K. Bünyadzadə

Öz naqisliyini tamamlamaq yolunda insanlığın ən bö-
yük kəşfi eşqdir! Ta-a qədimdən insanın mütləqləşdirdiyi, 
gözüyumulu yolunda canını verdiyi, həyatının mənası hesab 
etdiyi eşqdir. Burada bir-birinə zidd olan məqamlar çox 
olduğundan, zənnimizcə, nisbətən geniş bir izaha ehtiyac 
var. 

---

- 93 -
Platonun yazdığına görə, insan əvvəlcə vahid bir varlıq 
olmuş, sonra Allahın qəzəbinə gəlib iki yerə bölünmüşdür. O 
vaxtdan yarıya bölünmüşlər bir-birini axtarır və yalnız tək 
canın tərkib hissələri bir-birinə qovuşanda əsl səadətə 
çatırlar, tamamlanırlar. Maraqlıdır və bizim dediklərimizə 
uyğundur. Lakin nəzərdən qaçan bir məsələyə diqqət 
yönəldək: vahid varlığa çevrilmiş iki insan, yəni öz yarısını 
tapmış insanlar kamil bir varlıq sayılmalıdırlarsa, 
…evlilikdən sonra davam edən axtarışların mahiyyəti nədir? 
Həm də bu axtarışlar istisna hallarda bərabər olsa da, əksər 
hallarda yalnızlıqda, fərdi qaydada aparılan axtarışlar olur. 
Və ya yarına olan məhəbbəti (deməli, yarın özünü də) başqa 
bir kamilliyə çatmaq üçün vasitə olaraq görür. Fərqi yoxdur, 
istər arxa-dəstək olaraq fiziki baxımdan, istərsə də ilham 
pərisi olaraq ruhi baxımdan olsun. Vasitə vasitədir.
Məsələyə bir də fərqli prizmadan baxaq. Şərq fəlsəfə-
sinə, xüsusilə təsəvvüfə nəzər salsaq, aydın bir mənzərənin 
şahidi olarıq: fərdi eşq daha uca həqiqətləri açıqlayan böyük 
bir aləmə aparır. Bu o deməkdir ki, eşq yalnız ürəkləri 
çırpındıran, ruhları bir-birinə cəzb edən bir hiss deyil, o, 
daha mürəkkəb və dərin bir mənaya malikdir. Eşq – maddi 
aləmdən çıxıb mənəvi dünyaya üz tutmağın ilk səbəbidir, 
könül gözünü açan, ruhu düşündürən bir hissdir. Eşq – 
həqiqətdir, deməli, idrakın sonudur. Eşq – yaradılışın səbəbi 
kimi Mütləqdən nisbiyə enən bir nur zolağı olduğu kimi, 
nisbidən də Mütləqə uzanan bir yoldur. İnsan ona doğru 
uzanan həmin nur zolağını kəşf etməklə eşqi və bununla da 
həqiqəti dərk etmiş olur. S.Xəlilov yazır: «Eşq səviyyəsində 
idrak bütün insanlara aid olan hissi və məntiqi idrakdan 
yüksəkdə durur – idrakın ali məqamına aparır. Bu pillə daha 

---

-94 -
çox dərəcədə idrakın sezgi və vəhy məqamlarına uyğundur». 
Müxtəlif səviyyədə olsa da, hər kəsin bir sevgiyə qadir 
olduğu məlumdur və təbii ki, bunların hamısının «idrakın ali 
məqamına» apardığını demək düz olmazdı. Müəllif buna 
belə açıqlıq gətirir: «Yüksək mənəviyyatlı, incə ruhlu, parlaq 
qəlbli insanları heyrətləndirmək, məftun etmək üçün daha 
böyük gözəllik, daha həssas və daha mürəkkəb tərəf-müqabil 
lazımdır. Ən böyük aşiq isə, heç şübhəsiz, ancaq İşıqlar 
işığına (Allaha – K.B.) səcdə edə bilər. Bu isə artıq ilahi eşq-
dir». Deməli, məhz ilahi eşq, bütün maddiyyata baxış priz-
masını dəyişə, həqiqətin üzərindən pərdəni götürə, könül, ruh 
gözünü aça bilən ilahi eşqdir. 
Deyilənlərə əhəmiyyətli bir əlavə də etmək lazımdır: 
biz tamamlanma hissinin insanın təfəkkür səviyyəsi ilə bila-
vasitə əlaqəli olduğunu bildirmişdik. Deməli, ilahi eşqə ge-
dən yol da məhz fərdi eşqdən keçməlidir. Əbu Turxan bunu 
belə təsvir edir: «Fərdi məhəbbətin ilahi məhəbbətə qo-
vuşması iki damlanın əvvəlcə bir damlada birləşməsi və dər-
yaya birlikdə qatılması kimidir». Başqa cür desək, insan 
əvvəlcə daxili dünyasında əzəmətli bir harmoniyanın ol-
duğunu kəşf edir, sonra da özünün bu əzəmətli harmoniyanın 
bir tərkib hissəsi olduğunun şahidi olur.
Xüsusilə onu da qeyd edək ki, məhz hər «iki damla» 
eyni duyğuları keçirmiş olarlarsa, onların qovuşması böyük 
dəryaya – ilahi eşqə apara bilər.
Hər varlıq özündən daha üstün olana bənzəməyə çalışır. 
Yuxarıda qeyd etdik ki, insan yaradılmışlar arasında ən kamili 
və Allahın gözəl sifətlərini özündə ehtiva edən, eyni zamanda, 
onları dərk etmək qabiliyyəti olan yeganə varlıqdır. Bu o de-
məkdir ki, insanın bənzəməyə çalışdığı və ya sifətlərini dərk 

---

- 95 -
etmək istədiyi varlıq Allahdır. Məsələn, Şihabəddin 
Sührəvərdiyə görə, nur iyerarxiyasında «hər naqis nurun 
kökündə özündən yüksək nura qarşı eşq, hər ali nurun 
kökündə özündən aşağıdakına qarşı isə qaliblik (idarəçilik) 
var». Hər nur özündən yüksəkdəki nura duyduğu və heç bir 
söz və hisslə təsvir olunmayacaq eşq və şövqlə ucalmağa 
çalışır: «Şövq müvəffəq zatları Nurlar Nuruna aparır. Ən tam 
şövq ali nura cəzb və ucalmaqla tamamlanır». Aşağı nurları 
yüksəldən, ucalmağa sövq edən hisslərin, halların hər biri 
nurlanma dərəcəsindən asılıdır. Bu hisslər hər nura – varlığa 
xasdır.
Bəs tamamlanma hissini insana dərk etdirən irrasional 
təfəkkür nədir? 
Hər şeydən əvvəl bir faktı vurğulayaq: irrasional təfək-
kürün səviyyəsi bilavasitə rasional təfəkkür səviyyəsindən, 
insanın dünyagörüşündən asılıdır. Ən müxtəlif məzmunlu və 
məqsədli təcrübə formaları – şamanizm, satanizm, kabbala, 
təsəvvüf və s. Dediklərimizə bariz nümunə ola bilər. Onların 
hamısı eyni hissin izharıdır: fövqəladə qüvvələrin köməyi ilə 
qüvvətlənmək, ali bir ağlın yardımı ilə öz təfəkküründə hansı 
isə gizli bir qapını açıb həm ümumiyyətlə varlıq aləminin, 
həm də öz varlığının qaranlıq guşələrini işıqlandırmaq, dərk 
etmək.
Rasional ağılla, məntiqli düşüncə ilə ən yüksək zirvəyə 
qalxa bilmiş alimlər, filosoflar, sənətkarlar çatdıqlarının son 
olmadığını, hətta bəlkə də yolun yarısı belə olmadığını gö-
rəndə fərqli vasitəyə – irrasional təfəkkürə müraciət edirlər. 
Əslində irrasional vasitə və təfəkkürün imkanları insanlar 
üçün yəqin elə insanın yaradılışı ilə bərabər açılmışdır. Buna 

---

-96 -
misal olaraq qədim dövrdən günümüzə qədər çatmış əsərləri, 
ayrı-ayrı mətnləri göstərmək olar.
İnsan maddi varlıq olmaqla yanaşı, həm də ruhi varlıq-
dır və onun maddiyyat fövqündə yardım axtarması, oradakı 
hikmətləri dərk etməyə cəhd etməsi əslində təəccüblü deyil. 
Onun öz natamamlığının səbəbini maddiyyat dünyasından 
keçərək ruhi aləmdə axtarması da anlaşılan və həqiqətə yaxın 
bir addımdır. Qeyri-adi görünən məsələnin başqa bir 
tərəfidir. Birincisi, insanların müraciət etdiyi obyektlər 
fərqlidir: kimisi yalnız özünün tanıdığı bir ruha, kimisi 
şeytana, kimisi də Allaha. Onların müraciət forması da 
fərqlidir: kimisi gizli, kimisi aşkar, kimisi ətrafdakılara zərər 
vurmaqla, kimisi əksinə xeyir verməklə, kimisi öz daxili 
dünyasına çəkilməklə, kimisi ətraf aləmlə harmoniya 
axtarmaqla. Oxşar təfəkkür vasitəsilə kamilliklərinin 
zirvəsinə çatmış şəxsiyyətlərin təcrübələrindən çıxış edərək 
qətiyyətlə demək olar ki, məhz Allaha yönəlmiş təfəkkür 
həqiqi anlamda tamamlana və kamilləşə bilir. Məsələn, öz 
axtarışını təsvir edən Müqəddəs Avqustin deyir: «Mən ar-
xam işığa və üzüm işıqlanan tərəfə dayanırdım. Mənim işıq-
lanan şeylərə yönəlmiş üzüm işıqlanmırdı». Mövcud müxtə-
lifliyin səbəblərini açıqlayaq. 
İnsanları bir-birindən fərqləndirən əsas amillərdən biri 
onların təfəkkürüdür. Məhz təfəkkürünün səviyyəsinə uyğun 
olaraq insan istər öz mənəvi aləminə, istərsə də xarici mühitə 
münasibət göstərir, onu dərk etmək üçün uyğun vasitələr se-
çir. Qısa şəkildə desək, primitiv düşüncənin seçdiyi obyekt 
də, ona çatdıran vasitəsi də primitiv olur. Təfəkkür səviyyəsi 
yüksəldikcə obyekt də yüksəlir, aliləşir, vasitələr də. İnsanın 
gördüyü təhsil, oxuduğu ədəbiyyat, ədəb-əxlaqı, eyni 

---

- 97 -
zamanda, 
ətraf mühit, cəmiyyət onun təfəkkürünü 
formalaşdıran maddi və mənəvi amillərdir. Bununla belə, hər 
bir amildən yüksəkdə duran, onlara güclü təsir göstərə bilən 
aparıcı bir faktor da var: ilahi qüvvə. Burada əhəmiyyətli bir 
cəhət xüsusilə vurğulanmalıdır: ilahi qüvvənin təsiri də 
insanın təfəkkür səviyyəsindən asılıdır. Yəni əslində ilahi 
qüvvə eynidir, onu qəbul edən obyekt isə fərqlidir. Günəş 
eyni şəkildə işıq saçır, ancaq fərqli məkanlar bu şüalardan 
eyni qidalana bilmir, təbii ki, fərqli də nəticələr ortaya çıxır: 
bir məkanın qarı-buzu heç cür ərimək bilmir, bəzi yerlər isə 
yanıb kül olur, hətta eyni məkanda bir yerdə gül bitir, başqa 
yerdə qanqal, üçüncü bir yerdə isə ümumiyyətlə həyat 
yoxdur. Qurani Kərimin ayələrindən birində deyilir: 
«Göydən su endirdi və çaylar öz arxlarına görə çağlayıb 
axdı» (Quran 13/17). Hər arx öz ölçüsünə görə su qəbul et-
diyi kimi, hər insan da öz təfəkkürünə görə ilahi qüvvə ilə 
ünsiyyətdə olmaq bacarığına malikdir.
Dediklərimizdə maraqlı və əhəmiyyətli bir məqama 
çatdıq. İnsanın maddiyyat, zaman-məkan çərçivəsindən çıxıb 
ilahi aləmə keçişində və oraya məxsus biliklərə sahib olub 
yüksəlməsində tənzimləyici və istiqamətverici qüvvə kimi Ali 
Varlığın rolu birinci olduğuna görə, ağlın irrasional istiqamətə 
yönəlməsində iman xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan, 
ağlın rasional və irrasional tərəflərini, zənnimizcə, imanda 
axtarmaq daha doğru olardı. Məsələn, sufi mütəfəkkir Cüneyd 
Bağdadi insanları iman dərəcələrinə görə bölməklə, onların 
dərk etdikləri həqiqətləri və öyrəndikləri bilikləri də 
təyinləşdirir: «Bil ki, insanlar üç cürdür: axtarıb yönələn; çatıb 
dayanan; daxil olub duran. Allahı axtaran zahiri elmin dəlilləri 
ilə istiqamətlənib Allahın zahiri işarələrinə uyar. Qapının 

---

-98 -
önünə çatıb dayanan şəxs batinini paklaşdırar, ürəyinə gələn 
ilhamlarla öz yolunu tutar, Allaha ürəkdən itaət edər. Bütün 
varlığı ilə Allahın hüzuruna gəlib Onun qarşısında duran isə, 
Allahdan başqasını görməz, Allahın verəcəyi əmri gözləyər və 
dərhal yerinə yetirər. Allahı əsl tövhid edənin sifəti budur». 
Deməli, ilk mərhələdə maddiyyatın dərki ilə kifayətlənən 
insan müəyyən inkişaf yolu keçməklə və bu proses boyu 
Allahdan aldığı ilhamla (ilahi biliklərlə – K.B.) maddiyyat 
fövqünə qalxa bilir, yəni artıq ağlın üst qatı ilə idrak prosesini 
davam etdirmək imkanı qazanır. Onu da əlavə edək ki, ağıl və 
iman məhz qarşılıqlı əlaqədə olub bir-birini tənzimlədikdə 
idrak prosesini kamil dərəcəyə qədər inkişaf etdirə bilirlər. 
Belə ki, imansız ağıl yalnız maddiyyat çərçivəsilə ki-
fayətləndiyi kimi, ağılsız iman da fanatizmə aparıb çıxara 
bilər. 
Deməli, insan irrasional təfəkkürə öz mənəvi nata-
mamlığını, naqisliyini kamilləşdirmək üçün müraciət edir, 
bunu ondan ilahi aləmlə bağlı olan ruhu tələb edir və bunu 
öz ruhunu dinləyə bilən şəxslər dərk edir. İnsan ikili (maddi 
və mənəvi) xüsusiyyətə malik olduğuna görə, müxtəlif səbəb 
və şəraitlər onun iç və zahiri aləmlərini zidd qoya bilir. 
Özünün bir tərəfini üstün bilərək onun qayğısına qalmaq, 
digərini onun köləsinə çevirmək insanın yaradılışdan malik 
olduğu natamamlıq sindromunu daha da gücləndirir. Onun 
hər iki tərəfi arasında harmoniyanın yaranması, onların bir-
birini tamamlaması isə insanın kamilləşməsidir. Bu, 
təfəkkürün rasional və irrasional formalarının paralel inkişaf 
etməsinin 
və 
bir-birini 
tamamlamasının 
zərurətini 
vurğulamış olur. Qurani Kərimdə bu dünyanın imtahan, 
sınaq meydanı olması, insanların etdikləri yaxşılıqların da, 

---

- 99 -
pisliklərin də özlərindən gəlib, yenə də özlərinə yönəldiyinə 
dəlalət edən bir çox ayə görmək mümkündür (məs.: Quran 
6/16; 7/17; 45/15 və s.). Deməli, mənəvi yolu tutmaq üçün 
maddiyyat vasitədir. Seçim biz insanlarındır. Odu da biz 
seçirik, nuru da. Hər kəs öz natamamlığını özünə məxsus 
dərk edir və fərqli şeylərlə tamamlanmaq istəyir. Bu, maddi 
şeylər də ola bilər, yüksək eşq də, elm də. Həqiqətin hansı 
olduğunu isə ruhumuz təyin edir, əgər ruhumuzu dinləməyi 
bacarırıqsa. 

---

-100 -