İXTİsasa giRİŞ

VII. METROLOGİYA NƏDİR 
Metrologiya ölçü və çəkilər haqqında elmdir. 
Elm və texnikanın bütün sahələrində baş verən elmi-texniki 
tərəqqi ölçülər elmi olan metrologiyanın əhəmiyyətini artırmışdır. 
Məlumdur ki, ölçmə prosesində əsas vəzifə ölçülər vəhdətini 
təmin etmək və onların nəticələrini daha da dəqiqləşdirməkdən 
ibarətdir. Son zamanlar ölçmə dəqiqliyinə olan tələbat artmış, 
ölçülən kəmiyyətlərin sayı çoxalmış və onların ölçülmə diapa-
zonu genişlənmişdir. Xüsusilə, sürətlə dəyişən proses və sistemləri 
xarakterizə edən kəmiyyətlərin ölçülməsinə tələbat böyükdür. 
Ölçmə fiziki kəmiyyətlərin xüsusi qiymətlərinin təyin edilməsidir. 
Hazırda ən sadə ölçmə vasitələri ilə yanaşı xüsusi, mürəkkəb, 
kompleks cihazlarla ölçmə böyük inkişaf tapmışdır. 
Qanuniləşdirilmiş ölçü vahidlərilə ifadə olunan və verilmiş 
dəqiqlik dərəcəsinə malik olan ölçməyə – ölçmə vəhdəti deyilir. 
Ölçmə vəhdəti müxtəlif ölkələrdə və dövrlərdə mövcud üsul və 
vasitələrlə aparılmış ölçmələri müqayisə etmək üçün zəruridir. 
Ölçmə nəticələrinin onların həqiqi qiymətlərinə olan yaxınlığı 
ölçmə dəqiqliyi adlanır. 
Beləliklə, metrologiya elminin əsas vəzifəsi ölçmə vəhdəti və 
tələb olunan dəqiqliyi təlim etməkdir. 
Qarşılıqlı əlaqənin ümumi qaydaları, tələbləri və normaları və 
eyni zamanda ölçmə vəhdəti texniki ölçmə vəsaiti eyniliyinin və 
başqa tələbatın təmin olunmasına yönəldilmiş, dövlət tərəfindən 
qiymətləndirilən və nəzarət edilən tələbat kompleksini özündə 
cəmləşdirən metrologiya bölməsinə qanunverici metrologiya deyilir.
Bir neçə ölçmə üsulları mövcuddur. Ölçmə vaxtından asılı 
olaraq ölçülən kəmiyyətlər xarakterinə görə statik və dinamik olur. 
Zamandan asılı olmayaraq sabit qalan kəmiyyətlər statik və za-
man ərzində dəyişən kəmiyyətlər isə dinamik kəmiyyətlər adlanır. 
Cismin sabit təzyiqi statik, pulsasiyalı təzyiqi isə dinamik 
ölçməyə misal ola bilər. Təbiət və texnikada belə misallar çoxdur. 
Ölçmə nəticələrinin alınma üsullarına görə ölçmələr düz, dolayı və 
cəm olur. 
Düz ölçmə fiziki kəmiyyətin ölçülərinin bilavasitə təcrübə 
vasitəsilə təyin edilməsidir. Buna misal Q = x bərabərliyini göstərə 
bilərik. Burada Q – ölçülən kəmiyyətin axtarılan qiyməti, x – 
təcrübələrdən alınan nəticədir. 
Düz ölçməyə misal olaraq cismin uzunluğunun xətkeş, kütləsinin 

---

63
VII. Metrologiya nədir 
tərəzi və s. ilə ölçülməsini göstərmək olar. Düz ölçmə sənayedə, 
texnoloji proseslərə nəzarət edilməsində (uzunluq, təzyiq, temper-
atur və s.) geniş tətbiq edilir.
Dolayı ölçmə axtarılan kəmiyyətin düz ölçmə nəticələrindən 
istifadə etməklə məlum düsturlar vasitəsilə hesablanması, nomo-
qram və s. ilə təyin edilməsidir. Buna misal olaraq Q = F(x
1
; x
2
; x
3
; 
...) funksnonal asılılığını göstərmək olar. Burada Q – dolayı yol-
la ölçülən kəmiyyət, x
1
; x
2
; x
3
; ... – isə düz ölçmənin nəticələridir. 
Ümümiyyətlə, düz ölçmə mümkün olmayan və mürəkkəb funk-
sional asılılıqlarla ifadə olunan proseslər dolayı ölçmə üsulu ilə 
təyin olunur. 
Cəm ölçmə yoxlanılan kəmiyyətin qiymətini düz və dolayı ölçmə 
üsulları ilə təkrar təyin etməkdən ibarət olub ölçülən kəmiyyətin 
düz və dolayı ölçmə nəticələrinə əsasən tərtib olunmuş tənliklər 
sisteminin həllindən tapılır. 
Tətbiq olunan ölçmə üsulunun texniki vəsaitin mükəmməl 
olmaması, ölçən şəxsin hissiyyatının təsirindən ölçmə prosesində 
səhvlərə yol verilir. Həqiqi qiymətlə (Q) ölçmə nəticəsi (x)
arasındakı fərqə ölçmə xətası (Δ) deyilir. 
Δ = X - Q
Metrik ölçü sisteminin inkşafının yeni mərhələsi – Beynəlxalq 
Vahidlər Sisteminin tətbiq olunmasıdır. Bu sistem bütün ölkələrdə 
ölçü vahidlərinin eyniləşdirilməsi məqsədini güdür. Sistemdə əsas 
ölçü vahidləri uzunluq – metr, kütlə – kiloqram, zaman – saniyə 
qəbul olunmuşdur. 
1960-cı ildə keçirilmiş Beynəlxalq ölçü və kütlə konfransında 
uzunluq ölçü vahidi metr üçün kripton – 86-nın narıncı spektr 
xəttinin uzunluğu qəbul olunmuşdur. Uyğun olaraq kütlə və zaman 
ölçü etalonları da mövcuddur. Bu üç əsas ölçü vahidlərindən əlavə 
fiziki kəmiyyətlər arasındakı əlaqəyə görə törəmə vahidlərdən də 
istifadə edilir. Bunlardan bir neçəsini göstərək: