Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti oziq-ovqat sanoati mashina va jihozlari

Nazorat savollari

1. 
   Filtrlash deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Filtrlar qanday turlarga bo‗linadi?
   
3. 
   Filtrning ish unumdorligi qaysi formula orqali aniqlanadi?
   

19-AMALIY MASHG‘ULOT SUYUQLIKLARNI UZATISH VA UNING QURILMALARI

Ishdan maqsad: Suyuqliklarni uzatish qurilmalarining tuzilishi, turlari, ishlash prinsipi va hisoblashni o‗rganish.

Umumiy ma’lumotlar

Kimyo va oziq-ovqat sanoatlarida barcha tarmoqlarida suyuqliklar gorizontal va vertikal trubalar orqali uzatiladi.
Suv, neft, benzin, yog‗-moylar, sut, vino, pivo va boshqa suyuqliklarni uzatish uchun mo‗ljallangan mashinalar nasoslar deyiladi. Elektrdvigatelning mexanik energiyasini suyuqlikning uzatilish energiyasiga aylantiruvchi va uning bosimini oshiruvchi va gidravlik mashinalar nasoslar deb ataladi. Trubalarning boshlang‗ich va oxirgi nuqtalaridagi bosimlar farqi trubalardans suyuqlikning oqishi harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi.
Nasoslar asosan ikki turga dinamik va hajmiy nasoslarga bo‗linadi. Dinamik nasoslarda suyuqlik tashqi kuch ta‘sirida harakatga keltiriladi. Nasos ichidagi suyuqlik nasosga kirish va chiqish trubalari bilan uzluksiz bog‗langan bo‗ladi. Suyuqlikka ta‘sir qiladigan kuchning turiga ko‗ra dinamik nasoslar parrakli va ishqalanish kuchi yordamida ishlaydigan nasoslarga bo‗linadi. Sanoatda suyuqliklarni siqilgan gaz (yoki havo) yordamida uzatish uchun gazliftlar va montejyular ham ishlatiladi.

Termometrlarga solinadigan suyuqliklarning qo‘llanish

chegaralari

Suyuqlik	Qo‗llanish chegaralari, ^0C da
	Pastki	Yuqori
Simob	-35	750
Toluol	-90	200
Etil spirti (etanol)	-80	70
Kerosin	-60	200
Petroley efir	-120	25
Pentan	-200	20

Suyuqlikli termometrlar orasida eng ko‗p tarqalgan simobli termometrlardir. Simob kengayish koeffitsiyentining kichikligi termometriya nuqtayi nazaridan uning kamchiligi hisoblanadi. Suyuqlikning issiqlikdan kengayishi hajmiy kengayish koeffitsiyenti bilan xarakterlanadi. Bu koeffitsiyent quyidagi tenglama orqali aniqlanadi:




t 1 ,t 2


t 2 t 1 _,

1 / grad

(19.1)

v  v

1
v ₀ ( t ₂  t )
bu yerda, v_t1 va v_t2 — suyuqlikning t₁va t₂ - haroratlardagi hajmi; v₀ — shu suyuqlikning 0°C dagi hajmi
β koeffitsiyent qancha katta bo‗lsa, hajmiy kengayish haroratning 1⁰C ga o‗zgarishiga shuncha katta bo‗ladi. Termometrlarda hajmiy kengayish harorat koeffitsiyenti yuqori bo‗lgan suyuqliklardan foydalanish maqsadga muvofiq. O‗lchashning maqsadi va chegarasiga qarab termometrlar kengayish koeffitsiyenti kichik bo‗lgan turli markali shishalardan tayyorlanadi. Texnikada qo‗llanadigan suyuqlikli shisha termometrlar quyidagi xillarga bo‗linadi:

1. 
   Ko‗rsatishlariga tuzatish kiritilmaydigan termometrlar (keng miqyosda qo‗llaniladigan termometrlar): a) simobli termometrlar (-35 dan
   

+750°C gacha); b) organiq suyuqlikli termometrlar (-200 dan + 200°C gacha).

2. 
   Ko‗rsatishlariga tuzatish kiritiladigan termometrlar: a) aniqlik darajasi yuqori simobli termometrlar (-35 dan + 600°C gacha); b) aniq
   

o‗lchovlarga mo‗ljallangan simobli termometrlar (0 dan +500°C gacha); d) organiq suyuqlikli termometrlar (-80 dan +100°Cgacha).
Tuzilishlarining xilma-xilligiga qaramay barcha suyuqlikli termometrlar ikki asosiy turning biriga: tayoqcha shaklidagi yoki shkalasi ichiga o‗rnatilgan termometrlar turiga tegishli bo‗ladi. Tayoqcha shaklidagi termometr qalin devorli, tashqi diametri 6...8 mm gacha qilib tayyorlangan kapillyar naychadan iborat. Naychaning pastki qismi suyuqlik saqlanadigan rezervuar hosil qiladi. Ularning shkalasi bevosita kapillyarning sirtida darajalanadi.
Shkalasi ichiga o‗rnatilgan termometrlarda kapillyar naychasi ingichka devorli bo‗lib, rezervuari kengaytirilgan. Shkala darajalari yassi shisha plastinkada joylashgan va kapillyar bilan birgalikda rezervuarga yopishgan shisha qobiq ichiga olingan. Hozirgi vaqtda shkalasi ichiga o‗rnatilgan yoki burchakli (termometrning pastki qismi 90°, 120°, 135° li burchak hosil qiladi) texnik termometrlar tayyorlanadi. Yuqori darajali termometrlarda kapillyarlardagi suyuqlik ustidagi bo‗shliq inert gaz bilan to‗ldiriladi. Haroratning ma‘lum darajada saqlanishini avtomatik ravishda ta‘minlash va uning ma‘lum qiymatini signalizatsiya qilish uchun kontaktli termometrlar qo‗llaniladi. Bunday termometrlar ikki yoki undan ko‗proq kontaktli bo‗lib yuqoridagi kontakt o‗rni o‗zgaruvchan bo‗ladi. Haroratni suyuqlikli shisha termometr bilan o‗lchash aniqligidagi hatoliklar bir qator faktorlarga bogliq: tekshirilmagan shkala bo‗linmalari uchun kiritiladigan tuzatish qiymatining noaniqligi; nol nuqtasining o‗zgarishi; termometrning o‗lchanayotgan muhitga kirish chuqurligining har xilligi; tashqi bosimning o‗zgarishi; termometr inerstiyasining va rezervuar bilan atrof-muhit issiqligining muvozanati.
Xatoliklarga sabab bo‗ladigan keltirilgan omillardan eng ahamiyatlisi nol nuqtasining o‗zgarishi hamda termometrning o‗lchanayotgan muhitga kirish chuqurligining har xilligidir.
Agar termometrning ishlatilish sharoitlariga ko‗ra o‗lchanayotgan muhitga to‗liq kiritib bo‗lmasa, unda uning rezervuari va suyuqlik ustuni turli haroratda bo‗ladi. O‗lchanayotgan muhitdan chiqib turgan ustunga tuzatma quyidagi tenglama bo‗yicha kiritiladi:

    
t n ( t t )
t₁ , t ₂ 2 1
(19.2)

bu yerda, n — chiqib turgan ustundagi darajalar (graduslar) soni; βt₁ , t₂ — shishadagi suyuqlikning kengayish koeffitsiyenti (simob uchun 0,00016, spirt uchun 0,001), 1/°C; t₂ — termometr ko‗rsatayotgan harorat,

°C; t₁ — muhitdan chiqib turgan ustunning o‗rtacha harorati.
Agar chiqib turgan ustun harorati o‗lchanayotgan muhit haroratidan kam bo‗lsa, unda ∆t tuzatma ishorasi musbat, ortiq bo‗lsa, manfiy bo‗ladi. Chiqib turgan ustun hisobiga paydo bo‗ladigan xatolik ancha katta bo‗lishi mumkin va shuning uchun uni e‗tiborga olmaslikning iloji yo‗q.
Vazifasi va qo‗llanish sohasiga ko‗ra suyuqlikli termometrlar odatda laboratoriya termometrlari, umumsanoat va maxsus vazifalarni bajaruvchi texnik termometrlar, qishloq ho‗jalik uchun mo‗ljallangan termometrlar, metrologik, maishiy termometrlarga bo‗linadi.
Suyuqlikli shisha termometrlarning kamchiligiga shkala bo‗yicha hisoblash noqulayligi, ko‗rsatishlarni qayd qilib, ularni masofaga uzatib bo‗lmasligi, issiqlik inersiyasining kattaligi (ko‗rsatishlarning kechikishi) va asboblarning mexanik nuqtayi nazardan mustahkam emasligi kiradi.