Жаxон географияси маърузалар

Mavzu: Boshqa oziq-ovqat ekinlari. 
 
Aholini 
oziq-ovqat 
bilan 
ta’minlash 
uchun 
donli 
ekinlardan 
tashqari,moyli,ildizmevali,qandli,kishiga 
quvvat 
beruvchi,sabzavot 
mevali 
o’simliklardan ham keng foydalaniladi. 
Moyli ekinlar dunyoda oziq-ovqat mahsulotlari orasida donli ekinlardan keyin 2-
o’rinda turadi.Iste’mol qilinadigan jami moyning 2/3 qismi o’simliklardan 
olinadi.Moy olinadigan asosiy o’simliklar: soya,eryong’oq,zaytun,kokos palmasi 
yoki moyli pal
ь
ma,kungaboqar,moyli zig’ir doni,maxsar. 
Soya (2006 yil 165 mln tonna) asosan AQSH,Xitoyda ekiladi va yog’i ishlab 
chiqariladi.Dunyo 
bo’yicha 
ishlab 
chiqarilayotgan 
soya 
moyining 
67%i 
AQSHga,24%i Xitoyga to’g’ri keladi.Soya (dukkakdoshlar oilasi)ning asosiy 
eksportchisi AQSH.Importchilari: G’arbiy Yevropa va Yaponiya. 
Yeryong’oq dukkakdoshlar oilasiga mansub madaniy o’simlik bo’lib,asosan 
Horijiy Osiyo va Afrika mamlakatlarida ekiladi.Yeryong’oq (araxis) moyi ishlab 
chiqarishda 1-o’rinda: 
1.Hindiston (dunyo bo’yicha 36%) 
2.Xitoy (14%) 
3.Senegal (6%) 
Asosiy eksportchilar: Afrika mamlakatlari. 
Importchilar: Horijiy Yevropa. 
Kungaboqar (murakkabguldoshlar oilasi) asosan shimoliy mo’’tadil kengliklarda 
o’stiriladi.Kungaboqar moyi ishlab chiqarishda MDH mamlakatlari (dunyo bo’yicha 
62%), Rossiya,Ukraina,Moldaviya yetakchi. 
Zig’ir (len) (boshoqdoshlar oilasi) asosan Xitoy, Fransiya, Belorus, Buyuk 
Britaniya kabi mamlakatlarda ekiladi. 
Zaytun daraxti O’rta Yer dengizi bo’yi mamlakatlarida o’stiriladi.Zaytun moyi 
ishlab chiqaruvchi asosiy mamlkatlar: Italiya,Ispaniya,Gresiya.Zaytun moyi ko’proq 
konditer sanoatida ishlatilinadi.Parfyumeriya,farmasevtikada ham foydalaniladi. 
Kokos palmasi (moyli palma) asosan Afrika mamlakatlarida va Malayya 
arxipelagida o’stiriladi. 
Maxsar asosan Evrosiyoda (Xitoy,Hindiston,Bangladesh) va Horijiy Evropada 
o’stiriladi. 
Ildizmevali o’simliklarga kartoshka, qandlavlagi, sholg’om, turp, sabzi, rediska, 
piyoz kabilar kiradi. 
Kartoshka (tomatdoshlar oilasi) vatani And tog’lari markazi (Peru). Lekin hozirgi 
kunda shimoliy mo’’tadil mintaqaning asosiy ekini bo’lib qolgan.2-non 
hisoblanadi,chunki kraxmalga boy. 
Kartoshka yalpi hosili bo’yicha etakchi davlatlar (2007 y): 
1. Xitoy (55 mln tonna) 
2.Rossiya (31 mln tonna) 
3.Hindiston

---

56 
4. AQSH 
5.Polsha 
Dunyoda yiliga 320 mln.t. kartoshka yetishtiriladi (2006y). 
Qand lavlagi (sax. svekla) mo’’tadil mintaqa ekini.Qand lavlagi yiliga 300mln.t. 
(2007 yil 274 mln tonna) yetishtiriladi. Qand lavlagi yetishtirishda yetakchi davlatlar: 
Ukraina,Rossiya,AQSH,Fransiya,Germaniya,Polsha. 
Jahonda yiliga 100 mln.t. qand-shakar ishlab chiqariladi,shuni 40%i qand 
lavlagiga,60%ga yaqini shakarqamishga to’g’ri keladi.Shakarqamish asosan tropik va 
subtropik mintaqa ekini.Vatani Hindiston.Dunyo bo’yicha yiliga 850 mln.t.(2007 y) 
shakarqamish etishtiriladi.Shakarqamish shakari ishlab chiqaruvchi eng yirik 
mamlakatlar: Braziliya,Hindiston,Kuba,Xitoy,Meksika. 
Asosiy eksportchilar: Braziliya,Kuba,Avstraliya. 
Importchilar: AQSH,Horijiy Yevropa,Yaponiya. 
Quvvat beruvchi o’simliklarga choy,kofe,kakao va ziravorlar kiradi.Bularning 
hammasi tropik va subtropik mintaqalar ekinidir. 
Choy vatani Xitoy.Yevropaga XVII asrda kirib kelgan.Jahonda ishlab 
chiqariladigan choyning asosiy qismini Hindiston (31%), Hitoy (21%), Shri-Lanka 
(13%) beradi. 
Asosiy eksportchilar ham shular,importchilar: Horijiy Yevropa. 
Kofe (qahva) vatani Habashiston.Biroq kofe yalpi hosilining 2/3 qismini Lotin 
Amerikasi mamlakatlari: (Braziliya (jahon yalpi hosilining 30%ini), Kolumbiya 
(12%), meksika (6%)) va Gvineya ko’rfazi bo’yi mamlakatlari,ayniqsa,Fil Suyagi 
qirg’og’i(4%) beradi.Kofening asosiy eksportchilari ham mazkur mamlakatlar 
bo’lib,asosiy importchilari: AQSH,Horijiy Yevropa. 
Kakao 
vatani 
Amerika 
hisoblansa-da,asosan 
Gvineya 
qo’ltig’i 
bo’yi 
mamlakatlarida etigtiriladi.Kakao yalpi hosilining 37%ini Gana,17%ini Braziliya, 
Nigeriya 14%,Kamerun 8%,Fil Suyagi qirg’og’i beradi. 
Asosiy eksportchilar: Gvineya qo’ltig’i bo’yi mamlakatlari,Braziliya. 
Importchilar: AQSH,Horijiy Yevropa. 
Kakaodan shokolad tayyorlanadi. 
Ziravorlar(zira,dolchin,alqor,kashnich,sedana,murch,rayxon,zirk,qalampir,arpabod
iyon,gorchisa asosan Hindistonda ekiladi. 
Tamaki Shimoliy Amerika va Evrosiyoda ko’p etishtiriladi.Tamaki ishlab 
chiqarishda AQSH (25%), Xitoy,Hindiston,Braziliya,Yaponiya, MDH yetakchi 
o’rinda. Tamakini dastlab XVI – asrda YAngi Dunyodagi Tabago orolidan fransuz 
botanigi Nikot ismli shaxs Yevropaga olib kelgan.