Jahon mamlakatlari iqtisodiy



Yüklə 1,43 Mb.
səhifə77/105
tarix16.12.2023
ölçüsü1,43 Mb.
#180785
1   ...   73   74   75   76   77   78   79   80   ...   105
portal.guldu.uz-IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA

Janubiy Hindiston mamlakatning o‘ziga xos ishlab chiqarish ixtisosiga ega bo‘lgan 4-rayonidir. Tashkiliy markazi Chennay shahridir. Bu rayon iqtisodiyotining asosini qishloq xo‘jaligi tashkil qiladi. U, asosan, yeryon- g‘oq, kokos yong‘og‘i, kauchuksimonlar, kofe, xushbo‘y va shifobaxsh dorivor mahsulotlami hamda paxta, don yetishtirishga ixtisoslashgan. Chennay, Haydarobod, Yishakxapatnam kabi shaharlarda keyingi davrlarda mashinasozlik, metallurgiya, neft-kimyo kabi sanoat tarmoqlari an’anaviy yengil va oziq-ovqat sanoatlari bilan hamohang rivojlanmoqda.


16-MAVZU: JANUBI-G’ARBIY OSIYO DAVLATLARI
Reja:
Janubi-G’arbiy Osiyo davlatlari. Tabiiy va iqtisodiy geografik o’rni, xususiyatlari, siyosiy geografik xolati. Tabiiy resurslari. Aholisi tarkibi, demografik xolati, urbanizatsiya darajasi. Sanoati, qishloq xo’jaligi, transporti, tashqi iqtisodiy aloqalari.
Turkiya tabiiy va iqtisodiy geografik o’rni. Tabiiy resurslari. Aholisi va mexnat resurslari. Davlat tuzumi, ma’muriy bo’linmalari. Sanoat tarmoqlari, qishloq xo’jaligi, transport tashqi iqtisodiy aloqalari.
Kavkaz orti davlatlarning iqtisodiy geografik o’rni, tabiiy resurslari. Aholisi, mehnat resurslari, davlat tuzumi. Kavkaz orti mamlakatlardagi siyosiy vaziyat. Iqtisodiyotining rivojlanish xususiyatlari. Sanoat va qishloq xo’jaligi. Transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari.
Fors ko’rfazi davlatlari tarkibi. Iqtisodiy geografik o’rni, tabiiy resurslari bilan ta’minlanganlik holati. Aholisi. Davlat tuzumi, sanoati, qishloq xo’jaligi, transporti, tashqi aloqalari. Musulmon dunyosida tutgan o’rni.
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Janubi-G’arbiy osiyo, xo’jalik, yangi tarmoqlar, tarmoqlar, etnik tarkib.
6-jadval. Janubi-g‘arbiy Osiyo davlatlari



Davlatlar

Maydoni, ming km2

Boshqaruv shakli

Poytaxti

1

Afg‘oniston

652,1

Respublika

Qobul

2

Bahrayn

0,7

Monarxiya

Manama

3

Isroil

14,1

Respublika

Tel-Aviv

4

Iordaniya

98,3

Monarxiya

Ammon

5

Iroq

435,1

Respublika

Bag‘dod

6

Eron

1648,0

Respublika

Tehron

7

Yaman

528,0

Respublika

Sana

8

Qatar

11,4

Monarxiya

Doxa

9

Kipr

9,3

Respublika

Nikosiya

10

Quvayt

17,8

Monarxiya

Al-Quvayt

11

Livan

10,4

Respublika

V ay rut

12

BAA

83,6

Monarxiya

Abu-Dabi

13

Ummon

212,5

Monarxiya

Maskat

14

Saudiya Arabistoni

2150,0

Monarxiya

Ar-Riyod

15

Suriya

185,2

Respublika

Damashq

16

Turkiya

780,6

Respublika

Anqara

17

Armaniston

29,7

Respublika

Yerevan

18

Ozarbayjon

86,6

Respublika

Boku

19



Gruziya

69,7

Respublika

Tbilisi



Aholi soniga ko‘ra Turkiya, Eron, Afg‘oniston, Iroq, Saudiya Arabistoni davlatlari yetakchilik qiladi. Umumiy aholining 60% qishloqlarda istiqomat qiladi. Subregionda, asosan, neft (Fors ko‘rfazi davlatlari, Turkiya, Ozarbayjon, Armaniston) mashinasozlik (Turkiya, Eron, Gruziya, Ozarbayjon, Armaniston), metallurgiya (Turkiya, Eron, BAA) va kimyo sanoatlari (Eron, Turkiya, Ozarbayjon) rivojlanmoqda. Yengil va oziq-ovqat sano- ati Janubi-g‘arbiy Osiyoning barcha davlatlarida rivojlangan.
Qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i dehqonchilik hisoblanadi. Asosan, sug‘orma dehqonchilik rivojlangan, iste’mol uchun bug‘doy, makajo‘xori, arpa yetishtiriladi. 0‘rta dengizbo‘yi davlatlarida sabzavotchilik, mevachilik, uzumchilik rivojlangan bo‘lib, ular bilan bir qatorda zaytun yetishtirish katta o‘rin egallaydi va aynan mazkur dehqon­chilik turi bo‘yicha mintaqa jahonda yetakchilik qiladi. Turkiyada paxtachilik, tamaki, sitrus meva, donchilik, Eronda xurmo, sitrus mevalari, qand lavlagi, paxta, Iraq, Suriya va Isroilda paxta, tamaki va xurmo yetishtirish rivojlangan. Chorvachilikda Turkiya angor echkilar boqish- ga, Arabiston yarimoroli davlatlari tuyachilikka, Eron va Afg‘oniston- da qorako‘lchilikka ixtisoslashgan. Xizmat ko‘rsatish sohalari orasida transport va turizm katta salmoqqa ega.
Hududi, siyosiy xaritasi, geografik 0‘rni. Yaqin Sharq, 0‘rta Sharq, Kavkazorti, Qadimgi Sharq, ko‘p millatli mamlakat, davlat tuzumi. Janubi-g‘arbiy Osiyo mintaqasi tarkibiga Yaqin va 0‘rta Sharq hamda Kavkazortining 20 ta mamlakati kiradi. Davlatlar soniga ko‘ra mintaqa Osiyodagi eng yirik subregiondir. Janubi-g‘arbiy Osiyoning maydoni 7 mln. km2 ga teng bo‘lib, aholisi esa 361 mln. (2013-yil iyul oyiga nisbatan) kishidan ortiq.
Janubi-g‘arbiy Osiyo hududi shimoliy va sharqiy tomonlarida materikka tutashgan, g‘arbiy va janubiy tomonlarida esa katta masofada dengizlar bilan o‘ralgan. Undagi Armeniya, Afg‘oniston va Ozarbayjondan tashqari - boshqa barcha mamlakatlaming dunyo dengizlariga chiqa olish imkoniyatlari Janubi- g‘arbiy Osiyo IGO‘ (iqtisodiy geografik o‘mi)ning qulayligini ta’minlaydi. Maydoni va aholisining ko‘pligiga ko‘ra Eron, Turkiya, Saudiya Arabistoni, Iroq - yirik va Bahrayn, Kipr, Qatar kichik mamlakatlari hisoblanadi. Isroil, Kipr, Turkiyaning iqtisodiy jihatdan imkoniyatlari yaxshi va, aksincha, Yaman, Afg‘oniston nochor mamlakatlar qatorida turadi. Shuningdek, Fors qo‘ltig‘i mamlakatlari neft qazib chiqaradigan va undan katta daromad oladigan dav- latlardan sanaladi.
Mintaqa hududining tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari xilma-xil va hududiy jihatdan katta tafovutlarga ega. Mintaqaning o‘rta va janubiy kengliklaridagi qaqrab yotgan keng hududlardan esa faqat tuya va mayda mollar yaylovi sifatida foydalaniladi.
Janubi-g‘arbiy Osiyoning mineral resurslari-xrom (Turkiya), polimetall mdalari (Eron va Turkiya), fosforit va kaliy tuzlari (Isroil, Iordaniya) kabilarning anchagina zaxiralari bor. Ammo mintaqaning asosiy boyligi neft va tabiiy gazdir. Fors qo‘ltig‘i mamlakatlarining yer bag‘rida jahon neft zaxiralarining 2/3 qismi to‘plangan. Neft zaxiralarining hajmi bo‘yicha jahonning birinchi «beshligi»ni Saudiya Arabistoni, Kuvayt, Iroq, Eron va Birlashgan Arab Amirliklari davlatlari tashkil qilishining o‘zi qo‘ltiq- bo‘yi mamlakatlarining bu masaladagi mavqeyi naqadar yuqori ekanligini ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, mintaqa mamlakatlari ishlov beriladigan yer va suv resurslariga juda kambag‘al ekanligini ham ta’kidlamoq kerak. Mintaqa aholisi, asosan, tabiiy o‘sish hisobiga ancha tez ko‘paymoqda. Gruziya, Armeniya, Isroil va Kipmi hisobga olmaganda, mintaqa mamlakatlari aholisi o‘rtasidagi tug‘ilish ko‘rsatkichlari jahondagi eng yuqori darajalar (25-30 promille)ni tashkil qiladi.
Aholisi soniga ko‘ra mintaqa mamlakatlari turlicha kattalikka ega. Eron, Turkiya va Iroq mamlakatlarida mintaqa aholisining yarmidan ko‘pi yashaydi.
Mintaqa mamlakatlari bo‘ylab aholining joylashishida ham katta tafovutlar mavjud. 0‘rtacha har 1 km2 maydonga 52 kishidan to‘g‘ri kelgani holda, aholi nisbatan zich yashaydigan 0‘rta, Qora va Kaspiy dengiz bo‘ylarida, tog‘ oralig‘i vodiylari va suv bilan ta’minlangan vohalarda o‘rtacha zichlik 50-100 kishidan («Atlas»ga qarang) to‘g‘ri keladi. Baland tog‘li va janubiy cho‘l hududlarida esa aholi ancha siyrak joylashgan - 1 km2 maydonda 1-10 kishi yashaydi. Aholining aksariyat qismi o‘troq holda sanoat, dehqonchilik va transport sohalarida xizmat qilsa, Arabiston yarimoroli, Eron va Afg‘onistonning tog‘li cho‘llarida millionlab kishilar hamon o‘z chorva mollari izidan ko‘chmanchilik qilishadi.
Janubi-g‘arbiy Osiyoda aholining o‘rtacha urbanizatsiya darajasi 70% dan yuqori. Shahar aholisining salmog‘i ayrim mamlakatlarda 50-55% dan osh- magani holda, Isroil va iqlimi juda qurg‘oqchil Kuvayt, Bahrayn, Qatar kabi mamlakatlarda bu ko‘rsatkich 91-98 % ni tashkil qiladi.
Janubi-g‘arbiy Osiyo aholisining milliy-etnik tarkibi juda murakkab. Unda bir millatli (ko‘pchilik arab davlatlari) hamda ko‘p millatli (Afg‘oniston, Eron, Iroq, Turkiya) mamlakatlar mavjud bo‘lib, ularda ko‘proq arab, fors, turk, yahudiy tillarida so‘zlashuvchi xilma-xil milliy guruhlar yashaydilar.
Janubi-g‘arbiy Osiyo mamlakatlari davlat tuzumiga ko‘ra ham ancha xil- ma-xillikka ega. Agar Saudiya Arabistonida mutlaq teokratik monarxiya, Qatar va Ummonda mutlaq monarxiya, Bahrayn, Iordaniya va Kuvayt da konstitutsi­on monarxiya, Birlashgan Arab Amirliklarida har 5 yilga saylab qo‘yiladigan federativ monarxiya - siyosiy boshqaruv tartibi mavjud bo‘Isa, mintaqaning boshqa davlatlarida boshqaruvning respublika siyosiy tuzumi faoliyat ko‘r- satmoqda.

Yüklə 1,43 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   73   74   75   76   77   78   79   80   ...   105




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin