Moy qoyganda, chiroq lopillab yongani, otin qalaganda, ochoq olovi baland bolgani kabi, shogirdning aqli ham ustozining maslahati-dan mukammallashadi. ("K.D.") chizmasi:
kabi
Ba'zan boglovchilar uslub talabi bilan har bir komponentda takror-lanadi: Bu dostlikda garaz va soxtalik yoq, chunki bu dostlikning tog va tuproqlarini bir quyosh isitadi, chunki bu dostlikning daryolarida ham obi hayot oqadi. (H.O.)
Komponentlarning ham tenglanish, ham tobelanish munosabatidan tashkil topgan sintaktik qurilmalar aralash aloqali murakkab qoshma gap deyiladi. Qoshma gaplarning bu turi boglangan va ergash gapli qoshma gaplarni oz ichiga olganligi uchun aralash qoshma gap deb ham yuritiladi.
Aralash aloqali murakkab qoshma gaplarning quyidagi korinish-larini kuzatamiz:
1. Birinchi ergash gap ozidan keyingi ikkita teng aloqali bosh gaplarning har qaysisiga alohida-alohida tobelanadi: Bu: sifatlarning barisi bir odamda mujassam bolsa, dunyodagi eng buyuk saodat ham uni gangitib qoya olmaydi, eng katta baxtsizlik ham uni sarosimaga sola bilmaydi. ("K.D".) chizmasi:
-sa,
U hamisha jangda golib kelardi, shuning uchun ham atrofdagilar vahimaga toshardilar, aholi esa undan yurak oldirib quygan edi. (K.D.) chizmasi:
, shuning ucun
2. Bitta ergash gap ozidan oldin kelgan, teng aloqali ikkita bosh gapga alohida-alohida tobelanadi: Bizning qoshinlarmiz fashistlarga qarshi shunday zarbalar berdilarki, partizanlarimiz shu qadar shijoat korsatdilarki, dushman kun sayin chekinishga majbur bola boshladi. (gazeta) chizmasi:
-ki, -ki,
3. Birinchi orinda kelgan bir bosh gap, ozidan keyingi bitta ergash gapli qoshma gap bilan teng aloqaga kirishadi: Biz yoldan adashgan edik, yaxshiyam tuman tarqab, uzoqdan qishloq teraklari kozga tashlandi. ("Guliston") chizmasi:
-ib,
4. Ikkita ergash gapli qoshma gap teng aloqaga kirishadi: Bahor kelsa, ochilar gullar, Gul ochilsa, sayrar bulbullar. (F.) chizmasi:
-sa, -sa,
Xijron shunday ogir yukki, uni hamma ham kotara olmaydi, visol shunday shirin sharbatki, hech kim uni oxirigacha ichishga muvaffaq bololmaydi. ("K.D.") chizmasi:
-ki, -ki,
5. Ikkita ergash gap bir bosh gap bilan birikib, bir necha ergash gapli qoshma gapni tashkil etadi va bu keyingi bitta bosh gap bilan teng aloqaga kirishadi: Kech kirgach, ular uyga kelishganda, hali quyosh botmagan, havo nihoyat dim edi. (S.Zun.):
-gach, -gandan,
6. Aralash aloqali murakkab gap bir butun holda bir bosh gapga tobelanadi: Men sizga shuni aytmoqchimanki, agar kolxozimiz yiriklash-sa, uning hisob-kitob ishlari osonlashadi va moddiy-manfaatdorligi yaxshilanadi. (A.Q.) chizmasi:
-ki, -sa, va
7. Bitta ergash gap ozidan keyingi teng aloqadagi uchta bosh gapning hammasiga alohida-alohida tobelanadi: Sichqon iplarni kesib bolgach, oxu turib qochdi, sichqon ozini teshikka oldi va garga uchib kokka kotarildi. ("K.D.") chizmasi:
-gach, va
8. Teng aloqali ikkita bosh gap ozidan keyingi bitta ergash gapli qoshma gap bilan teng munosabatga kirishadi: Bu savollarga men ham dabdurustdan javob berolmayman, lekin vaqti-soati bilan javob topamiz, xatomiz bolsa tuzatamiz. (A.Q.) chizmasi:
, lekin -sa,
9. Bitta bosh gap ozidan keyingi ikkita ergash gapli qoshma gapning har qaysisi bilan teng munosabatda kirishadi: Bunday odam uni xursand qilmaydigan narsalarning borligidan gam yemaydi, ozida mavjud narsalardan taqdir mahrum etgudek bolsa, xafalanmaydi, boshiga falokat kelsa, ozini yoqotib qoymaydi. ("K.D".) chizmasi:
10. Teng aloqaga kirishgan ikkita ergash gapli qoshma gapning faqat keyingisi undan keyin kelgan bitta bosh gap bilan tenglashish yoli bilan birikadi: Urug yer ostida yotsa, hech kim u bilan qiziqmaydi, u qachon tuproqni yorib, yerni zumrad kabi bezasa, uning nima ekanligi ma'lum boladi, songra parvarish qilib, uni ostiradilar. ("K.D.")
chizmasi:
-sa, -sa,
11. Uchta ergash gap ozidan keyingi teng aloqali ikkita bosh gapning har qaysisiga alohida-alohida tobelanadi: Jazirama issiq kuydirsa ham, rahmsiz boron sindirsa ham, qahraton sovuq yaproq-lariga chang solsa ham, baribir, ozod sevgi odam bolasining dilida gullab-yashnay beradi, gunchasiga-guncha, guliga-gul qoshilaveradi. (F.) chizmasi:
-sa ham, -sa ham, -sa ham,
12. Ikkita ergash gap ozidan oldingi teng aloqadagi ikkita bosh gapga alohida-alohida tobelanadi: Ertasiga kun shunday charaqlagan, osmon shunday tiniq ediki, unga astoydil tikilgan odam yaqin orada gurkirab turgan bahorni butun gozalligi bilan korganday bolar, bu kunni hech qanday musibat xira qilolmaydigandek edi. (Asq.M.)
chizmasi:
-ki,
13. Ikkidan ortiq ergash gapli qoshma gaplar teng aloqaga kirishadi:
Kokda parvoz etsa lochin, yerga kirgay zoglar,
Kishnagan ot otsa choldan, qozgalur tuproqlar.
Qonga tolgay, jangga botir kirsa, solu soglar (Habibiy) chizmasi:
-sa, -sa, -sa,
Uyda otirsang, hamma uyda otirganday, dalaga chiqsang, hamma mehnat qilayotganday, yol yursang, hamma safarga chiqqanday, kasalxonaga kelsang, hamma dardga chalinganday tuyuladi kishiga. (B.Y.) chizmasi:
-sa, -sa, -sa, -sa,
14. Aralash aloqali murakkab qoshma gap ozidan keyingi bitta ergash gapli qoshma gap bilan teng aloqaga kirishadi: El yasharmas, yer kokarmas, Bolmasa kok tomchisi. Shoir she'rni qaydan olsin, Bolma-sa ilhomchisi (A.Toqay):
-sa -sa
15. Bir ergash gap ozidan keyingi tort va undan ortiq ozaro teng aloqaga kirishgan bosh gaplarning birinchisiga tobelanadi: Tut garq pishganda, koz tutdik, kelmading, ozgina shinni qaynatdik, ol, bolam, sening nasibang. (O.) chizmasi:
-ganda,
U juda kech yotganiga qaramay, tong yorishar-yorishmas, uygondi, lekin kozlari tola uyqu, butun vujudi uyquning bir-ikki minutli eng shirin joyi qoldi deb turar, sahar shabadasida yaproqlarning shildirashi, qushlarning chugur-chugurini allalar edi. (A.Q.) chizmasi:
-ga qaramay, lekin
16. Bitta bosh gap ozidan keyingi uchta ergash gapli qoshma gap bilan teng aloqaga kirishadi: Hikmat bitmas va tuganmas xazinadir, xarjlaganing bilan u kamaymaydi; asraganing bilan unga nuqson yetmaydi, kiyganing bilan, u eskirmaydi. ("K.D".) chizmasi:
17. Ozaro tenglanish asosida tuzilgan tortta ergash gapli qoshma gap ozidan oldingi bitta bosh gapga tobelanish yoli bilan boglanadi: Debdurlarki, agar ikki kishi bir buyuk orzuga yetishishni istasalar, bunga, ular muruvvatda teng bolsalar, irodasi kuchli bolgani erishadi; irodada ham barobar bolsalar, dostlari kop bolgani yengib chiqadi; agar bu jihatdan ham oralarida farq bolmasa, u vaqtda tolei baland bolgani yetishadi. ("K.D".) chizmasi:
-ki, -sa, -sa, -sa, -sa,
18. Quyidagi gapda oltita ergash gap ozidan keyingi teng aloqali ikkita bosh gapning har qaysisiga alohida ergashib, songra bir butun holda birinchi orinda kelgan bitta bosh gapga tobelangan: Olimlar debdurlarki, kimning qosh oraligi uzoq bolsa, ong kozi chap kozidan kichikroq bolsa, va tez-tez yumib-ochsa, borni chap tomonga biroz qiyshaygan bolsa, va uchida uchta tuk bolsa, ozi hamisha yerga qarasa, unday odamga fisqu fasod hamroh, hiyla va makr yoldoshdir. ("K.D".) chizmasi:
-ki, -sa, -sa, -sa, -sa, -sa, -sa,
Tahlil namunasi: Mahallada har xil odam bor, el ogziga elak tutib bolmaydi, ogziga kelganini gapiraversin, sizga na ogiri bor, na yengili. (O.)
1) beshta sodda gapdan tuzilgan.
2) murakkab qoshma gap.
3) boglanish (tenglanish) yoli bilan tuzilgan.
4) 1-2-3-gaplar teng ohang bilan, 4-, 5-gaplar ham teng ohang, ham teng boglovchi (-na) bilan birikkan.
Oblast yoki rayon tosatdan chaqirsa, Saida sarosimaga tushmasin uchun, Kozimbek uni voqeadan xabardor qilib quyishni lozim kordi-da, qishloq orqada qolib, dala yoliga chiqilganda, juda ehtiyotlik bilan gapning uchini chiqardi (A.Q.)
1) oltita sodda gapdan tuzilgan murakkab qoshma gap.
2) ikkitadan ergash gap, bittadan bosh gapga ketma-ket ergashish yoli bilan birikkan, songra, bosh gaplar oz tobe komponentlari bilan birgalikda ozaro (-da boglovchisi orqali) teng aloqaga kirishgan.
3) aralash aloqali murakkab qoshma gap.
4) chizmasi:
-sa, -sin uchun, -da, -ib, -ganda,
Dostları ilə paylaş: |