IKKI NUQTA VA UNING QOLLANILISH ORINLARI Ikki nuqta mazmuni tola ifodalanmagan, bu mazmun ozidan keyin-gi gaplar vositasida izohlanadigan gaplar oxirida ishlatiladi. Demak, ikki nuqta ma'lum gap orqali anglashilgan fikrning davomiyligini, tugallan-maganligini, bundagi tugallik keyingi gaplar orqali aniqlanishini korsatish uchun qollaniladi. Ikki nuqta qoyilgan orinda ma'lum miqdordagi toxtam, davomli ohang, fikr davomiga, bundan keyingi izohga ishora sezilib turadi: Saida daftarini olib yozdi: shirkat boshliqlari bilan suhbatlar otkazish, ma'ruza masalalari, faollar bilan suhbat, maorif muammolari, ijroni tekshirish... (A.Q.)
Ikki nuqta koproq quyidagi hollarda ishlatiladi: 1. Mazmuni izohlanayotgan, aniqlanayotgan gapdan keyin. Bunday gaplarda kopincha quyidagicha, tubandagicha kabi sozlar qollani-ladi; keyingi gaplar yoki izohlovchi komponentlar birdan ortiq boladi va ba'zan numerativlar bilan beriladi: Risola muallifi quyidagicha fikr yuritgan: a) asarda arxeologiya fanining keyingi yutuqlari hisobga olingan; b) kushon imperiyasi davriga xarakteristika berilgan... (gazeta)
2. Boglovchisiz qoshma gap tarkibidagi izohlanuvchi gapning mazmunini ta'kidlash, aniqlash uchun ikki nuqta qollaniladi. Bunday gaplar tarkiibda kop hollarda izohlanishi kerak bolgan olmoshlar, bor kabi mavhum sozlar qollaniladi yoki shu sozlar qollanilmasligi ham mumkin:
Ozing oylab qara: va'da bersagu, Bajara bimasak axir, uyat-ku! (U.)
Istardim: avvalgi shuhrating yana Tiklansa tillardan tushmasa isming. (U.)
Maqsadimiz shu: yigit, El tilagi shu: yigit, Oshiging olchi bolsin! Qalbing quvonchga tolsin (F.)
3. Boglovchisiz qoshma gap tarkibidagi keyingi gap oldingi gapning sababini bildirsa, birinchi gapdan keyin ikki nuqta ishlatiladi: Yurtboshimiz bor: tinchlik barqaror, xonadonlarda dorulamon. ("Guliston").
4. Umumlashtiruvchi soz uyushiq bolaklardan oldin kelganda, undan song ikki nuqta qoyiladi: Kuzatildi butun xalq: rus, ukrain, ozbek, yaxudiy. (G.G.)
5. Muallif gapi kochirma gapdan oldin kelsa, undan keyin ikki nuqta ishlatiladi: Shoir deydi: Qalbim vatanga papvasta. (gazeta). Kochirma gap muallif gapining ortasida kelsa ham, muallif gapining ega yoki ega tarkibidan keyin ikki nuqta ishlatiladi: Bozurgon: Men sen bilan aka-uka kirishaman, dedi (F.)
6. Qaror, reja, mavzu, maqsad kabi sozlar yakka holda, ta'kid ma'nosida qollanilsa, ma'nosi izohlanadigan bolsa, undan keyin ikki nuqta qoyiladi:
Reja: 1. Kirish. 2. Asosiy qism. 3. Xulosa. Darsning mavzusi: "Otlarda kelishik qoshimchalari" Darsning maqsadi: Oquvchilarda kelishik qoshimchalari haqida tushuncha va konikma hosil qilish. 7. Ikki nuqta raqamlar orasida qollanilganda teng boglovchi vazifa-sini bajargan boladi: "Bunyodkor" "Paxtakor " oyini 2:0 hisobida tugadi // Oyin ikkiyu nol hisobida tugadi; Shuningdek, ikki nuqta matematikada 6:2 shaklida (olti boluv ikki yoki oltini ikkiga bolish ma'nosida) ham qollaniladi.
Punktuatsiyaga doir amaliy mashgulot ogzaki, yozma yoki tajriba shakllarida otkaziladi.
Birinchi holatda ma'lum bir gap yoki matndagi tinish belgilarining qollanish sabablari auditoriyada (bularni mustaqil ham bajarish mum-kin) ogzaki izohlab beriladi. Tahlil namunasi: "Neft"chilar charchab davradan chiqa boshlaganlaridan keyin, haqiqatdan, oyindan fayz ketdi. (A.Q.)
Bu gapda uch xil tinish belgisi (qoshtirnoq, vergul, nuqta) ishlatilgan.
1. Neft sozi ma'nosida qollanilmaganligi uchun qoshtirnoqqa olingan.
2. Kirish soz (haqiqatdan) gap ortasida kelib, ikki tomondan pauza bilan ajratilganligi uchun vergul qollanilgan.
3. Birinchi vergul ikki ma'no, ya'ni omonimik vazifa bajargan: a) ergash gapni bosh gapdan, b) kirish sozni asosiy gapdan ajratgan.
4. Pasayib boruvchi ohangga ega bolganligi, xabar anglatganligi uchun gap oxiriga nuqta qoyilgan.
Ikkinchi holatda tinish belgilari tushirib qoldirilgan ma'lum matn tanlanib, uni kerakli tinish belgilari bilan toldirilishi (yozma ravishda) talab qilinadi.
Tahlil namunasi: Uning hovlisini uyini ruzgorini korib Saidaning ogzi ochilib qoldi hovli emas guliston boston uy emas kichkina qasr rozgor emas xazina muzey. (A.Q.)
Gapning tinish belgilari bilan toldirilgan shakli: Uning hovlisini, uyini ruzgorini korib Saidaning ogzi ochilib qoldi: hovli emas, gulis-ton boston, uy emas, kichkina qasr, rozgor emas, xazina muzey. Uchinchi holatda tinish belgilarining orni bilan bogliq bolgan ohang va uning komponentlari tajriba yoli bilan tekshiriladi va ularning intonogrammalari olinadi.