Jahon mamlakatlari iqtisodiy

Janubiy Hindiston mamlakatning o‘ziga xos ishlab chiqarish ixtisosiga ega bo‘lgan 4-rayonidir. Tashkiliy markazi Chennay shahridir. Bu rayon iqtisodiyotining asosini qishloq xo‘jaligi tashkil qiladi. U, asosan, yeryon- g‘oq, kokos yong‘og‘i, kauchuksimonlar, kofe, xushbo‘y va shifobaxsh dorivor mahsulotlami hamda paxta, don yetishtirishga ixtisoslashgan. Chennay, Haydarobod, Yishakxapatnam kabi shaharlarda keyingi davrlarda mashinasozlik, metallurgiya, neft-kimyo kabi sanoat tarmoqlari an’anaviy yengil va oziq-ovqat sanoatlari bilan hamohang rivojlanmoqda.


16-MAVZU: JANUBI-G’ARBIY OSIYO DAVLATLARI
Reja:
Janubi-G’arbiy Osiyo davlatlari. Tabiiy va iqtisodiy geografik o’rni, xususiyatlari, siyosiy geografik xolati. Tabiiy resurslari. Aholisi tarkibi, demografik xolati, urbanizatsiya darajasi. Sanoati, qishloq xo’jaligi, transporti, tashqi iqtisodiy aloqalari.
Turkiya tabiiy va iqtisodiy geografik o’rni. Tabiiy resurslari. Aholisi va mexnat resurslari. Davlat tuzumi, ma’muriy bo’linmalari. Sanoat tarmoqlari, qishloq xo’jaligi, transport tashqi iqtisodiy aloqalari.
Kavkaz orti davlatlarning iqtisodiy geografik o’rni, tabiiy resurslari. Aholisi, mehnat resurslari, davlat tuzumi. Kavkaz orti mamlakatlardagi siyosiy vaziyat. Iqtisodiyotining rivojlanish xususiyatlari. Sanoat va qishloq xo’jaligi. Transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari.
Fors ko’rfazi davlatlari tarkibi. Iqtisodiy geografik o’rni, tabiiy resurslari bilan ta’minlanganlik holati. Aholisi. Davlat tuzumi, sanoati, qishloq xo’jaligi, transporti, tashqi aloqalari. Musulmon dunyosida tutgan o’rni.
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Janubi-G’arbiy osiyo, xo’jalik, yangi tarmoqlar, tarmoqlar, etnik tarkib.
6-jadval. Janubi-g‘arbiy Osiyo davlatlari

№	Davlatlar	Maydoni, ming km^2	Boshqaruv shakli	Poytaxti
1	Afg‘oniston	652,1	Respublika	Qobul
2	Bahrayn	0,7	Monarxiya	Manama
3	Isroil	14,1	Respublika	Tel-Aviv
4	Iordaniya	98,3	Monarxiya	Ammon
5	Iroq	435,1	Respublika	Bag‘dod
6	Eron	1648,0	Respublika	Tehron
7	Yaman	528,0	Respublika	Sana
8	Qatar	11,4	Monarxiya	Doxa
9	Kipr	9,3	Respublika	Nikosiya
10	Quvayt	17,8	Monarxiya	Al-Quvayt
11	Livan	10,4	Respublika	V ay rut
12	BAA	83,6	Monarxiya	Abu-Dabi
13	Ummon	212,5	Monarxiya	Maskat
14	Saudiya Arabistoni	2150,0	Monarxiya	Ar-Riyod
15	Suriya	185,2	Respublika	Damashq
16	Turkiya	780,6	Respublika	Anqara
17	Armaniston	29,7	Respublika	Yerevan
18	Ozarbayjon	86,6	Respublika	Boku
19	Gruziya	69,7	Respublika	Tbilisi

Aholi soniga ko‘ra Turkiya, Eron, Afg‘oniston, Iroq, Saudiya Arabistoni davlatlari yetakchilik qiladi. Umumiy aholining 60% qishloqlarda istiqomat qiladi. Subregionda, asosan, neft (Fors ko‘rfazi davlatlari, Turkiya, Ozarbayjon, Armaniston) mashinasozlik (Turkiya, Eron, Gruziya, Ozarbayjon, Armaniston), metallurgiya (Turkiya, Eron, BAA) va kimyo sanoatlari (Eron, Turkiya, Ozarbayjon) rivojlanmoqda. Yengil va oziq-ovqat sano- ati Janubi-g‘arbiy Osiyoning barcha davlatlarida rivojlangan.
Qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i dehqonchilik hisoblanadi. Asosan, sug‘orma dehqonchilik rivojlangan, iste’mol uchun bug‘doy, makajo‘xori, arpa yetishtiriladi. 0‘rta dengizbo‘yi davlatlarida sabzavotchilik, mevachilik, uzumchilik rivojlangan bo‘lib, ular bilan bir qatorda zaytun yetishtirish katta o‘rin egallaydi va aynan mazkur dehqon­chilik turi bo‘yicha mintaqa jahonda yetakchilik qiladi. Turkiyada paxtachilik, tamaki, sitrus meva, donchilik, Eronda xurmo, sitrus mevalari, qand lavlagi, paxta, Iraq, Suriya va Isroilda paxta, tamaki va xurmo yetishtirish rivojlangan. Chorvachilikda Turkiya angor echkilar boqish- ga, Arabiston yarimoroli davlatlari tuyachilikka, Eron va Afg‘oniston- da qorako‘lchilikka ixtisoslashgan. Xizmat ko‘rsatish sohalari orasida transport va turizm katta salmoqqa ega.
Hududi, siyosiy xaritasi, geografik 0‘rni. Yaqin Sharq, 0‘rta Sharq, Kavkazorti, Qadimgi Sharq, ko‘p millatli mamlakat, davlat tuzumi. Janubi-g‘arbiy Osiyo mintaqasi tarkibiga Yaqin va 0‘rta Sharq hamda Kavkazortining 20 ta mamlakati kiradi. Davlatlar soniga ko‘ra mintaqa Osiyodagi eng yirik subregiondir. Janubi-g‘arbiy Osiyoning maydoni 7 mln. km² ga teng bo‘lib, aholisi esa 361 mln. (2013-yil iyul oyiga nisbatan) kishidan ortiq.
Janubi-g‘arbiy Osiyo hududi shimoliy va sharqiy tomonlarida materikka tutashgan, g‘arbiy va janubiy tomonlarida esa katta masofada dengizlar bilan o‘ralgan. Undagi Armeniya, Afg‘oniston va Ozarbayjondan tashqari - boshqa barcha mamlakatlaming dunyo dengizlariga chiqa olish imkoniyatlari Janubi- g‘arbiy Osiyo IGO‘ (iqtisodiy geografik o‘mi)ning qulayligini ta’minlaydi. Maydoni va aholisining ko‘pligiga ko‘ra Eron, Turkiya, Saudiya Arabistoni, Iroq - yirik va Bahrayn, Kipr, Qatar kichik mamlakatlari hisoblanadi. Isroil, Kipr, Turkiyaning iqtisodiy jihatdan imkoniyatlari yaxshi va, aksincha, Yaman, Afg‘oniston nochor mamlakatlar qatorida turadi. Shuningdek, Fors qo‘ltig‘i mamlakatlari neft qazib chiqaradigan va undan katta daromad oladigan dav- latlardan sanaladi.
Mintaqa hududining tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari xilma-xil va hududiy jihatdan katta tafovutlarga ega. Mintaqaning o‘rta va janubiy kengliklaridagi qaqrab yotgan keng hududlardan esa faqat tuya va mayda mollar yaylovi sifatida foydalaniladi.
Janubi-g‘arbiy Osiyoning mineral resurslari-xrom (Turkiya), polimetall mdalari (Eron va Turkiya), fosforit va kaliy tuzlari (Isroil, Iordaniya) kabilarning anchagina zaxiralari bor. Ammo mintaqaning asosiy boyligi neft va tabiiy gazdir. Fors qo‘ltig‘i mamlakatlarining yer bag‘rida jahon neft zaxiralarining 2/3 qismi to‘plangan. Neft zaxiralarining hajmi bo‘yicha jahonning birinchi «beshligi»ni Saudiya Arabistoni, Kuvayt, Iroq, Eron va Birlashgan Arab Amirliklari davlatlari tashkil qilishining o‘zi qo‘ltiq- bo‘yi mamlakatlarining bu masaladagi mavqeyi naqadar yuqori ekanligini ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, mintaqa mamlakatlari ishlov beriladigan yer va suv resurslariga juda kambag‘al ekanligini ham ta’kidlamoq kerak. Mintaqa aholisi, asosan, tabiiy o‘sish hisobiga ancha tez ko‘paymoqda. Gruziya, Armeniya, Isroil va Kipmi hisobga olmaganda, mintaqa mamlakatlari aholisi o‘rtasidagi tug‘ilish ko‘rsatkichlari jahondagi eng yuqori darajalar (25-30 promille)ni tashkil qiladi.
Aholisi soniga ko‘ra mintaqa mamlakatlari turlicha kattalikka ega. Eron, Turkiya va Iroq mamlakatlarida mintaqa aholisining yarmidan ko‘pi yashaydi.
Mintaqa mamlakatlari bo‘ylab aholining joylashishida ham katta tafovutlar mavjud. 0‘rtacha har 1 km² maydonga 52 kishidan to‘g‘ri kelgani holda, aholi nisbatan zich yashaydigan 0‘rta, Qora va Kaspiy dengiz bo‘ylarida, tog‘ oralig‘i vodiylari va suv bilan ta’minlangan vohalarda o‘rtacha zichlik 50-100 kishidan («Atlas»ga qarang) to‘g‘ri keladi. Baland tog‘li va janubiy cho‘l hududlarida esa aholi ancha siyrak joylashgan - 1 km² maydonda 1-10 kishi yashaydi. Aholining aksariyat qismi o‘troq holda sanoat, dehqonchilik va transport sohalarida xizmat qilsa, Arabiston yarimoroli, Eron va Afg‘onistonning tog‘li cho‘llarida millionlab kishilar hamon o‘z chorva mollari izidan ko‘chmanchilik qilishadi.
Janubi-g‘arbiy Osiyoda aholining o‘rtacha urbanizatsiya darajasi 70% dan yuqori. Shahar aholisining salmog‘i ayrim mamlakatlarda 50-55% dan osh- magani holda, Isroil va iqlimi juda qurg‘oqchil Kuvayt, Bahrayn, Qatar kabi mamlakatlarda bu ko‘rsatkich 91-98 % ni tashkil qiladi.
Janubi-g‘arbiy Osiyo aholisining milliy-etnik tarkibi juda murakkab. Unda bir millatli (ko‘pchilik arab davlatlari) hamda ko‘p millatli (Afg‘oniston, Eron, Iroq, Turkiya) mamlakatlar mavjud bo‘lib, ularda ko‘proq arab, fors, turk, yahudiy tillarida so‘zlashuvchi xilma-xil milliy guruhlar yashaydilar.
Janubi-g‘arbiy Osiyo mamlakatlari davlat tuzumiga ko‘ra ham ancha xil- ma-xillikka ega. Agar Saudiya Arabistonida mutlaq teokratik monarxiya, Qatar va Ummonda mutlaq monarxiya, Bahrayn, Iordaniya va Kuvayt da konstitutsi­on monarxiya, Birlashgan Arab Amirliklarida har 5 yilga saylab qo‘yiladigan federativ monarxiya - siyosiy boshqaruv tartibi mavjud bo‘Isa, mintaqaning boshqa davlatlarida boshqaruvning respublika siyosiy tuzumi faoliyat ko‘r- satmoqda.