Boglangan qoshma gapga sinonim bolmagan boglovchisiz qoshma gap komponentlarini bir-biriga boglash uchun hech qanday boglovchini qollab bolmaydi. Shuning uchun bunday boglovchisiz qoshma gap boglovchili qoshma gapga sinonim bolmaydi: Qani bolmasa, biz bilan yuring, soy boyini aylanib kelamiz (S.Ahm.). Oldingizda bir yol bor: bu haqiqat yoli. (A.Q.)
Boglovchili qoshma gapga sinonim bolmagan boglovchisiz qoshma gaplar, kopincha, maqol, matal, aforizm, hikmatli ibora, topishmoq va poetik nutqiy parchalar bilan ifodalanganligidan, ularning komponentlari mazmun jihatidan ixcham, zich boladi, ohang bilan birikkanligidan, ular ortasiga boglovchi vositalar kiritib bolmaydi: Osma ketar, qosh qolar (maqol). Shoirlari gazal yozadi, botirlari kanal qazadi (H.O.).
Tahlil namunasi: Hayot bor mudrash, hayot bor kurash! (Asq.M.)
1) ikkita boglovchisiz qoshma gapdan tuzilgan boglovchisiz murakkab qoshma gap,
2) aniqlovchi ergash gapli qoshma gapga sinonim,
3) chizmasi:
MURAKKAB QOSHMA GAP
reja:
1. Murakkab qoshma gapning ta'rifi.
2. Boglanish (tenglanish) yoli bilan tuzilgan murakkab qoshma
gap.
3. Ergashish yoli bilan tuzilgan murakkab qoshma gap. Boglanish
va ergashish yoli bilan tuzilgan (aralash aloqali) murakkab
qoshma gap.
4. Murakkab qoshma gap turlarniga doir tahlil namunasi.
Uch va undan ortiq sodda gaplarning mazmun va grammatik jihatdan birikishidan tashkil topgan, umumiy bir yaxlit tugallanuvchi ohangga ega bolgan sintaktik qurilmalar murakkab qoshma gap deyiladi.
Qoshma gapning murakkab shakli uning sodda (ikki komponentli) shaklidan: 1) komponent miqdorining kopligi, 2) unda birdan ortiq boglanish usulining mavjudligi bilan ajralib turadi: Daraxtlarning tanasi pakana, mevasi mol va yirik, lekin hozir deyarli hammasi kom-kok. (O.) Zargarovning gaplari va tashabbusi oblast komitetiga uncha maqtov bolib tushmasa ham, ayrim iboralari unga tegib-tegib ketayotgan bolsa ham, Haydarov notiqqa xavotirli bir qiziqish bilan quloq soldi. (Asq.M.) Hunar va iste'dod mushki anbar kabidir, uni qanchalik bekitmang, u shunchalik atrofga yoyilib, hamma yoqni muattar qilib yuboradi. ("K.D".)
Misollar shuni korsatadiki, komponentlarining ozaro grammatik munosabatiga kora murakkab qoshma gaplar uch guruhga ajraladi: boglanish (tenglanish) yoli bilan tuzilgan murakkab qoshma gap, ergashish (tobelanish) yoli bilan tuzilgan murakkab qoshma gap, aralash aloqali murakkab qoshma gap.
Uch va undan ortiq sodda gaplarning mazmun va grammatik jihatdan teng munosabatga kirishishidan tashkil topgan sintaktik qurilmalar boglanish yoli bilan tuzilgan murakkab qoshma gap deyiladi. Bu turdagi qoshma gap komponentlarining birikishida ikki xil usul bor: 1) komponentlar faqat ohang bilan birikadi. Bunda boglovchi yoki boglovchi vazifasidagi grammatik shakllar qatnashmaydi; 2) komponentlar ham teng boglovchilar, ham teng ohang (aralash usul) bilan birikadi. Bunda teng boglovchilarning orni har xil: biriktiruv va zidlov boglovchilari yo ikkita komponentni juftlab boglash uchun gap ortasida, yoki komponentlarning tugaganligini korsatish uchun oxirgi komponentning oldida qollaniladi.
Tenglanish yoli bilan tuzilgan murakkab qoshma gaplarning quyidagi korinishlarini kuzatamiz:
1) Umarali ohista yurib qizning eshigi oldidan otdi, hammayoq jimjit, faqat yuragining gurs-gurs urgani eshitiladi, xolos. (O.)
chizmasi:
2) Otini bilolmadim, ammo qamishday qomati bor, husnini ta'rif qilolmayman. (O.) chizmasi:
, ammo
3) Goh otmish azoblari esiga tushadi, goh oz boshligining uquvsizligidan kuyinadi, goh oz oldiga qoyilgan maqsad uni kelajak sari yetaklaydi. (Asq.M.) chizmasi: goh goh goh
4) Uning nomiga galati bir konvert chiqdi: na familiyasi bor, na adresi bor va na pochta muhri. (Asq.M.)
chizmasi: na na va na
5) Iolchining farishtaday singlisi bor, bir mahsidoz cholning qolida, qiz ham kosiblikda farang, tikkan mahsilari misoli bir gul. (O.) chizmasi:
6) Qolida pestolet ushlagan ikki fashist xonaga kirib keldi, biri narsalarni uloqtirib tintuv qila boshladi, kampir burchakda titradi va men esa parda orqasida yarim hushsiz yotardim. ("Guliston".)
chizmasi: va
7) Maktabda intizom bosh, oqituvchilarning obroyi yoq, davomat juda past, har yili maktabga tortiladigan qizlarning faqat ikki-uch prosentigina uninchi sinfni bitiradilar, bu ahvol kop darajada Qalandarovga bogliq ekan. (A.Q.)
Chizmasi:
8) Otdaysiz, boy, bitta yarimta shish bor, ammo bezarar, birov borsin, dori beraman, shishlaringiz, butun illatlaringiz birpasda qaytadi. (O.) chizmasi:
ammo
Tenglanish munosabatidan tuzilgan murakkab qoshma gap komponentlari kesimlarining shakllanishida ikki holat kuzatiladi:
1) Komponentlar kesimlarining hammasi ba'zan tola shakllanmaydi shaxs-son, zamon korsatuvchi element boglama oxirgi gapning kesimida qollaniladi (yalpi holatda) va qismlarning hammasiga tegishli boladi: Luqmonchaning yonoqlari sariq, lablari qoramtir, kozlari katta-katta, lekin nursiz va xira edi. (Asq.M.) chizmasi:
edi.
Dostları ilə paylaş: |