkin, bu holda kelishuv hisoblanadi. Tovarlar eksporti va importi bo’yicha to’lovlar singari xizmatlar savdosi to’lov balansida aks ettiriladi.
Ta’kidlash lozimki, «ko’rinmas» savdo xususiyati shundan iboratki, ko’pchilik xizmat ko’rsatish turlarini sof holda eksport qilib bo’lmaydi. Chunki xizmatlar ishlab chiqarish jarayonlari va iste’mol jarayonlarini makonda va zamonda (vaqtda) bir-biridan ajratib bo’lmaydi. Shu munosabat bilan GATT xizmatlar ko’rsatish savdosini amalga oshirishning to’rt usulini ajratadi:

• 
  transchegara davlatlararo savdosi, ya’ni milliy iste’molchi xorijlik yetkazib beruvchi xizmatini sotib oladi;
  
• 
  kommersiya (oldi-sotdi) asosidagi savdo. Qaysikim, xorijiy kompaniya o’z filialini yaratadi yoki milliy kompaniya chegara savdosi shaklidagi kompaniyalarni o’ziga qo’shib oladi. Yaxshi ishlab chiqarishni yo’lga qo’yadi va har yillik iste’molchilarga xizmatlarni sotadi;
  
• 
  xizmatlarni iste’mol qilish yoki ma’lum bir mamlakatning iste’molchilari xorijdagi xizmatlarni sotib olishi (jumladan, chiqish turizmi);
  
• 
  jismoniy shaxslar migratsiyasi chog’ida, ya’ni xorijiy jismoniy shaxs mazkur davlat iste’molchisiga xizmat ko’rsatadi (masalan, chet ellik ishchilar kuchi bilan mehmonxona qurilishiga).
  

Xizmatlar ko’rsatish eksporti soxaviy tuzilmasida avvalari, transport xizmati ustunlik qilgandi. Biroq keyingi ikki o’n yillikda tez rivojlangan «boshqa xususiy xizmatlar» turizmga birinchilikni bo’shatib berdi. «Boshqa xususiy xizmatlar» xizmatlar eksportida birinchi o’rinni egalladi (40% dan ziyod). Chunki ular tarkibiga, xususan moliyaviy, informatsion, kommunikatsion, maslahat xizmatlari kiradi.
xizmat ko’rsatishlar almashinuvi eng avvalo sanoati rivojlangan mamlakatlar guruhlari ichida amalga oshiriladi. Tovarlar savdosidagi singari bu tendensiya mamlakatlar guruhlari ulushi salmog’ini qisqartirish, ularning savdo xizmatini qo’shishdan iborat. Natijada yangi industirial va boshqa rivojlanayotgan davlatlarda xizmat ko’rsatish sohasi faollashadi.
Xizmat ko’rsatish savdosi hajmi bo’yicha AQSH yetakchilik qilayapti (jahon eksportining 19%ga yaqini va jahon import xizmatining 14%ga yaqini). Xizmat ko’rsatish savdosi maksimal hajmi bo’yicha AQShda TMK kanallariga to’g’ri keladi.
Eng yaxshi xizmatlar ko’rsatish eksportchi o’n davlatlarga AQSHdan tashqari Buyukbritaniya, Fransiya, Italiya, Germaniya, Yaponiya, Ispaniya, Niderlandiya, Belgiya – Lyuksemburg va Gonkong kirdi. Birinchi o’nlik importerlarga esa – AQSH, Germaniya, Yaponiya, Buyukbritaniya, Fransiya, Italiya, Niderlandiya, Kanada, Belgiya, Lyuksemburg va Xitoy kiradi. Deyarli mos keladigan ro’yxatda Germaniya, Yaponiya, Kanada va Xitoy xizmatlar nettoimportyorlari hisoblanadi.
mehnat taqsimoti tizimida milliy iqtisodiyotda xizmat ko’rsatish eksportiga ixtisoslashuv haqida ham gapirish mumkin. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda bu eng avvalo moliyaviy, telekommunikatsion, axborot, ishga aloqador xizmatlar, ilg’or texnologiyalardir. Shuningdek, ta’lim, sog’liqni saqlash va turizm bo’yicha xizmatlardir. Ayrim rivojlanayotgan mamlakatlar ham xizmatlar ishlab chiqarish va taqdim etishga ixtisoslashmoqda. Jumladan turizm sohasi (Turkiya, Misr, Tailand va boshq), transport (Misr, Panama va boshqa ochiq kemachilik reestrlari deb ataladigan davlatlar), moliyaviy (Karib dengizi offshor markazlari va Tinch okeani orollari). xizmat ko’satish savdosida yangi industrial davlatlar, misol Xitoy va boshqa bir qator davlatlarning roli ham oshmoqda. Rossiya transport xizmati ko’rsatish netto-eksporteri hisoblanadi. Bu yerda tranzitni tashkil etish uchun o’zining Yevroosiyo joylashuvidan foydalanish, yuqori texnologiya va turizm xizmatlarini rivojlantirishi istiqbollariga ega.
Rossiya xizmatlar eksporti tuzilmasida 33% transportga, 42% turizm va 25% boshqa «har xil xususiy xizmatlar»ga to’g’ri keladi.
Umumiy tarzda xizmat ko’rsatish savdosida asosiy rivojlanish tendensiyasini quyidagicha ifodalash mumkin:

• 
  jahon xizmat ko’rsatish savdosi o’sish suratlarini jahon tovar-aylanmasi o’sish sur’atlariga taqqoslanganda nisbatan dinamikligidir;
  
• 
  jahon xizmat ko’rsatish eksporti va importida rivojlangan davlatlar ustunlik roli;
  
• 
  jahonning birnecha mamlakatlarida «ko’rinmas» savdoning yuqori to’plangani.⁴