Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

Tolishning tashqi alomatlari 

Tolish darajasi

Alomatlari
yengil
axamiyatli
juda katta
Yuzining te-
risini rangi
va tanasi
Qizilligi un-chalik
xam ko‘p emas
Axamiyatli dara-jada
qizargan
Keskin qizarish, oqa-rish, labi
rangini bi-roz ko‘karishi
Terlovchanli
k
Ko‘p emas, ko‘p-
roq yuzi
Kuchli, boshi va
tanasi
Juda kuchli, tuz chiqib ketadi
Nafasi
Biroz tezlash-gan,
maromli
Axamiyatli dara-jada
tezlashgan, ayrim
xollarda ozi bilan
nafas oladi
Keskin tezlashishi, yuzaki,
xansirab qoladi
Xarakati
Buzilmagan
Ishonarli emas
Chayqalish, gandirak-lash,
xarakat
koordina-siyasini
buzilishi,
oyoq-qo‘llarida
qaltirash
Diqqati
Xatosiz
Buyruqlarni ba-
jarishda noaniq-liklar
Buyruqlarni bajarishda sustlik,
ko‘pincha tak-roriy buyruqdan
so‘ng
O‘zini xis
qilish
Shikoyati yo‘q
Charchagani xaqida
noliydi, xansi-rash va
boshqalar
Kuchli charchash, oyoqla-rida
oriq, bosh ayla-nishi,
xansirash,
quloq-lari
shanillaydi, bo-shida oriq,
ko‘ngil aynishi va boshqalar

besamar, o‘quv va vaqtini befoyda yo‘qotishga sabab bo‘ladi, ortiqroi esa organizmga ziyon yetkazadi.

Agarda yuklama oldingi xolatidagicha qolaversa, o‘zgar-tirilmasa uning taosiriga organizm o‘rganib qoladi va
rivoj-lantiruvchi effektini yo‘qotadi. Qayd qilingan sababga ko‘ra jismoniy yukni asta-sekinlik bilan oshirib borish
zaruriy talab xisoblanadi.

---

Nisbatan axboriy normaga aylangan, oboektiv va ama-liyotda keng qo‘llaniladigan organizmni jismoniy yukga

reaksiyasining amaliy ko‘rsatgichi yurak qisqarishining chasto-tasini (YuQCh) miqdori bilan xisoblanadi.
Yurak-tomir tizimining funksional imkoniyatlarini oshirish maqsadida yuklamani meoyorini oshirishda
YuQChsining miqdori bir minutda 130 martadan past bo‘lmasligi talabini qo‘yadi. Bu raqam yurak urishining
maksimal xajmi deb qabul qilingan. Shunga ko‘ra yurak qisqarishining chastotasi miqdo-rini minutiga 130 ga teng
bo‘lishi trenirovka ostonasidagi lozim bo‘lgan yuklama deb qaraladi.
Solomlashtirish maqsadidagi mashulotlarda, yuklamani optimal diopozoni YuQCh minutiga 130 dan 170 gacha
deb qaralmoqda (A.A. Viru va bosh. 1988).
Yuqoridagilardan kelib chiqib, solomlashtirishning umumiy samaradorligi o‘smirlar va yoshlarning
mashulotlarida o‘rta va katta intensivlikdagi aerob yo‘nalishdagi mashqlar orqali (xarakatli o‘yinlar, estafetalar, sport
o‘yinlari, suzish, yugurish, velosipedda yurish) erishiladi.
O‘rtacha intensivlikdagi yuklamani diapazoni YuQCh minu-tiga 130-160 va katta intensivlikdaginiki esa
minutiga 160-171 gacha deb qaralmoqda.
Jismoniy yuklamani qatiyyan boshqarish va uni dam olish bilan almashib turishini yo‘lga qo‘yish maktab
yoshidagi bolalar organizmining organari va ularning tuzilishining funksional faolligiga jismoniy mashqlar orqali
yo‘naltirilgan taosir etishini taominlaydi.
Jismoniy tarbiya darsida yuklamaning parametrini bosh-qarish turli xildagi usullar va usuliyatlar orqali
erishiladi. Nisbatan samarador va qo‘llashi oson usullar quyidagilardir:
- bajarilayotgan o‘sha mashqni takrolashlar sonini o‘zgar-tirish;
- mashqlarning umumiy sonini o‘zgartirish;
- o‘sha bajarilayotgan bir xil mashqni takrorlash bilan uni bajarish tezligini oshirish;
- xarakat amplitudasini qo‘shish yoki kamaytirish;
- tashqi qarshilikni miqdorini variantlash (o‘zgarti-rish);
- mashqni bajarish sharoitini osonlashtirish yoki qiyinlashtirish (masalan, balandga qarab yoki pastga yugurish,
qumli yo‘lka yoki stadion yo‘lkasida yugurish va boshqalar);
- dastlabki xolatni o‘zgartirish (masalan, yarim yoki to‘la o‘tirish xolatidan yuqoriga sakrashlar, qo‘lni
tirsakdan bukib to‘irlashni polda, oyoqni stul ustiga qo‘yib, gimnastika devori reykasiga tirab va x.k.);
- masofani yugurishda, suzishda va boshqalarda uzaytirish yoki kamaytirishlar;
- mashulotlarni odatdagidek, kengaytirilgan, torayti-rilgan mydonlarda o‘tkazish;
- qo‘llanilayotgan usuliyatlarni variantlash (bir maromda, o‘yin, musobaqa tarzida va x.k.);
- mashqlarni bajarish vaqtini ko‘paytirish va ozaytirish yoki mashqlar orasida dam olishning xarakterini
o‘zgartirish.
Xar qanday xolda o‘qituvchi tomonidan dars vazifasini xal qilish uchun jismoniy yukni boshqarishni optimal
usullari qo‘llanadi. Yuklamaning organizmga qanday yo‘sinda taosir etishini YuQChning fiziologik qiya chiziini
chizish orqali ko‘rish mumkin (V.V. Yanson, 1966).