113
Xitoy 2000-yildan buyon dunyodagi eng seraholi mamlakat bo’lib
kelmoqda
va immigrasiyaning asosiy o’choqlaridan biriga aylanib qolgan. Aholining ko’plab
ko’chib ketishi, ayniqsa, XIX va XX asrda kuzatilindi.
Xorijiy mamlakatlarda Xitoyliklar ko’p to’plangan markazlar paydo bo’ldi,
ularni Xuasiyao deydi. Xorijiy mamlakatlarda xozirda 30 mln dan ortiq
Xitoyliklar yashaydi. Buni 90 % i janubi-sharqiy Osiyoga to’g’ri keladi.
Xuasiyaolar sababli Singapur aholisining 85 %, Malayziya aholisining 34 %,
Tailand aholisining 13 % i xitoyliklardir.
1949 yildan 1990 yillargacha Xitoy aholisi 2 barobar ko’paydi, va 1134 mln,
1998 yil 1248 mln, 2003 yil 1295 mln, 2006 yil 1318 mln kishiga etdi. Tug’ilish
koeffisienti 13 ‰, o’lim 6‰ . 1 ayolga 1,7 bola to’g’ri keladi. 15 yoshgacha
bo’lganlar jami aholining 22 % ini, 64 yoshdan o’tganlar 7 % ini tashkil etadi.
O’rtacha umr 69-73 yosh. YAMD – 3950 $ (2001). Xitoyda iqtisodiy faol aholi
700 mln kishini tashkil etadi, shuni 2/5 qismidan ortig’i yoshlardir. Demografik
siyosatga qaramay Xitoyda tabiiy o’sish yiliga 12mln kishidan ortiq. Etnik
tarkibiga ko’ra Xitoy ko’p millatli davlat. Xanlar yoki Xansiylar butun aholining
92 % ini tashkil etadi. “Kichik millat” lar butun aholining 8 % ini (80 mln kishi)
tashkil etgani holda 60ga yaqin millat va elatlardan tashkil topgan. Ular Xitoyning
g’arbiy qismida va tog’li hududlarda tarqalgan bo’lib,
butun Xitoy xududining
yarmini egallagan. Aholining o’rtacha zichligi 1 km
2
ga 100 kishidan ortiq, biroq
aholisining 90 % i mamlakat hududining 1/3 qismida to’plangan. G’arbiy
xududlarda, ya’ni mamlakat xududining 20 %ida odam deyarli yashamaydi.
Xitoy aholi bo’yicha har qanday ko’rsatkichlarda (shaharlar soni, qishloqlar soni
(700 ming), millioner shaharlar 34 ta) dunyoda birinchi o’rinda turadi.
Urbanizasiya 24%. Asosiy siyosiy partiyalari : Xitoy kommunistik partiyasi (1921
yil tashkil topdi).
Xitoy xo’jaligining tarixiy rivojlanishida Sobiq SSSR ning ta’siri kuchli
bo’lgan. Sobiq SSSR Xitoy xalq respublikasiga 1,8 mlrd so’m kredit bergan va
260 ta yirik korxona qurishga yordam bergan. 1960 yillardan Mao Szedum
siyosati (“katta sakrash” va “madaniy revolyusiya”) sababli Sovet-Xitoy
munosabatlari yomonlashgan va chegara notinchligi kuzatilgan. 1980 yillardan 2
davlat munosabatlari yana yaxshilangan.
Xozirgi Xitoy sanoati ishlab chiqarishning umumiy xajmiga ko’ra
dunyoda
birinchi o’rinda turadi. Mamlakat xududi iqtisodiy taraqqiyotiga ko’ra 3 ta
iqtisodiy zonaga: G’arbiy, Shraqiy va Markaziyga bo’linadi.
Xitoy sanoatini avvalambor og’ir sanoat belgilaydi. Og’ir sanoat tarmoqlari
orasida, ayniqsa toshko’mir qazib chiqarish muhim rol o’ynaydi. Asosiy ko’mir
havzalari Shimoli-Sharqda (Fushun va Fusin) va Shimoliy Xitoydadir. (Datun).
Fushun va Fusinda ko’mir asosan shaxta va ochiq usulda, Datunda esa shaxta
usulida qazib olinadi. Ko’mir konlarining metallurgiya markazlariga yaqinligi
iqtisodiy qulaylikni oshiradi. Xitoy 1987 yil 920 mln t. 1990 yil 1100mln t. ko’mir
qazib olib jahonda etakchilik qilmoqda. Neft asosan mamlakatni shimoli-g’arbida
va Sichuon Ra viloyatida qazib olinadi. Eng yirik neft koni Dasinga konidir.
Mamlakatda 1995-yil 140 mln t. neft qazib olindi (jahonda 5-o’rinda). Xitoy
xalq respublikasida 1987- yil 496 mlrd kVt/s, 2000-yil 930 mlrd kVt / s (dunyoda
114
3-o’rin) elektr energiyasi hosil qilingan bo’lib, uning asosiy qismi (75 % i) IES
larda hosil qilingan. IES lar asosan mamlakatning
shimoli-sharqiy va sharqida
ya’ni ko’mir havzalari atroflarida joylashgan. GES lar Xuanxe va Yanszi
daryolarining yuqori oqimlarida qurilgan. AES lar ham mavjud. Xitoyda noodatiy
energiya manbalaridan ham (Geotermal va qalqish ES) foydalaniladi.
Qora metallurgiya sanoatining asosiy markazlari kokslanuvchi yirik ko’mir va
ruda konlari bo’lgan rayonlarda vujudga kelgan. Ularning ichida eng yirigi
shimoli-sharqdagi Anshan metallurgiya kombinati bo’lib, bu erda yiliga 7-8 mln t.
cho’yan eritiladi. Shimoliy Xitoydagi eng yirik kombinat Baotouda, mrakaziy
Janubiy Xitoyda Uxanda joylashgan.
Temir zapasi bo’yicha birinchi o’rin, qazib olish bo’yicha 4- o’rinda turadi.
Xitoy Xalq respublikasida 1990-yil 60 mln t. po’lat, 44 mln t. prokat eritilindi.
2000-yil 115 mln t (birinchi o’rinda).
Mashinasozlik korxonalarida ixtisoslashgan korxonalar emas,
universal
korxonalar ustun turadi. Ular asosan yirik shaharlarda, dengiz portlarida,
metallurgiya bazalari yaqinida joylashgan. Masalan: Shenlida og’ir mashinalar va
stanoklar, Chanchunda avtomobillar, ayniqsa Yanszi bo’ylarida mashinasozlik
rivojlangan. Shanxayda dengiz kemalari ishlab chiqariladi. Xitoy Xalq
respublikasida 1987-yil 472 ming avtomashina, 40 ming traktor ishlab chiqarilgan.
Ma’lumki, Xitoy ip –gazlama ishlab chiqarishda dunyoda birinchi o’rinda
turadi. Ishlab chiqarilgan gazlamaning 90% i ip-gazlamalardir.
Mamlakatning
asosiy paxta bazasi Shimoliy Xitoy, ip-gazlama sanoati Shanxayda joylashgan.
Qishloq xo’jaligida 400 mln dan ortiq kishi band. 1990-yil Xitoyda 450 mln t.
g’alla yetishtirildi. Buni asosiy qismini (180mln t) sholi tashkil etadi. Sholi
mamlakatni asosan janubi-sharqida, ya’ni Yashil Xitoyda (choy xam). Bug’doy
(1990 yilda 95 mln t.) shimoli-sharqida, shuningdek makkajo’xori, gaolyan “Sariq
Xitoy”da yetishtiriladi.
Mamlakatni shimoli-g’arbiy va g’arbiy qismlari “quruq Xitoy” deyiladi. Bu
erda ekstensiv chorvachilik, janubi-g’arbda – “sovuq Xitoy” da (Tibet, Kunlun,
Himolay) qishloq xo’jaligi sust rivojlangan. Xitoyda 1987 – yil 4,2 mln t, 1990-yil
4,5 mln t. paxta tolasi etishtirildi. Cho’chqalar soni dunyo bo’yicha 870 mln,
Xitoyda 326 mln, qo’ylar 178 mln, qoramol 126 mln bosh.
Dostları ilə paylaş: