Kasbiy pedagogika
Yüklə 1,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari tasniflagichi o‘rta maxsus va kasb-hunar
ta’limi muassasalarida kichik mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha tayyorlov yo‘nalishlari kasblarining va mutaxassisliklarining tizimlashtirilgan ro‘yxatidir. Davlat ta’lim standartlari ( DTS) - umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim mazmuniga hamda sifatiga qo‘yiladigan talablarni belgilaydi. DTSlarini bajarish O‘zbekiston Respublikasining barcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir. Tasniflagichda sakkizta bilim sohasi nazarda tutilgan: 1. Ta’lim; 2. Gumanitar fanlar va san’at; 3. Ijtimoiy fanlar, biznes va huquq; 4. Fan; 5. Muhandislik, ishlov berish va qurilish tarmoqlari; 6. Qishloq xo‘jaligi; 7. Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot; 8. Xizmatlar. Tasniflagichda ta’lim bosqichlari, bilim va ta’lim sohalari, tayyorlov yo‘nalishlari va ixtisosliklar yettita raqamli kod bilan belgilanadi. Ta’limning xalqaro klassifikasiyasiga binoan ta’lim bosqichi - o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi 3-raqami bilan belgilangan. Masalan: 3144610, 3210210, 3380110 va boshqalar. O‘rta maxsus, kasb — hunar ta’limi kodlarida: Birinchi raqam - ta’lim dasturi bosqichi kodi; Ikkinchi raqam - bilim sohasi kodi; Uchinchi raqam - ta’lim sohasi kodi; To‘rtinchi va beshinchi raqamlar - tayyorlov yo‘nalishi kodi; Oltinchi va yettinchi raqamlar - ixtisosliklar kodi. Uzluksiz ta’lim tizimidagi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi va oliy ta’lim (bakalavriat) da uzviylikni ta’minlash maqsadida O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limidagi tayyorlov yo‘nalishlari, kodlari oliy ta’limning bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari kodlariga moslashtirilgan. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Kichik mutaxassis kim? 2. Kasb-hunar ta’limi tarmoq standarti nima? 3. Kasb nima? 4. Ixtisoslik nima? ? 134 5. Tasniflagichdagi raqamlar nimalarni ifodalaydi? 6. Tasniflagichda qanday bilim sohalari nazarda tutilgan? VI BOB. KASB-HUNAR TA’LIMIDA TARBIYAVIY ISHLARNI TASHKIL ETISH VA TA’LIM-TARBIYA SIFATINI NAZORAT QILISH 6.1. KASB-HUNAR KOLLEJLARIDA O’QUVCHILARNI TARBIYALASH Reja: 1. Kasb - hunar kollejlarida o‘quvchilarni tarbiyalashning maqsad va vazifalari, kasb - hunar kollejlarida o‘quvchilar tarbiyalashga qo‘yiladigan talablar. 2. O‘quvchilarni o‘rganishning pedagogik-psixologik metodlari. 3. Kasb-hunar kollejlarida o‘quvchilarni tarbiyalash metodlari. 1. Kasb - hunar kollejlarida o‘quvchilarni tarbiyalashning maqsad va vazifalari, kasb - hunar kollejlarida o‘quvchilar tarbiyalashga qo‘yiladigan talablar Buyuk kelajakni yaratuvchi yangi avlodni tarbiyalash bugungi kundagi eng dolzarb masalalardan biri. Fundamental o‘zgarishlar natijasida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy asoslar o‘zgardi. Lekin bu o‘zgarishlar ko‘pgina hollarda “yuqori”da sodir bo‘ldi va asosan qonuniy darajalarda yuz berdi. Ammo odamlar ongi va munosabatida o‘zgarishlar juda sekinlik bilan kechmoqda. Olimlarning e’tirof etishicha, davlat tomonidan qo‘yilgan maqsadga erishish uchun yosh avlodni yangi qonunlar asosida to‘g‘ri tarbiyalash kerak. Mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar jarayoni, boshqarishning demokratik va bozor iqtisodiga o‘tish, shuningdek ta’lim, ayniqsa tarbiya maqsadi va usullarining yangilanishi kasb-hunar tizimidagi o‘quvchilarning ma’naviy qiyofasini mutlaqo o‘zgartirib yubordi. Endi oldindan belgilangan stereotip (o‘xshash) bo‘yicha yosh avlodlarni tarbiyalash vaqti o‘tdi. Hozirgi vaqtda shaxsni shakllantirish uni jamiyat taraqqiyotining turli ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy tendensiyalari bilan tanishtirish asosida amalga oshiriladi. Yangi maqsadlarga muvofiq holda o‘quv- tarbiyaviy jarayonni tashkil etish usullari o‘zgarmoqda, ta’limning variativ usullari, pedagogik texnologiyalar keng qo‘llanilmoqda. Tarbiyaviy ishlarning aniq maqsad va vazifasini belgilash bu ta’lim muassasasi pedagogik jamoasi faoliyatining mazmunini aniqlaydi. Ta’lim muassasalaridagi tarbiyaviy tizimning konseptual g‘oyasi – shaxs rivojlanishini maqsadga yo‘naltirilgan holda boshqarish. Buning uchun esa yaxshi shart-sharoit yaratilishi va avtoritarizmdan voz kechishi zarur. Bizning nazarimizda, bunday hamkorlik pedagogikasai juda qo‘l keladi. Hamkorlik pedagogikasining mazmuni o‘quvchi-yoshlarning o‘z kuchiga ishonishini ifodalovchi munosabatlar yordamida unga tanlash erkinligini berishda namoyon bo‘ladi. Demak, bunda pedagogik jamoa tomonidan o‘quvchi-yosharning o‘z-o‘zini belgilash, mustaqil faoliyat ko‘rsatishi uchun vaziyatlar yaratilib berilishi nazarda tutiladi. Bu degan so‘z, ular o‘z oldiga maqsad qo‘yish va unga erishish yo‘llarini belgilashda, o‘z faoliyatini 135 boshqarish usullarini tanlashda ham erkin bo‘ladilar. O‘qituvchi unga faqat rahbarlik qilib, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatib turadi. Tarbiya – tarbiyachi va tarbiyalanuvchi faoliyatlarini o‘z ichiga olgan ikki yoqlama jarayon. Tarbiyachilar bilan va tarbiyaga ega bo‘lgan kishilar tarbiyalanuvchilar bilim va tajriba o‘rganuvchi yoshlardir. Ammo tarbiyalanuvchilar muayyan darajada aktiv faoliyat ko‘rsatmasalar tajriba va bilim o‘rgana olmaydilar. Tarbiya vazifalari 1. O‘z vatani fuqarosini tarbiyalash. Tarbiyaning bu vazifalarni amalga oshirish quyidagilarni taqozo etadi: Milliy vatanparvarlik, o‘z vataniga, tarixiga, madaniyatiga iftixor tuyg‘usi; Millatlararo madaniy munosabatlar, siyosiy madaniyat. 2. Shaxsning ma’naviyatini shakllantirish. Ma’naviyat - kishining ichki dunyosi bo‘lib, uning jamiyat va tabiatdagi «Men»i, obrazi, taqdiri va rolini ifoda etadi. Ma’naviyat darajasi - bu, ma’lum ma’noda, insoniylik mezonidir. Ma’naviyatni shakllantirish bu uning shaxsiy harakatlari, intilishlari, refleksiyasi bilan kishining ichki dunyosini vujudga keltirishdir. 3. Mehnatkash insonni iqtisodiy tafakkurini tarbiyalash mehnatga, kasbga hurmat va ijtimoiy-psixologik jihatdan yoshlarda mustaqillik, ijod, ishchanlik, faollik, yuqori kasbiy tayyorgarlik sifatlarini kuchaytirish zarur. 4. Ruhiy-jismoniy sog‘lomlikni tarbiyalash. Bu axloqiy–hayotiy muvozanat va psixologik qulaylik holatini ushlab turish hamda jismoniy rivojlanish me’yoridan uzoqlashib ketishga yo‘l qo‘ymaslik ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Tarbiya tiziminnig milliy xususiyatlari milliy tarix va madaniyatning o‘ziga xos jihatlarini hisobga olish; tarbiyaviy ishlarda milliy udumlar, an’analar, urf-odatlar, diniy marosimlardan foydalanish; milliy madaniyat jahon madaniyatining bir bo‘lagi ekanligi tushunchasini shakllantirish. Tarbiya prinsiplari – umumiy qoida bo‘lib unda tarbiyaviy jarayonni tashkil qilish mazmuni, metodlari shakllariga bo‘lgan asosiy talablar aks etgan. Ta’lim prinsiplaridan farqli ravishda ular o‘qituvchilar tomonidan tarbiyaviy vazifalarni hal etishda qo‘llaniladi. Bu prinsiplarnig asosiy jihatlari: majburiylik, komplekslilik (uyg‘unlilik), teng ahamiyatlilik bo‘lib hisoblanadi. Tarbiya prinsiplari - tarbiyachilar uchun tayyor va har narsaga yaraydigan qoida emas, chunki uni qo‘llash bilan yuqori natijalarga erishib qolinmaydi. Bu tarbiyachining na tajribasini, na mahoratini almashtira oladi, ularning amalga oshirishi shaxs faoliyati bilan shakllangan. Tarbiyaning ijtimoiy yo‘nalganligi. Ilg‘or o‘qituvchilar tarbiyani ijtimoiy institut sifatida tushunganlar. Turli davrlarda yo ijtimoiy, yo davlat, yoki shaxsiy yo‘nalish kasb etib, uning mazmun prinsiplari o‘zgargan. Mazkur prinsip o‘qituvchining barcha faoliyati tarbiyaning davlat strategiyasiga mos holda o‘sib kelayotgan avlodini tarbiya vazifalariga bo‘ysundirishni talab qiladi va tarbiyachilar faoliyatini shaxsni ijtimoiylashtirishga yo‘naltiradi. Bu prinsiplarni amalga oshirishning asosiy qoidalari tarbiyaviy (mehnat, ijtimoiy, o‘yin va b.) faoliyat 136 jarayonida o‘quvchilarda faoliyatning ijtimoiy qimmat va muhim sababga molik, ijtimoiylashtirish suratini tezlashtirishni tashkillashtirish zaruriyati bilan bog‘langan. Tarbiyani insonparvarlashtirish prinsipiga qo‘yiladigan asosiy talablar: tarbiyalanuvchi shaxsiga insoniy munosabat; uning huquqi va erkinligini hurmat qilish; tarbiyalanuvchiga kuchi yetadigan va oqilona shakllantirilgan talablarni qo‘yish; tarbiyalanuvchining holatini hatto u taqdim etilgan talablarni bajarishidan bosh tortgan paytda ham tushunish; kishining o‘zi bilan o‘zi bo‘lish huquqini hurmat qilish; tarbiyalanuvchilar ongiga tarbiyaning maqsad va vazifalarini yetkazish; talab etilayotgan sifatlarni majburiy shakllantirmaslik. Shaxsiy yondoshish. Bunday yondoshish tarbiyalanuvchilarning shaxsiy sifatlariga tayanishni ko‘zlaydi va tarbiyachidan quyidagilarni talab etadi: shaxsning individual xususiyatlarini (xarakteri, mijozi (temperamenti), qarashlari, odatlari va b.) muntazam o‘rganish va yaxshi bilish; mohirona tashxislash va shaxsiy sifatlarning real shakllanganlik darajasini bilish; tarbiyalanuvchini shaxsning rivojlanishini ta’minlovchi murakkablashib boradigan faoliyatga tortish; shaxsning aktivligiga tayanish; shaxsni tarbiyalashdan o‘z-o‘zini tarbiyalashga o‘tish, maqsadni, mazmuni, metodlarni o‘z –o‘zini tarbiyalashning shakllarini belgilash mahoratini hosil qilish; faoliyatning muvaffaqiyatga olib keluvchi mustaqillik, tashabbus, tarbiyalanuvchilarning tashabbuskorligini, mohirona tashkil etish va yo‘naltirishni rivojlantirish. Tarbiyaviy ta’sirning birligi. Bu prinsip tarbiyaga daxldor bo‘lgan barcha shaxslar, tashkilotlar, ijtimoiy institutlar, pedagogik ta’sirni o‘zaro to‘ldirgan holda, birlashib harakat qilishlari tarbiyalanuvchilarga kelishilgan holda talablar qo‘yishlari, bir-birlari yordam berishlari talab etiladi. 2. O‘quvchilarni o‘rganishning pedagogik-psixologik metodlari Tarbiyaviy tizimining eng asosiy tashkil etuvchilaridan biri – bu shaxsni ijodkorlikka, mustaqillikka, insonparvarlikka, o‘zini qadrlay bilish va o‘zgalarga hurmat qilishga o‘rgatishdir. Tarbiyaviy tizim asosiga insonparvar psixologiya va pedagogika tamoyillari qo‘yiladi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning ustivor yo‘nalishlari quyidagilar hisoblanadi: o‘quvchilarning qiziqishi-xohishiga qarab ta’lim muassasasi va undan tashqarida tashkil etilgan turli xil uyushmalarga jalb etish; o‘quvchilar ishtirokida muntazam ravishda har xil ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar o‘tkazish; fan to‘garaklari, texnik yo‘nalishdagi to‘garaklar va amaliy ijodkorlik to’garaklari mazmunini o‘zgartirish; 137 badiiy-estetik birlashmalarni tashkil etish va rivojlantirish; ta’lim muassasasi faoliyatini demokratlashtirish asosi sifatida o‘z-o‘zini boshqarishni rivojlantirish. Ta’lim muassasasida ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari, guruh rahbari, muhandis-pedagoglar, tarbiyachilar o‘quvchi yoshlarni tarbiyalashda asosiy shaxslar hisoblanadi. Ular o‘quvchi yoshlarning individual xususiyatlarini, hayot sharoitini o‘rganadi va tahlil etadi, o‘quvchilar jamoasining rivojlanishi borasida bashorat qiladi, ularning shaxs sifatida o‘z-o‘zini belgilashiga yordam beradi. O‘quv-tarbiyaviy jarayonida yuritiladigan asosiy hujjatlardan biri bu o‘quvchilarching psixologik pasporti - xarakteristika. Ta’lim muassasasida har bir o‘quvchining psixologik pasporti bo‘lishi lozim. Uni muntazam ravishda to‘ldirilib borilishi tarbiya jarayonida ishtirok etuvchi har qanday shaxs (ma’naviyat-ma’rifat ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari, guruh rahbari, muhandis-pedagog, tarbiyachi o‘quvchi)ning refleksiv madaniyatini oshirishga xizmat qiladi. Pasport xarakteristikada qayd etiladigan ma’lumotlar uchta manba orqali olinadi: kuzatish va o‘quvchilar bilan suhbatlashish, hujjat (shaxsiy varaqalar, tibbiyot ko‘rigi, kartalar, jurnallar va boshqalar) bilan test savollari, treninglar o‘tkazish orqali. Tarbiyaviy masalalarni hal etishdagi qiyinchiliklar o‘quvchi-yoshlarning o‘smir yoshi bilan bog‘liq muammolar, ularning jismoniy va ruhiy o‘ziga xosligi, yoshlarning norasmiy guruhlari ommaviy axborot vositalarining o‘quvchi-yoshlarning xulq-atvoriga ta’sirining yoritishi bilan belgilanadi. Bundan tashqari o‘smirlarga ta’sir ko‘rsatish borasida raqobatlarning kuchayganini ham nazardan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Bunda shubhasiz, ota-onalar, o‘qituvchilar, tarbiyachilar g‘olib kelmog‘i kerak. Ta’lim muammolarda o‘quvchi-yoshlarning ota-onalari bilan ishlashga katta o‘rin ajratiladi. Ota-onalar bilan muntazam ravishda psixolog suhbatlashadi va maslahatlashadi. Xolbuki, bunga doimiy ravishda ehtiyoj ortib bormoqda. Shuning uchun ota-onalar lektoriyalarini muntazam ravishda (psixolog suhbatlashadi va maslahatlashadi) yo‘lga qo‘yishi muhimdir. Pedagoglar huquqni muhofaza etuvchi tashkilotlarning xodimlari va boshqalar ishtirokida anjumanlar tashkil etish yaxshi samaralar beradi. O‘quvchilarga tarbiya berish va ular shaxsini rivojlantirishda adabiyotning tarbiyalovchi imkoniyatidan foydalanishi muhim ahamiyatga ega. Badiiy adabiyot ta’sirida o‘quvchilar shaxsini shakllantirishning o‘ziga xos jihati shundan iboratki, bunda ular ijodiy qobiliyatini, barcha ma’naviy imkoniyatlarini namoyon etish imkoniga ega bo‘ladi. Bundan tashqari jamoaning ijodiy ishlari metodikasi bo‘yicha tarbiyaviy tadbirlar o‘tkazish o‘quvchilarning aqliy imkoniyatlarini oshiradi. Jamoaning ijodkorlik ishlari deyilganda, ta’lim muammosida turli mavzular bo‘yicha har xil anjuman, yig‘ilishlar, tadbirlar, ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etish tushuniladi. Shuningdek, o‘qituvchi va o‘quvchilar ishtirokida turli uyushma yoki jamoat tashkilotlari tuzilib, ishlab chiqilgan Nizomlar asosida tadbirlar o‘tkazish maqsadga muvofiq. Bizning nazarimizda, o‘quvchining ta’lim-tarbiyasi borasida ushbu maqsadlar hozirgi zamon o‘zbek ta’limi uchun istiqbolli hisoblanadi. Darhaqiqat, tarbiyalash texnologiyalari borasida Vatanimiz fani va amaliyotida yetarli darajada katta tajribalar to‘planganini e’tirof etmoq zarur. Demak, ma’naviy meros va uning natijasi o‘laroq, ma’naviy kamolot maqsadga erishish kafolatdir, desak xato bo‘lmaydi. Har 138 qalay yosh avlodni oldindan belgilangan stereotiplar asosida shakllantirish payti o‘tdi. Hozirgi vaqtda o‘quvchilarni jamiyat rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tendensiyalari bilan muntazam tanishtirib borish o‘ta muhimdir. Bu ularning o‘z hayoti yo‘lini erkin tanlashga imkoniyat yaratadi. Demak, yangi maqsadlarga muvofiq holda o‘quv-tarbiyaviy jarayonini tashkil etish usullari ham o‘zgaradi. O‘quvchilar bilan darsdan tashqari mashg‘ulotlar va muloqotlar o‘tkazish ularning jismoniy ruhiy rivojlanishi va ta’lim-tarbiyasi uchun muhim, ko‘p hollarda esa, hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Tarbiyaviy ishlar darsdan tashqari faoliyat bo‘lib, tarbiyalamoq o‘quvchi- yoshlarning faoliyatini tashkil qilmoq demakdir. Zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish tarbiyaviy ishlarda katta samara beradi. Texnologiya - bu shaxsni o‘qitish, tarbiyalash va rag‘batlantirish qonunlarini o‘zida jo qilgan va yakuniy natijasini harakatlaydigan pedagogik faoliyatdir. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarda loyiha usulida keng foydalanilmoqda. Loyiha asosida o‘tkaziladigan ma’naviy-ma’rifiy ishlar tarbiyaviy ish strategiyasini butunlay o‘zgartirib yuboradi. Loyiha usullari - maqsadga yo‘naltirilgan tarbiyaviy faoliyat bo‘lib, maqsad oldindan belgilanadi. Tarbiyaviy yoshlar loyihasi bu o‘quvchilarning ijodiy, ma’lum darajada mustaqil faoliyati: • bunda o‘quvchilarning o‘zlari bevosita ishtirok etishadi, ya’ni loyihani ijro etish uchun zaruriy material-ma’lumotlar to‘plashadi; • tadqiqot-tadbirlar o‘tkazish bo‘yicha farazlarni ilgari surishadi; • tadbirlarni amalda tashkil etish - o‘tkazishda faoliyat ko‘rsatishadi; • tadbirlarning ijtimoiy ahamiyatini bilishadi. O‘quvchilarni o‘rganish metodlari Kuzatish - odatda tabiiy kuzatish orqali talabalarning fanlarni o‘zlashtirishlari, ularning xulq-atvori va muomalalaridagi o‘zgarishlarni hisobga olish va tegishli ta’limiy-tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish yo‘llarini belgilash uchun qo‘llaniladi. Bu metod tadqiqotchining pedagogik tajribaning muayyan bir tomoni va hodisalarini biror maqsadni ko‘zda tutib idrok etish tashkil etadi. Bunda kuzatishlar tezligi va soni, kuzatish obekti, vaqti, pedagogik vaziyatlarni kuzatish uchun ajratiladigan xarakteristika va hokazolar hisobga olinadi. Qayd qilish usuliga qarab kuzatishlar turlarga bo‘linadi. Bevosita va bilvosita qayd qilish usuli tadqiqotchiga real pedagogik jarayon kuzatuvchilarning hatti- harakatlari va hokazolarni yozib qo‘yish imkonini beradi. Bevosita qayd qilish usuli biror-bir hodisaning oqibatlari haqidagi faktik materialni boshqa shaxslar orqali yoki qandaydir asbobni qo‘llash vositasida olishga imkon beradi. Ilmiy-texnika taraqqiyoti asrida kuzatishning vizual usullari xilma-xil texnika vositalari (kinofilm,videotasvir teleko‘rsatuv)ni qo‘llash bilan tobora ko‘p qo‘llanilmoqda. Suhbat metodi - so‘rashning bir turi bo‘lgani holda tadqiqotchining jiddiy tayyorgarlik ko‘rishini talab etadi, chunki u tekshirayotgan shaxs bilan bevosita aloqada bo‘lish vaqtida og‘zaki suhbat tarzida, suhbatdoshining javoblarini yozmasdan erkin muomala formasida qo‘llaniladi. Suhbat metodida o‘qituvchilar va o’quvchilar jamoasi bilan ota-onalar va keng jamoatchilik bilan, yakka va guruhli tartibda ish olib borilganda qo‘llaniladi. Suhbat metodidan farq qilib, intervyu olish metodi savollarni oldindan belgilangan 139 izchillikda intervyu yo‘li bilan bayon qilishni nazarda tutadi. Bunda javoblar magnit tasmasiga yoki kassetalarga yozib olinadi. Hozirgi kunda ommaviy so‘rash nazariyasi va praktikasida intervyu tashkil etishning ko‘p usullari mavjud: - guruhlar bilan; - intensiv; - sinov va h.k. O’quvchilar ijodini o‘rganish – ularning o‘ziga xos individual tartibdagi faoliyatlariga doir omillar tahlil qilinadi, xulosalar yasaladi. Pedagogik so‘rash metodi – tadqiqotchining boshqa kishilardan o‘quvchilarning biror tomoni yoki hodisalari haqida axborot olish jarayoni bu metodning asosini tashkil qiladi. So‘rash savollarning mantiqiy o‘ylangan sistemasini, ularning aniq ifodalanishini, nisbatan kamligi (3-5ta) nazarda tutiladi. Shuningdek, qat’iy formadagi javobni ("ha","yo‘q") ham taqozo etishi mumkin. Test, so‘rovnomalar - bu so‘rovnoma, ya’ni anketa usuli qo‘llanganda yaratilgan o‘quvchilar tarbiyasi to‘g‘risidagi yangiligini bilish, aniqlash, talabalarning yakka yoki guruhli fikrlarini, qarashlarini, qanday kasblarga qiziishlarini, kelajak orzu-istaklarini bilish va tegishli xulosalar chiqarish, tavsiyalar berish maqsadida o‘tkaziladi. Test savollaridan ko‘zlangan maqsad oz vaqt ichida talabalarning bilimlarini yoppasiga baholashdir. Mutaxassislarning bilimini va saviyasini aniqlash uslublaridan biri - bu test yordamidagi sinovdir. Test yordamida sinov talaba yoki mutaxassisning bilimi, ilmi, ma’naviyati hamda yoshlarning qaysi yo‘nalish va mutaxassislikka layoqati, iqtidorini zudlik bilan aniqlash yoki baholashga imkon beradi. Test yordamida bilimni baholashning pedagogika nuqtai nazaridan ba’zi bir yutuqlari va kamchiliklarida keltirilgan va baholash jarayonini EHM yordamida avtomatlashtirish mumkinligi ta’kidlangan. Test savollari va masalalarining jozibadorligiga sabab, uning qisqa va lo‘ndaligi, to‘g‘ri javobni umumiy javoblar ichida borligi va ularning talabalarga ko‘rsatma bo‘lib xizmat qilishi, uning topishmoqli o‘yinga o‘xshashligi va javobni topishda xotira, intuitsiya va topqirliklar qo‘l keladi. Test savollarini chop etish o’quvchilarning mustaqil ishlashini yanada faollashtiradi. 3. Kasb - hunar kollejlarida o‘quvchilarni tarbiyalash metodlari Ta’lim-tarbiya ishida aniq didaktik maqsadlarga ko‘ra tahsil beruvchi va tahsil oluvchilarning o‘zaro aloqador biri ikkinchisini taqozo etuvchi hatti-harakatlari majmuasi yoki muloqotda bo‘lish usullariga ta’lim-tarbiya metodlari deb yuritiladi. Tarbiya metodlarini turkumlash: 1. Tarbiyaviy jarayonda axborotini o‘zlashtirish manbaiga ko‘ra: a) og‘zaki (so‘zlab berish, savol-javob, suhbat, ma’ruza, tushuntirish, bayon etish kabilar); b) ko‘rsatmali (ko‘rsatmali bayon etish, tushuntirish); v) amaliy (tajriba sinovlari va laboratoriya ishlari, o‘quv ishab chiqarish mehnati); 2. Tarbiyaviy jarayonda axborotni uzatilishi va o‘zlashtirish mantiqiga ko‘ra: 140 a) oddiydan murakkabga (induktiv); b) murakkabdan oddiyga yoki mavhumdan ma’lumga (deduktiv); 3. Tarbiya jarayonini o‘rganuvchilarning mustaqil tarbiya tafakkuri darajasiga ko‘ra: a) mahsulsiz (reproduktiv); b) mahsullik (produktiv); 4. Tarbiyaviy ishlarining bajarilish darajasiga ko‘ra: a) Tarbiya beruvchi rahbarligidagi ta’lim-tarbiyaviy ishlar; b) Tarbiya beruvchi rahbarligisiz tahsil oluvchilarning mustaqil ishlari (manbalar bilan ishlash, yozma ishlar, laboratoriya ishlari, mehnat vazifalarini bajarish va shu kabilar); 5. Tarbiyalanuvchilarning o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish bo‘yicha: a) tarbiyalash o‘yinlari; b) tarbiya bo‘yicha munozaralari; v) tarbiya bo‘yicha qiziqarli amaliy vaziyatlarni yuzaga keltirish; 6. Javobgarlik burchini shakllantirish va rag‘batlantirish usuliga ko‘ra: a) ishontirish; b) talab qo‘yish; v) qo‘yilgan talabga muvofiq mashq qildirish; g) rag‘batlantirish va jazolash; 7. Nazorat qilish va o‘z-o‘zini nazorat qilish usuliga ko‘ra: a) yakka holda tarbiyalash; b) yoppasiga (yalpi) tarbiyalash; v) og‘zaki va yozma sinov yoki so‘rovnomalar; g) dasturli so‘rov (testlar yordamida mashinali yoki mashinasiz); d) o‘z-o‘zini nazorat qilish va shu kabilar. Pedagogikada maqsadiga ko‘ra tarbiya metodlari quyidagi guruhlarga ajratiladi: faoliyatni tashkil etish va ijtimoiy xulq-atvor tajribasini shakllantirish metodlari; xulq-atvor va faoliyatni rivojlantirish metodlari. O‘quvchilarni tarbiyalash jarayonida quyidagi shakllardan foydalaniladi. 1. Fan asoslarini o‘rganish jarayonida o‘quvchilarni tarbiyalash. 2. Darsdan tashqari mashg‘ulotlar va muloqotlar o‘tkazish jarayonida o‘quvchilarni tarbiyalash. 3. Darsdan tashqari paytlarda va o‘quv yurtidan tashqarida ma’naviy – ma’rifiy va turli xil tarbiyaviy tadbirlar jarayonida o‘quvchilarni tarbiyalash. Fan asoslarini o‘rganish jarayonida o‘quvchilarni tarbiyalash har bir fan va undagi har bir mavzuni o‘rganish jarayonida uning tarbiyaviy xarakterini, tomonlarini ochib berish orqali amalga oshiriladi. O‘quvchilar bilan darsdan tashqari mashg‘ulotlar va muloqotlar o‘tkazish ularning jismoniy ruhiy rivojlanishi va ta’lim-tarbiyasi uchun muhim, ko‘p hollarda esa, hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Dasrdan tashqari tarbiyaviy mashg‘ulot va muloqat quyidagilarga imkon beradi: bir-birini bilish; yaxshi munosabatlar shakllanishi; 141 shaxs qirralarini anglash; yaxshi daqiqalarni birgalikda boshdan kechirish; insonlarning yaqinlashuvi; hamkorlikdagi hissiy kechinmalar; do‘stlashish-ruhiy yaqinlashish; tarbiyachi kasbining kerakligini his etish; ehtiyoj-talabni his etish. Darsdan tashqari paytlarda va o‘quv yurtidan tashqarida ma’naviy – ma’rifiy va turli xil tarbiyaviy tadbirlar tarbiyalamoq o‘quvchi-yoshlarning faoliyatini tashkil qilmoq demakdir Kasb - hunar kollejlarida o‘quvchilarni tarbiyalash shakllari 1. Dars 2. Seminar mashg‘ulotlari 3. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlar 4. Sayohat (ekskursiya) 5. O‘quvchilar bilan qo‘shimcha ishlash 6. O‘quvchilarning uy ishlari 7. O‘quv sexlari va maydonlarida ta’lim berish 8. Ustoz shogird tarkibida ta’lim berish 9. Xususiy (shaxsiy) ish o‘rinlarida o‘quvchilarni o‘rgatish 10. Korxonadagi ishchilar o‘rnida ishlab chiqarish amaliyoti. Ravshanki, bularning barchasi kollej ta’lim-tarbiya mazmuni bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ular ma’lum ta’limiy, tarbiyaviy maqsadga erishish uchun xizmat qiladi. Bu ishlarning barchasini uslubiy jihatdan to‘g‘ri tashkil eta olish uchun pedagog-tarbiyachi juda ko‘p narsalarni bilishi va uddalashi kerak. Yuqori malakali mutaxassislarga bo‘lgan talab va ehtiyojning tobora ortib borishi o‘rta maxsus, kasb- hunar tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha rahbar, muhandis-pedagog, o‘qituvchi va tarbiyachilarning zimmasiga yuksak mas’uliyat yuklaydi. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Ta’lim muassasalaridagi tarbiyaviy tizimning konseptual g‘oyasi nimadan iborat? 2. Tarbiya vazifalarini aytib bering. 3. Tarbiya prinsiplarini aytib bering. 4. Tarbiya metodlari qanday turkumlanadi? 5. Kasb - hunar kollejlarida o‘quvchilarni tarbiyalash shakllari qaysilar? 6. O‘quvchilarni tarbiyalash jarayonida qanday shakllardan foydalaniladi? 6.2. KASB-HUNAR TA’LIMIDA TA’LIM-TARBIYA JARAYONI SIFATINI NAZORAT QILISH Reja: 1. Kasb - hunar ta’limida ta’lim – tarbiya jarayonini nazorat qilishning maqsad va vazifalari. ? 142 2. Kasb - hunar ta’limida ta’lim jarayonini nazorat qilish. 3. Kasb - hunar ta’limida tarbiya jarayonini nazorat qilish. 1. Kasb-hunar ta’limida ta’lim-tarbiya jarayonini nazorat qilishning maqsad va vazifalari Har qanday ta’lim-tarbiya muassasalari faoliyati va uni nazorat qilishning maqsadlari bir-birini taqozo etuvchi va uzviy aloqador: ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarni ko‘zda tutadi. Bu maqsadlar bir-birlari bilan uzviy aloqadorligi sababli ularning har birini shartli ravishda alohida-alohida quyidagicha ko‘rsatish mumkin: I. Ta’limiy maqsad - mavzu bo‘yicha o‘quv materiali mazmuniga ko‘ra aniqlanib, o‘quvchilarda o‘rganilayotgan ob’ektning muhim xususiyat (jihat)lari, namoyon bo‘lish shakllari haqida bilim va ulardan amaliyotda (kasbiy faoliyatda yoki umuman hayotda) foydalanish bo‘yicha ish-harakat usullarini shakllantirishni ko‘zda tutadi. II. Tarbiyaviy maqsad - o‘rganilayotgan ob’ektni jamiyat va tabiat hayoti, manfaati uchun qanday ahamiyatga egaligini ko‘zda tutib, o‘quvchi shaxsida shakllanishi lozim bo‘lgan shaxsiy (ijobiy va salbiy) xislat hamda fazilatlarni ko‘zda tutadi. III. Rivojlantiruvchi maqsad - tahsil oluvchining dasturiy materialni o‘zlashtirishi natijasida bilimi, tajribasi, odob-ahloqi va shu kabi shaxsiy fazilatlarini rivojlantirish bilan bir vaqtda mantiqiy tafakkur (fikr yuritish) qobiliyatlarining shakllantirilishini ko‘zda tutadi. Fikr yuritish o‘rganilayotgan ob’ektni muhim o‘ziga xos xususiyatlarini anglab olish idrok etish va mushohada yuritish uchun diqqatni qaratilishini talab etadi. Ta’lim-tarbiya ishini o‘quvchilarning yoshi va boshqa individual xususiyatlariga ko‘ra tashkil etish — individual va tabaqalashgan yondoshuv bu sohadagi muhim masala bo‘lib, maqsadga erishish shart-sharoitlari, metodlari, vositalarini tanlashga imkon beradi. Ta’lim-tarbiya ishida quyidagilar hisobga olinmog‘i zarur: 1.Ta’lim-tarbiya ishini yakka va jamoaviy shakllarini uyg‘unlashtirish. 2. Har bir o‘quvchining kuchli va kuchsiz jihatlarini hisobga olish va undan oqilona foydalanish. 3. Har bir o‘quvchiga mos keladigan vazifalarni berib o‘z kuchiga ishontirish. 4. O‘quv masalalarining muammolilik va qiyinlik darajasini asta-sekinlik bilan oshirib borish. 5. Mashg‘ulotlarda barcha o‘quvchilarning faolligiga erishish. 6. Ko‘zlangan umumiy maqsadga har bir o‘quvchining o‘z kuchi bilan erishish shart-sharoiti metodlari va vositalarini oldindan topish. 7. Dars vaqtidan unumli foydalanishga erishish. 8. O‘zlashtirilgan bilim va ish-harakat usullarini mustahkamlash va qo‘llash maqsadlarida o‘quvchilarni ijodiy mustaqil ishlarini tashkil etish va shu kabilar. 143 2. Kasb-hunar ta’limida ta’lim jarayonini nazorat qilish Kasb-hunar kollej ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini nazorat qilish o‘quv yurtining rahbariyati (o‘quv yurti direktori, direktorning o‘quv ishlari bo‘yicha muovini, fanlar bo‘yicha metod birlashmalar) tomonidan amalga oshiriladi. Bu ish pedagogik jamoaga rahbarlik qilishning ma’lum bir shakli hisoblanib, unda ta’lim- tarbiya ishini takomillashtirishga oid hujjatlarga asoslaniladi. Quyidagilar nazorat ob’ektlari bo‘lib xizmat qilishi mumkin: 1. O‘quvchilarning umumta’lim, umumkasbiy va kasbiy tayyorgarlik darajasi; ularning bilim, ish-harakat usullari va shaxsiy fazilatlarning o‘zlashtirganlik darajasi; 2. O‘qituvchi va muhandis-pedagoglar tomonidan o‘tkazilayotgan mashg‘ulotlarning ilmiy, g‘oyaviy, siyosiy, iqtisodiy va uslubiy saviyasi. 3. O‘quv rejasi, dasturini bajarilish holati va rejalashtirish hamda hisobga olish, hujjatlarini yuritilishi. 4. O‘qituvchi va ishlab chiqarish ta’limi ustalarini darslarga tayyorgarlik ko‘rishi. 5. O‘quvchilar bilan sinfdan va ta’lim muassasasidan tashqari ishlarni olib borilishi. 6. O‘quv xonalari, laboratoriyalar va ustaxonalarning o‘quv moddiy bazasi bilan ta’minlanganlik holati va shu kabilar. Nazariy va ishlab chiqarish ta’limi dars mashg‘ulotlarini tahlil qilish Darsni tahlil qilishdan ko‘zlangan asosiy maqsad o‘qituvchining ilg‘or ish uslubini o‘rganish, umumlashtirish va ommalashtirish zarur hollarda uslubiy yordam berish, ta’lim-tarbiya ishining samaradorligini oshirishdan iborat: 1. Nazoratchi (tekshiruvchi)ning tayyorgarligi a) darsga qatnashishdan ko‘zlangan mashg‘ulot maqsadini aniqlab olish; b) darsning mavzusi va maqsadini aniqlash; v) o‘quv dasturini o‘rganish, o‘quv va uslubiy adabiyotlar bilan tanishish; g) ilgari (oldin) kuzatgan (nazorat qilgan) darslarining natijalari bilan tanishish, o‘qituvchi bilan suhbatlashish. 2. Darsni tahlil qilishning taxminiy sxemasi a) darsni o‘tkazish shart-sharoitlari; b) darsning jihozlanish darajasi; v) o‘qituvchi va o‘quvchilarning ish o‘rinlarining holati; g) xonaning sanitariya-gigiyenik holati; 3. Darsni tashkil etish mazmuni va metodikasi 1. Dars maqsadlarini to‘g‘ri aniqlanganligi; 2. Dars strukturasi va bosqichlarining muqobilligi; 3. Darsni turli basqichlari (tarkibiy qismlariga) vaqtni to‘g‘ri taqsimlanganligi; 4. O‘quv materiali mazmunini me’yorga ko‘ra tanlanganligi; 5. O‘quvchilarni o‘quv bilish faoliyatlarini faollashtirish usullari; 6. Fanlararo aloqadorlikni ta’minlanganligi; 7. Tarbiyaviy vazifalarni yechish usullari; 8. Ko‘rgazmali va boshqa didaktik materiallar qo‘llanilganligi; 9. O‘quv materialini ilmiy bayon etilishi va g‘oyaviy yo‘nalganligi; 144 10. Darsning turli bosqichlarida o‘qitish metodlarini metodlarini maqbul qo‘llanilganligi; 11. O‘quvchilar mustaqil ishlarini tashkil etilishi va unga rahbarlik qilish darajasi; 12. O‘qituvchining pedagogik mahorati, texnikasi, nutqi va shunga o‘xshash xususiyatlari; 13. O‘qituvchining o‘z fani va o‘qitayotgan mavzusini bilish darajasi. Yordamchi kuzatishlar a) darsni tashkil etish darajasi: o‘qituvchi va o‘quvchining tashqi ko‘rinishi; b) o‘quvchilarning mashg‘ulotlarga munosabati (qiziqishi, faolligi, tartib intizomi va shunga o‘xshashlar). Darsdan kutiladigan natijalar a) ko‘zlangan ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarga erishilganligi; b) o‘zlashtirilgan bilim va ish-harakat usullarining chuqur va puxta o‘zlashtirilganlik darajasi. Nazorat qilish va baholash 1. O‘zlashtirmaydigan va faol bo‘lmagan o‘quvchilarni tez-tez nazorat qilib turish. 2. O‘zlashtirmaydigan o‘quvchilarga o‘z nuqtai-nazarlarini isbotlash talabini qo‘yish. 3. O‘zlashtirmaydigan o‘quvchilarni yaxshi baholar bilan rag‘batlantirish. 4. Qo‘yilgan baholarni aniq mezonlar bilan isbotlash. 5. Har bir o‘quvchining shaxsiy sifat va fazilatlarning rivojlantirish shart- sharoitlarini hisobga olib borish. 6. Yaxshi o‘zlashtiradigan o‘quvchilarga individual yondashish. 3. Kasb - hunar ta’limida tarbiya jarayonini nazorat qilish Tarbiya jarayonida “o‘quvchi” tushunchasi bilan bir qatorda “shaxs” tushunchasidan foydalaniladi. Bu bilan tarbiya jarayoni avvalambor o‘quvchini shaxs sifatida shakllantirishga qaratilganligi ta’kidlanadi. “Shaxs” nutq qobiliyatiga ega bo‘lgan va mehnat faoliyatiga layoqatli aqlli zot - insondir». Shaxs atrofidagi odam bilan o‘zaro faol munosabat jarayonida, jamiyatda, jamoada, boshqa odamlar bilan muomalada shakllanadi. Shaxs tushunchasi alohida odamga unga xos bo’lgan shaxsiy xususiyatlar bilan tavsif berish uchun foydalaniladi. Shaxsning asosiy xususiyati jumlasiga uning o‘ziga xosligi, fikrlash tarzi, faoliyati motivlari kiradi. Tarbiyaviy jarayonning asosi, shaxsning ijtimoiy jihatdan qimmatli fazilatlarni shakllantirishning asosiy manbai - faoliyat va muomaladir. Tarbiyalanuvchilarning jamiyatga foydali faoliyati qanchalik oqilona tashkil etilgan bo‘lsa, tarbiya jarayoni shunchalik samarali kechadi. Tarbiya jarayonining ana shu muhim qonuniyatini o‘qituvchi hamisha yodda saqlashi va doimo o‘z tarbiyaviy tatbiq etmog‘i darkor. Tarbiya jarayonining asosi bo‘lgan ijtimoiy-foydali faoliyat o‘quv mehnatini ham, unumli mehnatini ham, jamoatchilik asosidagi mehnatini ham, ishdan tashqari paytdagi ijtimoiy faoliyatini ham o‘z ichiga oladi. 145 Ijtimoiy foydali faoliyat jarayonida o‘quvchilar o‘rtasida muomalaning xilma- xil shakllari tarkib topadi, shaxsning ijtimoiy qimmati vazifalari rivojlanadi. O‘quvchilar ijtimoiy foydali mehnatning har xil turlarida qatnashib, aslida jamiyat ishlariga kirishib boradilar, jamiyatda muayyan o‘rnini egallaydilar. Yigit va qizlar ijtimoiy mehnatga qo‘shilib o‘zlarining ahamiyatlarini, jamiyatga foydali ekanligini his qiladilar. Faoliyat jarayonida vujudga keladigan munosabatlar o‘quvchilar zimmasiga jiddiy vazifalarni yuklab, ularning xulq-atvoriga, shaxs xislatlariga nisbatan yuksak talablar qo‘yadi. O‘qituvchining o‘quvchilar ijtimoiy foydali faoliyatini tashkil etish sohasidagi ishning muhimligi ham ana shundan kelib chiqadi. U o‘quvchilarni ana shunday faoliyatning har xil turlariga jalb qilibgina qolmay, eng muhimi, ularda ana shu faoliyatga munosabatni, shuningdek faoliyat jarayonida tarkib topadigan o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlarini tarbiyalashi lozim. Ta’lim jarayoniga nisbatan tarbiya jarayonining o‘ziga xos xususiyati shundaki, bunda asosiy vazifa - faoliyat usullarini egallashdan iborat bo‘ladi. Shaxs yaxlit zot bo‘lib, uning har bir xislati boshqa xislatlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Shu sababli insonni qismlarga ajratib tarbiyalab bo‘lmaydi. Bu esa tarbiya vazifalarini, avvalo o‘quvchilarning g‘oyaviy-siyosiy, mehnat va axloqiy tarbiyasi vazifalarini hal etishga kompleks yondoshishni talab qiladi. Tarbiyaga kompleks yondoshish - tarbiyaviy ta’sirning barcha shakllarini shunchaki umumlashtirish emas, balki har tomonlama kamol topgan shaxsni shakllantirish vazifalarini yaxlit hal etish prinsipidir. Maxsus faoliyat sifatida tarbiya favqulotda va stixiyali ta’sirlardan muayyan dasturga, ongli maqsadga ega bo‘lganligi, ta’sirning maxsus ishlangan va asoslangan vositalari, shakllari va usullarini qo‘llanish bilan farq qiladi. Tarbiyaning muayyan maqsadlari yosh ishchida qanday fazilatlar tarbiyalanishi, uning shaxsining mazmuni aniq qanday bo‘lishi haqidagi ravshan tasavvurdan kelib chiqadi. Mana shu fazilatlarni aniq belgilash tarbiyaning asosiy, eng muhim maqsadlarini belgilash demakdir. Ilmiy-metodik adabiyotni va o‘qituvchilar tarbiyaviy ishida vujudga kelgan tajribani umumlashtirib, ishlab chiqarish ta’limi va ishlab chiqarish tajribasi jarayonida o‘quvchilarda shakllantiriladigan asosiy fazilatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: g‘oyaviy-siyosiy tarbiya fazilatlari va xususiyatlari; mehnatga hayotiy zarurat, jamiyatda o‘zini qaror toptirishning asosiy usuli sifatida munosabatda bo‘lish; ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, ish sifatini yaxshilash uchun kurashda o‘z muayyan o‘rnini topadi; ishni yaxshiroq, tezroq, puxtaroq, tejamliroq, bajarishga intilish va uning yo‘llarini izlash davlat mulkiga munosabat tejamkorlik, egalik tuyg‘usi tashabbuskorlik; yuksak burch tuyg‘usi; o‘z ishi natijalari uchun mas’uliyat; axloqiy fazilatlar: ijtimoiy burchga ongli munosabat; ongli ahloq va mehnat intizomi; jamoatchilik, o‘zaro yordam, kattalarga hurmat, insonparvarlik; 146 halollik, haqqoniylik, o‘ziga talabchanlik, vijdonlilik, mas’uliyat, so‘zining ustidan chiqish, intizom, kamtarlik; qo‘yilgan maqsadlarga erishishda iroda, qat’iyat va sobitqadamlik. Kasb-hunar kollej ta’lim muassasalarida tarbiya jarayonini nazorat qilish o‘quv yurtining rahbariyati (o‘quv yurti direktori, direktorning ma’naviy – ma’rifiy ishlar bo‘yicha muovini, guruh murabbiylari) tomonidan amalga oshiriladi. Bu ish pedagogik jamoaga rahbarlik qilishning ma’lum bir shakli hisoblanib, unda ta’lim- tarbiya ishini takomillashtirishga oid hujjatlarga asoslaniladi. Tarbiyaning samaradorligi tarbiyaviy ish usullarini to‘g‘ri tanlash va tatbiq etishga hal qiluvchi darajada bog‘liqdir. Pedagogikada tarbiya metodlari quyidagi guruhlarga ajratiladi: faoliyatni tashkil etish va ijtimoiy xulq-atvor tajribasini shakllantirish metodlari; xulq-atvor va faoliyatni rivojlantirish metodlari. KHKlarda o‘quvchilarni tarbiyalash va tarbiya jarayonini nazorat qilishga bir qancha talablar qo‘yiladi. Pedagogik talab O‘quvchilarga talab bevosita va bilvosita shaklda qo’yilishi mumkin. Bevosita talablar buyruq, ko‘rsatma, yo‘l-yo‘riqdir. Ular jamoa endi tarkib topayotgan paytda guruh bilan ishlashning dastlabki bosqichi uchun xosdir. Bilvosita talablar - iltimos, maslahat, shama qilish va hokazolar o‘quvchilarda muayyan darajada shakllangan e’tiqod, motivlar, to‘g‘ri xulq-atvor, odamlar bo‘lishini taqozo etadi. Talablarning bilvosita shakli ko‘pincha bevosita talablardan samaraliroq bo‘ladi. Jamoatchilik fikri Jamoaning baholari, mulohazalari, irodasini birlashtiruvchi jamoatchilik fikri mohir pedagog qo‘lida katta tarbiyaviy samara beradigan faol va ta’sirchan kuchdir. O‘quvchilarning yig‘ilishlardagi nutqlari, mavjud kamchiliklar xususida aytilgan tanqidiy mulohazalar, devoriy gazetadagi maqolalar, o‘quvchilar o‘z-o‘zini boshqarish organlarining qarorlari, jamoatchilikning ma’qullashi yoki qoralashi, jamoa talabi va hokazolar jamoatchilik fikri ifodasining shaklidir. Rivojlangan jamoada jamoatchilik fikrining roli hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga jamoatchilik fikri stixiyali tarzda shakllanmaydi. U o‘qituvchi va boshqa pedagoglar tomonidan guruhdagi tarbiya jarayonining boshqarilishi qanday bo‘lishiga bog‘liq. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Ta’lim-tarbiya muassasalari faoliyati va uni nazorat qilishning maqsadlarini aytib bering. 2. Nazorat ob’ektlarini aytib bering. 3. Nazariy va ishlab chiqarish ta’limi dars mashg‘ulotlarini tahlil qilish qanday amalgam oshiriladi? 4. KHKlarda o‘quvchilarni tarbiyalash va tarbiya jarayonini nazorat qilishga qanday talablar qo‘yiladi? 5. Ishlab chiqarish ta’limi va ishlab chiqarish tajribasi jarayonida o‘quvchilarda shakllantiriladigan asosiy fazilatlarni aytib bering. 6. Tarbiyaga kompleks yondoshish deganda nimani tushunasiz? ? 147 6.3. KASB-HUNAR TA’LIMI NATIJALARINI NAZORAT QILISH METODLARI VA BAHOLASH MEZONLARI Reja: 1. Ta’lim tarbiya jarayonini nazorat qilish. 2. Kasb-hunar ta’limi natijalarini nazorat qilishning individual o‘ziga xos xususiyatlari va baholash mezonlari. 1. Ta’lim tarbiya jarayoni nazorat qilish Nazorat keng ma’noda nimanidir tekshirishni anglatadi. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda u ta’lim-tarbiya ishida ishtirokchilar orasida teskari aloqani ta’minlovchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. Shuningdek, u bir vaqtning o‘zida o‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyati bo‘yicha tashqi va ichki nazorat qilishni ham ta’minlaydi. Ta’lim-tarbiya ishida teskari aloqa bu jarayonga kerakli vaqtda o‘zgartirishlar kiritish, uning mazmuni, metodlari, tashkil etish shakllarini takomillashtirish, o‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatlarini boshqarish va unga rahbarlik qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Nazorat ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, dasturiy materialni o‘rganish ma’no va mohiyatini tushunish, mustahkamlash, qo‘llash, ya’ni shakllantirish bilan bevosita bog‘liq. Nazoratning rejali ravishda amalga oshirilishi o‘qituvchiga ma’lum bir paytda o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilimlarni tizimlashtirish, muvaffaqiyatga erishish va yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni o‘z vaqtida bartaraf etishga imkon beradi. O‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatlari natijasini ob’ektiv tahlil qilish o‘qituvchi va ta’lim muassasalari rahbarlariga ta’lim-tarbiya ishlarining holatini aniqlashga va takomillashtirish uchun zarur chora-tadbirlar ko‘rishga asos bo‘lib xizmat qiladi. O‘qituvchilar tomonidan o‘tkazilgan mashg‘ulotlar va o‘quvchilarning o‘z- o‘zini nazorat qilishining uyg‘un holda olib borilishi har bir o‘quvchiga o‘zi erishgan yutuqni ko‘rib, mohiyatini anglashga, yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarini bartaraf etish chora-tadbirlarini ko‘rishga imkon beradi. O‘quvchilarni o‘z ustida muntazam ravishda ishlash, ijobiy shaxsiy fazilatlarni takomillashtirish, jamoaviy ishlash kabilarga o‘rgatadi. Nazoratning barcha funksiyalaridan majmuaviy foydalanishdan maqsad ta’lim-tarbiyaviy ishlarning sifati va samaradorligini oshirishga erishishdir. Ta’lim-tarbiya jarayoni natijalarini nazorat qilishga qo‘yilgan pedagogik talablar sirasida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 1. Nazoratning individual xarakterga egaligi, har bir o‘quvchi ishini nazorat qilishni ko‘zda tutib, boshqa o‘quvchi yoki guruh o‘quvchilarining umumiy natijasi bilan aralashtirib yubormaslik yoki aksincha; 2. Nazorat o‘tkazilishining muntazamliligi, uning o‘quvchilarning boshqa o‘quv-bilish faoliyati bilan uyg‘unligi; 3. Nazoratning turli shakllaridan unumli foydalanib, uning ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi funksiyalarini ta’minlash, nazoratni o‘tkazishga o‘quvchilar qiziqishini oshirish; 148 4. Nazoratning har tomonlamaligiga erishish; 5. Nazoratning ob’ektiv bo‘lishi. O‘qituvchining noo‘rin, sub’ektiv, xato baholovchi xulosalari va hukmlariga yo‘l qo‘ymaslik; 6. O‘quv predmeti va bilimlarning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olishni nazarda tutuvchi tabaqalashtirilgan yondoshuvga amal qilish; 7. Barcha o‘qituvchilar talablarining uyg‘unligi kabilar. Yuqorida zikr etilgan talablarga amal qilish nazorat ishonchliligini oshiradi, ta’lim-tarbiya ishidagi o‘qituvchi funksiyalarini to‘liq va to‘g‘ri bajarilishiga imkon beradi. Nazoratning mazmuni, turlari va amalga joriy etish metodlari: Nazoratning mazmuni, didaktik vazifalari, o‘quv predmetlarining o‘ziga xos xususiyatlari, ta’lim bosqichi, o‘quvchilarning tayyorgarlik va rivojlanganlik darajasi kabi omillarga ko‘ra aniqlanadi. Eng muhimi nazoratda o‘quvchilar o‘qituvchidan yoki boshqa manbalardan o‘zlashtirganlarini to‘lig‘icha qaytarib berishni maqsad qilib olmasligi zarur. Ta’lim-tarbiya jarayonida majmuaviy nazorat qilish muhim ahamiyatga ega, chunki u dinamik o‘zgarish, maxsus hamda shaxsiy fazilatlarning shakllanishini, onglilik va faollik, o‘qib-o‘rganishga qiziqishni uyg‘otishi, ijodiy qobiliyatlarni shakllantirishi zarur. Respublikamiz ta’lim muassasalari amaliyotida nazoratning joriy, oraliq (davriy) va yakuniy turlaridan ko‘proq foydalaniladi. Joriy nazorat - o‘qituvchi tomonidan asosan har bir mashg‘ulot (dars)da o‘quvchining har kunlik ishini nazorat qilish uchun amalga oshiriladi. Bunday nazoratdan oldin o‘qituvchi avval o‘tilgan materialni o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilganligi bilan tanish bo‘lishi zarur. Buning uchun o‘quvchilarning yozma ishlari, jurnaldagi qaydlarni o‘qituvchi mukammal o‘rganishi zarur bo‘ladi. Joriy nazorat muntazam ravishda yaxlit guruh va har bir o‘quvchining ishini kuzatish yo‘li bilan darsning barcha bosqichlarida, ya’ni yangi materialni o‘rganish, mustahkamlash va qo‘llash bosqichlarida amalga oshirilishi mumkin. Bunday ko‘rinishdagi nazorat o‘quvchilar tomonidan muntazam ravishda mustaqil ishlarni bajarishga bo‘lgan intilishini oshirishga, sinf xonasidagi va uy ishlarini bajarishga, o‘qib-o‘rganishga qiziqishni oshirish, bajarilgan ishga nisbatan javobgarlik his- tuyg‘ularini kuchaytirishda katta ahamiyatga ega. Oraliq nazorat - odatda ma’lum mantiqiy tugallangan bo‘lim, bob yoki o‘quv yarim yilligi va yilning tugatilishi bilan o‘tkaziladi. Bunday nazorat orqali nisbatan katta hajmdagi o‘quv materialini o‘zlashtirish bo‘yicha o‘quv-bilish faoliyatining natijalari tekshiriladi. Yakuniy nazorat - o‘quv yilining oxirida, shuningdek, o‘quv kursi o‘rganilib bo‘lingandan so‘ng joriy va oraliq nazorat natijalarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Nazorat metodlari: bu ma’lum usullar yordamida o‘quvchilarning o‘quv – bilish faoliyati va o‘qituvchining pedagogik faoliyati natijalarini aniqlash yo‘llari majmuasidir. Amaliyotda kuzatish bilan birga og‘zaki va amaliy nazorat metodlari keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Shuningdek, sinov hamda imtihon ko‘rinishlari ham mavjud. 149 Og‘zaki nazorat qilish metodlariga: o‘quvchilarni so‘rash, texnologik xaritalar, chizmalar (texnik yoki texnologik) hujjatlarni o‘qish kabilarni kiritish mumkin. Beriladigan og‘zaki savollarni shakllantirishda o‘quvchining javobi tahlil, sintez, isbotlash, qiyoslash va solishtirish kabi mantiqiy fikrlash yo‘llari haqida tugallangan natijani ko‘rsatishi zarur. Yozma nazorat metodlari: o‘zining vaqtni iqtisod qilishi bilan ahamiyatlidir. Bunda o‘quvchilarning mustaqillik darajasi yuqori bo‘lib, bir yo‘la butun guruhning tayyorgarlik darajasini aniqlashga erishiladi. Kasbiy tayyorgarlik darajasini oshirishning asosiy omillaridan biri ta’lim- tarbiya jarayonini takomillashtirish hisoblanadi. Ana shu maqsadda O‘MKHT Markazi buyurtmasiga binoan maxsus ijodiy guruh “O‘quvchilar bilim, ko‘nikma va malakasini baholash mezonlari” ishlab chiqilishi shart. Bunday talablarning qo‘llanishi o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalariga yagona talablarni ta’minlaydi, imkon qadar yuqori va ilmiy saviyada maxsus fanlar va ishlab chiqarish ta’limini o‘rganishga ta’sir ko‘rsatadi, bu jarayon ishtirokchilarida javobgarlik his-tuyg‘ularini uyg‘otadi, mehnat natijasini baholashda rasmiyatchilikni bartaraf etadi. 2. Kasb-hunar ta’limi natijalarini nazorat qilishning individual o‘ziga xos xususiyatlari va baholash mezonlari O‘quv vazifalari, o‘quv-ishlab chiqarish ishlarining mazmuni hamda xarakteri, nazorat qilish bosqichlarini hisobga olish zarur. Bu vazifalar yechimini topishning asosiy yo‘llaridan biri o‘quvchilar bilim ko‘nikma va malakalarini baholashda ob’ektivlikni oshirish; baholarni aniq ilmiy asosda qo‘yish hisoblanadi. Ana shunday mezonlar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin. 1. Nazariy ta’lim bo‘yicha bilimlar mukammalligi (o‘rganilgan obektning muhim jihatlarini yorita olishdagi miqdoriy ko‘rsatkichi); 2. Tizimlilik (bilimlar elementlari orasidagi aloqadorliklarning anglanganligi); 3. Umumlashganlik (bilimlar elementlari orasidagi umumiylikning anglaganligi); 4. Haqiqiyligi (bilimlardan aniq shart-sharoitlardan foydalana olish qobiliyati); 5. Mustahkamligi (o‘zlashtirilgan bilimning xotirada saqlanishi); I. Ishlab chiqarish ta’limi bo‘yicha: - xatti - harakat usullarining o‘zlashtirilganligi; - o‘quv-ishlab chiqarish vazifalari (ishlari)ni bajarishda texnik, mehnat va hayot xavfsizligi talablariga amal qilinishi. - texnik-texnologik talablarga amal qilinishi; - vazifani (ishni) belgilangan me’yoriy vaqt birligida bajarilishi va shu kabilar. Zikr etilgan mezonlar va ko‘rsatkichlarni baholar bilan aniqlashtiruvchi nisbatlar aniq o‘quv predmetlari bo‘yicha dasturlar ishlab chiqqan mualliflar va 150 kasb-hunar kolleji metodik komissiyasi tomonidan belgilanishi zarur. Bu me’yorlar asosida talim natijalarini joriy, oraliq va yakuniy baholash mumkin bo‘ladi. Eslatma: Agar biror buyum (mahsulot) tayyorlash imkoni mavjud bo‘lmasa, ishlab chiqarish ta’limi bo‘yicha (ko‘nikma va malakalar) o‘quvchilar tomonidan tahlil qilinishi, ish o‘rnini tashkil etish; texnologik jarayon mohiyatini tushunish va asoslash, laboratoriya amaliy ishlarni bajarishga ko‘ra baholanishi mumkin. Umuman kasb-hunar ta’limi natijalariga ko‘plab omillar ta’sir etadi. Ularning muhimlarini chizma shaklida quydagicha ifodalash mumkin (9-chizmaga qarang). 9 – chizma. Kasbiy ta’lim sifatiga ta’sir etuvchi omillar O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Ta’lim-tarbiya jarayoni natijalarini nazorat qilishga qo‘yilgan pedagogik talablar nimalardan iborat? 2. Reyting nazorat turlarini aytib bering. 3. Og’zaki nazorat turlariga nimalar kiradi? 4. Yozma nazorat turlariga nimalar kiradi? 5. Kasbiy ta’lim sifatiga ta’sir etuvchi omillarni sanab bering. 6. Nazorat metodlari deganda nimalar tushuniladi? DTS, o’quv reja, fan dasturlari, darslik va boshqalar Ajratilgan o’quv vaqti O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholash tizimi Ishlab chiqarish ta’limi va amaliyoti Nazariy va amaliy mashg’ulotlarning samaradorligi Ta’lim vositalari Pedagogning kasbiy mahorati Rejalashtirish tizimi, tashkil etish va boshqarish Pedagog faoliyatining rag’batlantirilishi Moddiy-texnik va ilmiy-uslubiy baza Tahsil oluvchilarning ongliligi, hohishi va faol o’quv-bilish faoliyati Kasbiy ta’lim sifatiga ta’sir etuvchi omillar ? 151 VII BOB. KASB-HUNAR TA’LIMINI TEXNOLOGIYALASHTIRISH. KASB-HUNAR TA’LIMIDA USLUBIY ISHLARNI TASHKIL ETISH 7.1. KASB-HUNAR TA’LIMIDA INNOVATSION YONDOSHUV Reja: 1. “Innovatsion” yondoshuvda pedagogik tizim. 2. Ta’lim texnologiyasining umumiy asoslari. 3. Amaliyotga keng ko‘lamda joriy etilayotgan pedagogik (ta’lim) texnologiyalarga qo‘yiladigan asosiy talablar olimlar tomonidan e’tirof etilishi. 1. “Innovatsion” yondoshuvda pedagogik tizim Ta’lim tizimida tub islohotlar zarurligini e’tirof etish uchun o‘tgan asrning 80- yillaridan boshlab pedagogik leksikonda “Innovatsiya” iborasi qo‘llana boshladi. U pedagogika nazariyasi va amaliyotida allaqachon o‘z o‘rnini topgan bo‘lsada, uning mohiyati shu paytgacha to‘laqonli yoritilmagan hisoblanadi, ya’ni yakdillik mavjud emas. Keng ma’noda “Innovatsiya” pedagogik tizimga yangilik kiritish yo‘li bilan ta’lim-tarbiya jarayonini maqbullashtirish, sifat va samaradorligini oshirishni ko‘zda tutadi. Pedagogika tizimiga kiritilgan yangilik sifat va samaradorlikka salbiy ta’sir qilishi ham mumkin. Biz tizimga uning ichki zahira va imkoniyatlarini hisobga olgan holda sifat va samaradorlikni oshirish maqsadida kiritilgan yangiliklargina innovatsiya deb tushunamiz. Pedagogik tizimni takomillashtirib, yuqori sifat va samaradorlikka erishishga oid g‘oya, nazariya, qoida, shakl, metodlar va vositalar tizimini – pedagogik innovatsiyalar sifatida qabul qilish mumkin. So‘nggi 20-25 yillar davomida pedagogik tizimga ko‘plab yangiliklar kiritilayotganligining guvohi bo‘lib turibmiz. Misol sifatida yangi konsepsiyalar, investitsiyalar, DTS, testlar, muqobil o‘quv rejalari, yangi turdagi o‘quv yurtlari, texnologiyalar va shu kabilarni ko‘rsatish mumkin. Ma’lumki, pedagogik jarayon tizimlilik xususiyatiga ega bo‘lib, ma’lum belgilangan chegarada barqaror qoladigan komponentlarni o‘ziga qamrab oladi. Agar kiritilayotgan yangilik ruxsat etilganidan ortib ketsa, tizim buzilib, uning o‘rniga yangi xususiyatga ega boshqa tizim hosil bo‘ladi. Pedagogik jarayon (tizim) o‘zining mohiyatiga ko‘ra har doim texnologiyalashadi. Texnologiyalanish pedagogik tizimning ichki sifati bo‘lib, uning imkoniyatlari qat’iy qonuniyat va qoidalarga bo‘ysunadi. Texnologiyada variativlikka imkon berilmaydi, undan biror kichik komponentni olib tashlab bo‘lmaydi chunki texnologiyada ortiqchalikning o‘zi mavjud emas. Undagi biror komponentni almashtirsak, albatta natija o‘zgarib ketadi. Tizimning umumiy nazariyasidan ma’lumki, bir paytning o‘zida uning ko‘p parametrlarini (yo‘nalishlarda) yaxshilash mumkin emas. Shuning uchun ham tizimga yangiliklarni asta-sekinlik bilan kiritib, uning foydaliligiga ishonch hosil qilgandan so‘ng har tomonlama tekshirish, keyingi o‘zgartirishlar haqida o‘ylash zarur. Tahlillarimiz pedagogik tizimni takomillashtirishning quyidagicha ikkita: jadal va 152 ekstensiv (nojadal) yo‘llarining mavjudligini ko‘rsatadi. Jadal yo‘l, pedagogik tizimning ichki imkoniyatlari hisobiga rivojlantirishni ekstensiv yo‘l esa qo‘shimcha vositalar, jihozlar, vaqt, kuch, mablag‘lar jalb etishni nazarda tutadi. Pedagogik jarayon ko‘p qirrali bo‘lib, unga tarixiy, ilmiy-pedagogik, psixologik, fiziologik, gigiyenik, tashkiliy boshqaruv, iqtisodiy, ijtimoiy, tibbiy, mafkuraviy, huquqiy me’yoriy va shu kabi nuqtai nazarlardan yondoshish mumkinligi ko‘p sonli olimlar va amaliyotchilar tomonidan ta’kidlangan. Pedagogik jarayonni jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi asosiy omil deb qarab J.G‘.Yo‘ldoshev va S.A.Usmonovlar uni: “Ijtimoiy hodisa, nazariy fan, o‘quv fani, ta’lim-tarbiya tizimi, jarayon, pedagogik faoliyat va uning metodikalari hamda aloqador fanlarning ilmiy- tadqiqot sohasi” tarzda talqin etadilar. Bundan pedagogik texnologiya ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi ustuvor omil ekanligi kelib chiqadi. Pedagogik texnologiyalar mohiyati va mazmuniga ko‘ra jamiyatshunoslik, psixologiya, fiziologiya, pedagogika fanlari nazariyasi va amaliyoti, ilg‘or tajribalar, shaxs va jamiyat taraqqiyoti haqidagi g‘oyalar asosida rivojlanadi. «Texnologiya» iborasi grekcha - «techne» - mahorat, san’at, va «logos» - ta’limot, o‘rgataman yoki o‘rganaman ma’nosini anglatadi. U pedagogikaga ishlab chiqarish sohasidan kirib kelgan. Ishlab chiqarish nuqtai nazaridan olib qaraganda, texnologiya - mehnat ob’ektiga maqsadga muvofiq ta’sir etib, uning holati, xususiyati, shakli kabilarni o‘zgartirish san’ati, mahoratini o‘zlashtirish ma’nosini anglatadi. Pedagogik nuqtai nazaridan olib qaraganda, u o‘quvchilar ongi, sezgilari, his- tuyg‘ulari kabilarga maqsadga muvofiq ta’sir etib, ularda ko‘zda tutilgan bilim, (ko‘nikma, malaka) va shaxsiy fazilatlarni shakllantirish tizimi sifatida tavsiflanadi. Bunda jarayon ishtirokchilarining shaxsiy va texnik vositalar imkoniyatlari hisobga olinishi tabiiy holdir. 2. Ta’lim texnologiyasining umumiy asoslari Ta’lim texnologiyasi nazariyasining umumiy asoslarini uning qonuniyatlari, tamoyillari, maqsadi, mazmuni, vazifalari, ob’ektiv hamda sub’ektiv omil, asosiy tushuncha va mezonlari kabilar tashkil etadi. «Ta’lim texnologiyasi» iborasi esa inglizcha “an educational technology” - ta’lim berish san’ati, mahorati ma’nosini anglatadi. Tahlillarimiz G‘arbiy Yevropa hamda AQShda shaxsga ta’lim-tarbiya berish va uni rivojlantirish jarayoni “Ta’lim jarayoni” deb yuritiladi, shunga ko‘ra mazkur mamlakatlarda “pedagogik texnologiya” emas, “ta’lim texnologiyasi” iborasi qo‘llaniladi. Shuning uchun ham biz “pedagogik jarayon”, “pedagogik texnologiya”, “ta’lim texnologiyalari” iboralaridan sinonim sifatida foydalanamiz. Bundan ming yil muqaddam (870–950) yillar) yashab, ijod etgan buyuk bobokalonimiz Abu Nasr Forobiy biror sohada faoliyat ko‘rsatish maqsadida bo‘lsangiz eng avvalo quyidagi qoidaga amal qilishingiz zarur. Manbalar tahlili bu tushunchaga turlicha izoh berilganligidan dalolat beradi. Bu holat ma’lum ma’noda to‘g‘ri, chunki har bir shaxs unga turli nuqtai nazardan 153 yondoshadi. Lekin bir sohada faoliyat ko‘rsatuvchi mutaxassislar uchun yakdillik bilan qabul qilingan izoh albatta zarur. Hatto YUNESKO tashkiloti bergan izoh ham olimlarimiz tomonidan turlicha talqin etilganligiga guvoh bo‘lib turibmiz. Hozirgi paytda aksariyat mamlakatlar, shu jumladan Respublikamiz uzluksiz ta’lim tizimida ham turlicha nomlangan texnologiyalardan foydalanilmoqda. Bu texnologiyalarning barchasi ma’lum umumiylikka ega bo‘lib, ular xususiy jihatlariga binoan tasniflanishi V.S.Kukushin, G.K.Selevko, G.Berdiyev kabi ko‘plab olimlar tomonidan ko‘rsatilgan. Mustaqil Respublikamiz ta’lim sohasidagi islohotlar ta’lim-tarbiyaning samarali omillaridan keng ko‘lamda foydalanish, bu jarayon qatnashchilari orasida ongli hamkorlik munosabatlarini yo‘lga qo‘yish, o‘quvchilarning shaxsiy xususiyatlari va milliy mentalitetini hisobga olishni taqozo qiladi. Bu xayrli ishga Respublikamiz olimlari va amaliyotchilari ham baholi qudrat o‘z ulushlarini qo‘shmoqdalar. Biz ko‘p sonli pedagog olimlar va amaliyotchilar tomonidan bildirilgan fikr- mulohazalarga qo‘shilgan holda ta’lim-tarbiya ishida o‘quvchilarning faolligini ta’min etuvchi omillardan oqilona foydalanish hozirgi zamon va istiqbol talabi deb bilamiz. Faol ta’lim omillaridan foydalanish g‘oyalari XIV-XVI asrlarda ilgari surilgan bo‘lib, o‘quvchilarga tayyor o‘quv materiallarini emas, balki ularni ongli, mustaqil izlanuvchan faoliyatlari orqali o‘zlashtirishlariga erishish zarur, ana shunda bilim, va shaxsiy fazilatlar muhim qiymatga ega bo‘lishi ko‘rsatilgan. O‘quvchilar shaxsida mustaqillik, tashabbuskorlik, javobgarlik his-tuyg‘ulari tanqidiy fikrlash kabi sifatlarni shakllantirishda faol ta’lim omillaridan foydalaniladi. Bunday omillar nomidan ma’lum bo‘lib turibdiki, bu jarayon o‘quvchilarning o‘ziga xos individual xususiyatlarini rivojlantirish, namoyon etishiga shart-sharoit yaratish uchun qo‘llaniladi. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayonida shaxsning jadal rivojlanishi, moddiy va ma’naviy qadriyatlarni o‘zlashtirishi faqat uning shaxsiy faoliyati orqali amalga oshadi. Agar o‘quvchi o‘zining o‘quv-bilish faoliyati mohiyatini anglab yetmasa, barcha xatti-harakatlari tashqi tazyiq natijasida amalga oshirilib, o‘zlashtirgan bilimlari rasmiy xarakterga ega bo‘ladi. Bundan shaxs rivojlanishida irsiyat, ta’lim tarbiya, muhit bilan birga shaxsiy faoliyat muhim ahamiyat kasb etishi kelib chiqadi. Shaxs faoliyati uning ichki dunyosi, tafakkuri kechinmalari, diqqati, xayoli, hissiyoti bilan uzviy bog‘liq. O‘qituvchining mahorati o‘quv materialini pedagogik qayta ishlab, o‘quvchida unga nisbatan ongli munosabat paydo qiladigan holatda yetkazishdan iborat. Chunki shaxs- motiv, hissiyot, shaxsiy fikr va xatti–harakatlar vositasida namoyon bo‘ladi. Demak, faol ta’lim o‘quvchi o‘quv-bilish faoliyatini ongli tashkil etish bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, muammoli izlanish, tadqiqotchilik, dialogik va poliologik muloqot va munosabatlarni talab etiladi. Bu g‘oyalar bugungi kunda ham o‘z dolzarbligini saqlab qolgan va yetarli darajada tadqiq etilmagan, pedagogik muammo sifatida e’tirof etiladi. Ma’lumki, har qanday pedagogik texnologiya ta’lim-tarbiya qonuniyatlari va prinsiplariga asoslanib, mazmunni yangicha shakllantirish, uni o‘quvchilar mulkiga 154 aylantirishning maqbul shakl, yo‘l, vositalaridan foydalanish, shart-sharoitlarini yaratish hamda ulardan oqilona foydalanishni ko‘zda tutadi. Bunda maqbullik ta’lim- tarbiya jarayoni ishtirokchilari tomonidan imkon qadar kam zo‘riqish kuchlari, vaqt sarf etgan holda har tomonlama mukammal bilim va shaxsiy fazilatlarni shakllantirilishini maqsad qilib olmog‘i zarur. Pedagogik texnologiya turlarini tanlash - shakllantirilishi ko‘zda tutilgan bilim, shaxsiy fazilatlar, mashg‘ulotlarning tashkiliy shakli, qo‘llanilayotgan metodlar, vositalar va shu kabi ko‘plab omillarga bog‘liq. Masalan, o‘quvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish, o‘quv materialiga nisbatan tanqidiy yondoshish malakalarini shakllantirish hamda mahsuldor o‘quv-bilish faoliyatlarini tashkil etishda binar yoki integrativ dars, ishchanlik yoki rolli o‘yin, evristik suhbatdan foydalanish tavsiya etiladi. Mazkur vaziyatda ta’lim-tarbiya metodlari qo‘yilgan maqsad bilan albatta mutanosib bo‘lishi kerak. 3. Amaliyotga keng ko‘lamda joriy etilayotgan pedagogik (ta’lim) texnologiyalarga qo‘yiladigan asosiy talablar tomonidan e’tirof etilishi 1. Ma’lum ilmiy konsepsiyaga asoslanganlik. 2. Tizimlilik – pedagogik jarayon va uning tarkibiy qismlarining yaxlit o‘zaro bog‘liqligi. 3. Maqbulligi – davlat ta’lim standartlari yoki talablari darajasida axborot hajmi va darajasiga maksimal yaqinlashtirish. 4. Natijalarini imkon qadar barqarorlashtirish. 5. Boshqa ishtirokchilar tomonidan qayta amalga oshirish mumkinligi ya’ni tiklanuvchanlik kabilar. Zamonaviy ta’lim texnologiyalar o‘quvchilarni egallayotgan bilim, va shaxsiy fazilatlarini izlab topishga, mustaqil o‘rganishga, o‘z fikrlarini bayon etishga imkon beradi. Bu jarayonda o‘qituvchi - o‘quvchi shaxsining shakllanishi, rivojlanishiga sharoit yaratib, boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyalarini bajaradi. Ta’lim texnologiyalariga dolzarb muammo sifatida e’tibor berilayotganligining sabablari: - birinchidan, o‘quvchi shaxsini rivojlantirish imkoniyatlarining kengligi; - ikkinchidan, pedagogik jarayonga tizimli-faoliyat yondashuvini keng joriy etish imkoniyatini berishi; - uchinchidan, o‘qituvchini pedagogik jarayonning maqsadidan boshlab, olingan natijani nazorat qilib, baholashgacha va zarur hollarda kerakli tuzatishlar kiritishgacha bo‘lgan bosqichlarni qamrab olishi; - to‘rtinchidan, faollashtirish omillariga asoslanganligi bois ko‘zda tutilgan maqsadga yaqin natija olish imkonini berishi. Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, pedagogik jarayon (ta’lim texnologiyalari)ga qo‘yilgan asosiy talab ortiqcha (ruhiy va jismoniy) zo‘riqish kuchlari, vaqt, mablag‘ sarf etmagan holda yuqori (sifat va samaradorlik) natijalariga erishishdan iborat. Shu o‘rinda pedagogik jarayon unda ishtirok etuvchi sub’ektlarga bevosita bog‘liq bo‘lib, u qanday tashkil etilib, o‘tkazilishidan qat’iy nazar quyidagilarni ta’minlashni ko‘zda tutadi: - pedagogik jarayon samaradorligi va sifatini oshirish; 155 - pedagogik jarayon ishtirokchilari orasida ongli muloqot va munosabatlarni qaror toptirish; - o‘quvchilar tomonidan bilim va shaxsiy fazilatlarni har tomonlama mukammal o‘zlashtirilishini ta’minlash; - o‘quvchilarda ongli faol, mustaqil, ijodiy fikrlash va xatti-harakatlarni bajarish ko‘nikmalarini shakllantirish; - o‘quvchilarning o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishlari uchun shart- sharoitlar yaratish; - demokratik va insonparvarlik g‘oyalariga amal qilish kabilar. Yuqorida zikr etilganlarga ko‘ra “Pedagogik (ta’lim) texnologiya”(si) – ta’lim- tarbiya va shaxsni rivojlantirish jarayonlarini maqbullashtirish maqsadida inson va texnika iimkoniyatlari hamda ularning o‘zaro ta’sirini hisobga olib o‘quvchilarda bilim va ijobiy shaxsiy fazilatlarni shakllantirish va rivojlantirishni ko‘zda tutuvchi loyihalashtirish, tatbiq etish (amalga oshirish), natijalarni maqsad bilan qiyoslab kerakli tuzatishlarni kiritish bosqichlarini o‘zida mujassamlashtiruvchi tizimdir. Bozor munosabatlari sharoitida faoliyat ko‘rsatish bevosita ijtimoliy raqobat muhitini talab etadi. Bu muhit o‘z navbatida yangiliklar yuqori sifat va samaradorlikka intilish, ijodkorlik, izlanuvchanlik, ishchanlik kabi ongli faoliyatga asos bo‘lib xizmat qiladi. Shu sababli yosh avlodda mustaqil ravishda o‘qib o‘rganishga nisbatan ongli munosabat his tuyg‘usini (rag‘bat) uyg‘otadi. Pedagogik jarayonda rag‘bat uni sifat va samaradorligini kafolatlovchi asosiy omil deb qaraladi. Bundan o‘quvchilarda o‘qib o‘rganishga bo‘lgan rag‘bat muhim ahamiyat kasb etishi tabiiy holdir. Davr o‘quvchini faol ishtirokchiga aylanishini talab etmoqda. Bu faollik o‘z navbatida ongli munosabat, mustaqillik, ijodkorlik, izlanuvchanlik kabi sifat (fazilat)larni tarkib toptirishga asos bo‘lib xizmat qiladi. Respublikamiz ta’lim sohasidagi islohotlar samarali omillaridan keng ko‘lamda foydalanish, bu jarayon qatnashchilari orasida ongli hamkorlik munosabatlarini yo‘lga qo‘yish, o‘quvchilarning shaxsiy xususiyatlari va milliy mentalitetini hisobga olishni taqozo qiladi. Bu xayrli ishga Respublikamiz olimlari va amaliyotchilari ham baholi qudrat o‘z ulushlarini qo‘shmoqdalar. Masalan, R.J.Ishmuhamedov ishlarida: klaster (tarmoqlar), 3x4, blits-o‘yin metodlari; intervyu, iyerarxiya, muloqot, boshqaruv, bumerang texnikasi; talaba, o‘qituvchi shaxsi treningi; murakkab vazifalarni qo‘llash, aqliy hujum, skarabey, veyer, FSMU, sinektik muammoli o‘qitish, ijodiy masalalarni hal qilish, tarozi, yelpig‘ich, individual o‘qitish, mualliflik texnologiyalarining mohiyati, ularning qo‘llanish hollari yoritilgan. N.Sayidahmedovning umumiy tahriri ostida nashr ettirilgan “Yangi pedagogik texnologiya: tahlil, ta’rif, mulohazalar” (o‘qituvchilar uchun metodik tavsiyalar) nomli ishda: yozma bahslar, aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, ajurli arra, 6x6x6, qarorlar shajarasi, rolli o‘yin, bahs-munozara, o‘zing uchun qulay joy tanla kabi metodlaridan foydalanish bayon etilgan. N.N.Azizxo‘jayevaning “Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat” (barcha mutaxassislik magistratura yo‘nalilari uchun o‘quv qo‘llanma) nomli ishida muammoli o‘qitish texnologiyasi, o‘yin texnologiyasi, tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi metodlar, mualliflik texnologiyasi, shaxsga e’tibor qaratish asosidagi pedagogik texnologiya, o‘qitishni intensifikatsiyalash yoki jadallashtirish 156 texnologiyasi, o‘quv jarayoninin samarali boshqarish va tashkil etish asosidagi pedagogik texnologiyalar, o‘qitishni differensiallashtirish, o‘qitishni individuallashtirish texnologiyasi, dasturlashtirilgan o‘qitish texnologiyasi kabilar yoritilgan. J.G‘.Yo‘ldoshev, S.A.Usmonovlar: klassik ma’ruza, texnik vositalar yordamida o‘qitish, maslahatchilik tizimi, darslik bo‘yicha o‘qitish, kichik guruhlar tizimi, kompyuter yordamida o‘qitish, repititorlik tizimi, dasturlashtiriladigan boshqaruv, avtoritar, didaktik yo‘naltirilgan, ijtimoiy yo‘naltirilgan, antropologik yo‘naltirilgan, pedagogik yo‘naltirilgan, shaxsga yo‘naltirilgan, insonparvarlikka va shaxsga yo‘naltirilgan, hamkorlik texnologiyalariga yo‘naltirilgan, erkin tarbiyaga yo‘naltirilgan, ezoterik ta’lim va tarbiyaga yo‘naltirilgan, dogmatik, reproduktiv metod; tushuntirish, ko‘rgazmali; rivojlantiruvchi ta’lim; muammoli, izlanishli; ijodiy metod; dasturlashtirilgan ta’lim metodi; dialogli metod; o‘yin metodi; o‘z-o‘zini rivojlantiruvchi ta’lim metodi; axborotli (kompyuterli) metodi; hozirgi an’anaviy ta’lim; shaxsga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon asosidagi pedagogik texnologiyalar; o‘quvchilar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish asosidagi pedagogik texnologiyalar, o‘quv jaryonini boshqarish va tashkil qilish samaradorligi asosidagi pedagogik texnologiyalar; materialni didaktik takomillashtirish va rekonstruksiyalash asosidagi pedagogik texnologiyalar; xususiy fan pedagogik texnologiyalari; alternativ texnologiyalar; tabiatga moslashtirilgan texnologiyalar; rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyalari; mualliflik maktablari pedagogik texnologiyalari; texnologiyalarni loyihalash va o‘zlashtirish texnologiyalari; fanlar bilim, o‘quv, ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan – axborot texnologiyalari; aqliy faoliyat usullarini shakllantiriga yo‘naltirilgan - operatsion texnologiyalar; estetik va axloqiy munosabatlar sohasini shakllantirishga yo‘naltirilgan emotsional badiiy va emotsional- axloqiy texnologiyalar; shaxsning o‘z-o‘zini rivojlantirish mexanizmlarini shakllantirishga yo‘naltirilgan o‘z-o‘zini rivojlantirish texnologiyalari; ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan – evristik texnologiyalar; amaliy faoliyat sohasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan amaliy texnologiyalar va shu kabilar (33-35 betlar). N.X.Avliyoqulov “Zamonaviy o‘qitish texnologiyalari” nomdagi ishlarida: shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish texnologiyalari; avtoritar va shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish texnologiyalari; ishbilarmonlik o‘yinlari texnologiyasi; muammoli o‘qitish texnologiyasi; individuallashtirilgan o‘qitish texnologiyasi; tabaqalashtirilgan o‘qitish texnologiyasi; dasturlashtirilgan o‘qitish texnologiyasi; kompyuterli o‘qitish texnologiyasi; modulli o‘qitish texnologiyasi kabilar haqida fikrlar bayon etilgan. B.L.Farberman, R.G.Musina, F.A.Jumabayevalarning ishlarida: tanqidiy fikrlashga o‘rgatish, sinkveyn (axborot yig‘ish), klaster (axborotni yoyish), aqliy hujum, semantik (ma’naviy) jihatlarni tahlil qilish, konseptual jadval, T-sxema, birgalikda o‘qitish, munozara o‘tkazish kabi texnologiyalar haqida fikr yuritiladi. M.G.Voinova, trening o‘tkazish, o‘yin, kichik guruhlarda ishlash, aqliy hujum kabi texnologiyalardan oliy o‘quv yurtlarida foydalanish hollarini yoritib beradi. Q.T.Olimov, S.Y.Ashurova, U.A.O‘rinovlar: shaxsga yo‘naltirilgan, muammoli, modulli, kompyuterli o‘qitish texnologiyalari haqida fikr yuritganlar. 157 Aqliy hujum; 6X6X6; klaster; harflar shajarasi; qora quti; beshinchisi (oltinchi, yettinchisi ortiqcha; 3/3, 4/4 5/5); rasmlarni to‘g‘ri joylashtirish; rangli kartochkalar bilan ishlash; video topishmoq; qor uyumi; zakovatli zukko; qarama-qarshi munosabat; bilar edim, bilib oldim, bilishni xohlayman (B-B-B); zig-zag, Venn diagrammasi, ishbilarmonlik va rolli o‘yin kabi o‘quvchilarni faollashtirish metodlariga O‘.Tolipov va M.Usmonboyevalar tomonidan nashr ettirilgan ishlar bag‘ishlangan. V.V.Safin tomonidan tayyorlangan pedagogik texnologiyalar kursining ma’ruzalar matnida Respublikamiz ta’lim tizimini insonparvarlashtirish va demokratlashtirish boshqacha mazmun, yondashuv, o‘quv faoliyatida boshqacha pedagogik mentalitet talab etishi ko‘rsatilib, ta’lim texnologiyalarining turlanishiga asos bo‘luvchi omillar, pedagogik o‘yin muammoli ta’lim, erkin maktab kabi ta’lim texnologiyalariga to‘xtalib o‘tilgan. Modellashtirish, namoyish qilish, kichik guruhlarda ishlash, aqliy hujum, tanqidiy tafakkur, debatlar, o‘z nuqtai nazaring bo‘lsin, har kimga har kim o‘rgatadi, rolli o‘yin, muammoli holat (vaziyat)ni o‘rganish, bingo, batakenet, bumerang, yelpig‘ich, klaster, fikrlay olasanmi, skarabey, tarozi kabi metodlardan foydalanib pedagogik jarayonni amalga oshirish A.Yusupov va T.Saidovlar tomonidan nashr ettirilgan fizika mashg‘ulotlarini o‘tkazish nomli ishda yoritilgan. A.P.Parpiyev umumiy tahriri ostida A.Mavlonov, A.Q.Choriyev, D.A.Madjidova, S.R.Abdalova tomonidan nashrga tayyorlangan “Pedagogik texnologiyalar sxemalarda” nomli o‘quv-uslubiy tavsiyanomasining ilova qismida: “Aqliy hujum, fikriy hujum, yalpi fikriy hujum, fikrlarning shiddatli hujumi, qarorlar shajarasi, tajriba vositasida o‘qitish, qora quti, rasmlarni to‘g‘ri joylashtirish, qizil va yashil rangli kartochkalar bilan ishlash, videotopishmoq, yumaloqlangan qor, zakovatli–zukko, rolli o‘yin, kichik guruhda ishlash, davra suhbati, bahs-munozara, munozara, ajurli arra, o‘z o‘rningni top, menyu, debat, tanqidiy fikrlash, muammoli vaziyat, loyiha, yo‘naltiruvchi matn, charxpalak, qarama-qarshi munosabat, olti shlyapa, 6x6x6, beshinchisi (oltinchisi, yettinchisi) ortiqcha, 3/3 (4/4, 5/3), (bilaman/ bilishni xohlayman/ bildim /B/B/B), zig-zag – 1, zig-zag-2, konseptual jadval, kubik, grafik tashkilotchilar, T-sxema, yozuv malakalarini rivojlantiruvchi interfaol, klaster, Venn diagrammasi, insert, semantik belgilar tahlili (ma’naviy), Sinkveyn, keys stadi usullariga izoh berilgan. Bu o‘quv-uslubiy tavsiyanoma o‘qituvchilar uchun o‘ziga xos muhim dasturilamal bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Zikr etilgan metod, shakl, vosita, texnologiyalar ko‘rsatib o‘tilgan manbalarda yetarli darajada yoritilganligi bois ularni takrorlash shart emas degan fikr- mulohazalarga keldik. Kichik guruhlarda ishlash davra suhbati, bahs, munozara, loyihalash, viktorina, o‘yin kabi noan’anaviy shakl va metodlar, bellashuv, musobaqa, o‘zaro rag‘bat xususiyatiga ega bo‘lganligi bois, o‘quvchilarni onglilik va faollikka undaydi. Ularda mustaqillik, ijodkorlik, tadbirkorlik, izlanuvchanlik kabi muhim shaxsiy xislat (fazilat, sifat)larni shakllantirishni ko‘zda tutadi. Ma’lumki, pedagogik jarayonning samaradorligi faqat uning tashkil etish shakligagina emas, balki uning barcha tashkil etuvchi komponentlari va ko‘plab omillarga bog‘liq. 158 Ana shunday omillardan ta’lim-tarbiya metodlari haqli ravishda markaziy o‘rinlardan biriga ega. Biz ko‘p sonli pedagog olimlar va amaliyotchilar tomonidan bildirilgan fikr- mulohazalarga qo‘shilgan holda ta’lim-tarbiya ishida o‘quvchilarning faolligini ta’min etuvchi omillardan oqilona foydalanish hozirgi zamon va istiqbol talabi deb bilamiz. Faol ta’lim omillaridan foydalanish g‘oyalari XIV-XVI asrlarda ilgari surilgan bo‘lib, o‘quvchilarga tayyor o‘quv materiallarini emas, balki ularni ongli, mustaqil izlanuvchan faoliyatlari orqali o‘zlashtirishlariga erishish zarur, ana shunda bilim, va shaxsiy fazilatlar muhim qiymatga ega bo‘lishi ko‘rsatilgan. O‘quvchilar shaxsida mustaqillik, tashabbuskorlik, javobgarlik his-tuyg‘ulari, tanqidiy fikrlash kabi sifatlarni shakllantirishda faol ta’lim omillaridan foydalaniladi. Bunday omillar nomidan ma’lum bo‘lib turibdiki, bu jarayon o‘quvchi(lar)ning o‘ziga xos individual xususiyatlarini rivojlantirish, namoyon etishiga shart-sharoit yaratish maqsadida qo‘llaniladi. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayonida shaxsning jadal rivojlanishi, moddiy va ma’naviy qadriyatlarni o‘zlashtirishi faqat uning shaxsiy faoliyati orqali amalga oshadi. Agar o‘quvchi o‘zining o‘quv-bilish faoliyati mohiyatini anglab yetmasa, barcha xatti-harakatlari tashqi tazyiq natijasida amalga oshirilsa, o‘zlashtirgan bilimlari rasmiy xarakterga ega bo‘ladi. Bundan shaxs rivojlanishida irsiyat, ta’lim-tarbiya, muhit bilan birga shaxsiy faoliyati muhim ahamiyat kasb etishi kelib chiqadi. Shaxs faoliyati uning ichki dunyosi, tafakkuri kechinmalari, diqqati, xayoli, hissiyoti bilan uzviy bog‘liq. O‘qituvchining mahorati o‘quv materialini pedagogik qayta ishlab, o‘quvchida unga nisbatan ongli munosabat paydo qiladigan holatda yetkazishdan iborat. Chunki shaxs- motiv, hissiyot, shaxsiy fikr va xatti–harakatlar vositasida namoyon bo‘ladi. Demak, faol ta’lim o‘quvchi o‘quv-bilish faoliyatini ongli tashkil etish bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, muammoli izlanish, tadqiqotchilik, dialogik va poliologik muloqot va munosabatlarni talab etiladi. Bu g‘oyalar bugungi kunda ham o‘z dolzarbligini saqlab qolgan va yetarli darajada tadqiq etilmagan, dolzarb pedagogik muammo sifatida e’tirof etiladi. Ma’lumki, har qanday pedagogik texnologiya ta’lim-tarbiya prinsiplariga asoslanib, mazmunni yangicha shakllantirish, uni o‘quvchilar mulkiga aylantirishning maqbul shakl, yo‘l, vositalaridan foydalanish, shart-sharoitlarini yaratish hamda ulardan oqilona foydalanishni ko‘zda tutadi. Bunda maqbullik ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilari tomonidan imkon qadar kam zo‘riqish kuchlari, vaqt sarf etgan holda har tomonlama mukammal bilim, va shaxsiy fazilatlarni shakllantirilishini maqsad qilib olmog‘i zarur. Pedagogik texnologiya turlarini tanlash - shakllantirilishi ko‘zda tutilgan bilim, shaxsiy fazilatlar, mashg‘ulotlarning tashkiliy shakli, qo‘llanilayotgan metodlar, vositalar va shu kabi ko‘plab omillarga bog‘liq. Masalan, o‘quvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish, o‘quv materialiga nisbatan tanqidiy yondoshish malakalarini shakllantirish hamda mahsuldor o‘quv-bilish faoliyatlarini tashkil etishda binar yoki integrativ dars, ishchanlik yoki rolli o‘yin, evristik suhbatdan foydalanish tavsiya etiladi. Mazkur vaziyatda ta’lim-tarbiya metodlari qo‘yilgan maqsad bilan albatta mutanosib bo‘lishi kerak. 159 Pedagogik texnologiya aniq maqsadni ko‘zda tutib ma’lum nazariya asosida ishlab chiqiladi. Pedagogik texnologiyaning ilmiy konsepsiyasi ta’lim tarbiya orqali o‘quvchilarni rivojlantirish maqsadlariga erishish borasida falsafiy, psixologik, ijtimoiy pedagogik va didaktik asoslarini qamrab oladi. U ta’lim, tarbiya va o‘quvchi shaxsini rivojlantirilishini loyihalashtirish, amalga oshirish, natijalarini nazorat qilib baholashdan iborat o‘zaro uzviy bog‘liq bosqichlarini o‘ziga qamrab oladigan tizimdir. Har qanday yangilik amalga joriy etilishida eng avvalo uning yuqori samaradorligi hisobga olinadi. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Pedagogik innovatsiya deganda nimani tushunasiz? 2. Ta’limni texnologiyalashtirishning mazmuni nimadan iborat? 3. Faol ta’lim texnologiyasining ahamiyati nimadan iborat? 4. Amaliyotga keng ko‘lamda joriy etilayotgan pedagogik (ta’lim) texnologiyalarga qo‘yiladigan asosiy talablar nimalardan iborat? 5. O’zbek pedagog olimlaridan kimlarning ishida innovatsion ta’lim texnologiyalarini amaliyotga joriy etish masalalari muhokama etiladi? 6. Pedagogik texnologiya turlarini tanlash nimalarga bog’liq? 7.2. KASB-HUNAR TA’LIMIDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR Reja: 1. Ta’lim jarayonlarini tahlil etishda qo‘llaniladigan pedagogik kategoriyalar. 2. Talaba yoshlarda manaviy-axloqiy odatlarni tarbiyalash jarayoni va uning vazifalari. 3. Kasb ta’limi muassasalarida axloqiy tarbiyani tashkil etish muammosi. 1. Ta’lim jarayonlarini tahlil etishda qo‘llaniladigan pedagogik kategoriyalar Tarkib topgan ta’limning eng muhim unsurlari qadimdan shakllanib kelgan va u hozirda ham o‘zining ahamiyatini yo‘qotmagan. Ta’lim maqsadi, mazmuni, shakl, uslub va vositalari pedagogikada ta’lim jarayonlarini tahlil etishda qo‘llaniladigan an’anaviy kategoriyalar hisoblanadi. Aynan o‘sha kategoriyalar ma’lum bir predmet, mutaxassislik yoki ixtisoslik bo‘yicha o‘quv tarbiyaviy jarayonni tashkil qiluvchi pedagog faoliyatining predmeti sifatida yuzaga chiqadi. Qayd etilgan pedagogik kategoriyalar maqsadga muvofiq ravishda yo‘naltirilgan pedagogik va o‘quv faoliyatining qonuniyat hamda mezonlarini tizimlashtiruvchi omil vazifasini bajaradi. Uzoq yillar mobaynida pedagogik kategoriyalar hajmi jamiyat talabi darajasida maqsadlarni ro‘yobga chiqarish uchun yetarli bo‘lib kelgan. Tan olish kerakki, pedagoglar ommasi barcha davrlarda pedagogik faoliyatni qoniqarsiz ahvolda deb baholab kelganlar. Bu o‘rinda pedagogik tushunchalarning tarif va tavsiflarining noaniqligi, ta’lim jarayonlarini tavsiflovchi bazi kategoriyalarning yetishmasligi, ta’lim maqsadi, mazmuni, shakl, uslub va vositalari o‘rtasida o‘zaro uzviylikning ? 160 mavjud emasligi hamma vaqt tanqid ostiga olib kelingan va bunday mulohaza hozirga qadar saqlanib kelmoqda. Ushbu fikr bizningcha quyidagi ikkita muammoning mavjudligi bilan izohlanadi: birinchidan, kasbiy pedagogik ma’lumotga ega o‘qituvchilarning kasbiy mahorat darajasining pastligi, ikkinchidan, maxsus pedagogik tayyorgarlik va savodxonlikka ega bo‘lmagan pedagoglarning sonining salmoqli ekanligi. Ta’lim natijalari o‘rganuvchining pedagogik jarayonlardan qanday salohiyat bilan o‘tganligiga bog‘liq. Pedagogik jarayon mohiyati - o‘qituvchining ta’lim oluvchi ishtirokidagi faoliyatida o‘z aksini topadi, bunda pedagog qiyinchiliklarni yengib o‘tish yo‘lida ta’lim oluvchiga yordam beradi. Pedagogik yordamning mohiyati pedagogik jarayonni yo‘naltirganligi, tavsifi, shaxsni shakllantirish va tarbiyalashda hal etiladigan vazifalarni o‘zida aks ettirganligi bilan ifodalanadi. Pedagogik yordam e’lon qilingan, ko‘rsatilgan, eslatilgan, tushuncha berilgan, yo‘naltirilgan, haqqoniylashtirilgan, maslahat berilgan, kengashilgan, bartaraf etilgan, hamdardlik qilingan, ilhomlantirilgan, qiziqish va hurmatni izhor qilgan, talabchanlikni qo‘llab- quvvatlagan hollarda yordam beradi. O‘qitish texnologiyalari majmuaviy integrativ tizim sifatida. Zamonaviy o‘qitish texnologiyalari - majmuaviy integrativ tizimlar bo‘lib, ular o‘zida ta’lim maqsadlari bilan belgilangan kasbiy ko‘nikma, malakalar va shaxs xislatlarini o‘rganuvchilar tomonidan egallanishi hamda bilimlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan operatsiya va harakatlarning tartiblashtirilgan to‘plamini aks ettiradi. Bu o‘rinda ta’lim maqsadlarining belgilanishi (kimga va nima uchun?), mazmunni tanlash va ishlab chiqishga tatbiq etish (nima?), ta’lim jarayonlarini tashkil qilish (qanday?), ta’lim metodi va vositalarini belgilanish (nimalar yordamida?), shuningdek, o‘qituvchilar malaka darajasi (kim?) hamda erishilgan natijalarni baholash metodi (qanday yo‘l bilan?)ga asoslanishi lozim. Keltirilgan mezonlarning majmuaviy qo‘llanilishi o‘quv jarayoni mohiyati va uning texnologiyasini belgilab beradi. O‘qitish texnologiyasini loyihalash. O‘qitish texnologiyasining loyihalash tuzilishini pedagogik vazifaning qo‘yilishi va uni hal etish asosida ko‘ramiz. O‘qitish texnologiyasini loyihalash Pedagogik vazifaning belgilanishida quyidagilar inobatga olinadi: - ta’lim maqsadlarining tahlili va shu asosida o‘quv predmeti mazmunini aniqlash; - o‘quv predmeti mazmuni tuzilmasini ishlab chiqish va uni o‘quv unsurlari tizim ko‘rinishida ifodalash; - o‘quv unsurlarining o‘zlashtirilish darajalarini belgilash; - ta’lim oluvchilarning dastlabki bilim darajasini aniqlash, bu ko‘rsatkich o‘quv predmetining mazmunini ifodalovchi o‘quv materialini o‘zlashtirganlik darajasidan kelib chiqadi; - o‘quv-moddiy baza hamda ta’limning tashkiliy shakllariga qo‘yiladigan chegaralarni belgilash. Pedagogik vazifalarning hal etilishini ta’minlovchi o‘qitish texnologiyasini loyihalashga qaratilgan o‘qituvchi faoliyati ta’limning metod, shakl va vositalarini shakllantirish bilan belgilanadi. Boshqacha qilib aytganda, pedagog faoliyati uchta 161 asosiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi: boshqarish turi, axborot almashinuv jarayonining turi, axborot o‘zatish vositalari tiplari va bilish faoliyatini boshqarish. O‘qitish jarayoniga faoliyat nuqtai nazaridan yondashish konsepsiyasiga asoslanib, uni tashkillashtirishning quyidagi mantiqiy ketma-ketligini qurish mumkin. Dastlab o‘quv materiali mazmunining tavsifi, uni o‘rganishdan ko‘zlangan maqsad (o‘zlashtirish darajalari), shuningdek, pedagogik vazifaning qo‘yilish shartlari tahlil etiladi. So‘ngra, o‘qitishning mos ravishdagi metodlari hamda ta’lim oluvchilar bilish faoliyatini boshqarish sxemasi belgilab olinadi. Shu asosda o‘qitish vositalari ro‘yxati tuziladi. Ushbu usuli bilan hosil qilingan metod va ta’lim vositalari tizimi tashkiliy shakllar bilan uyg‘unlashtiriladi, ya’ni, texnologiya ishlab chiqiladi. Umumlashgan pedagogik texnologiyalar. Umumlashgan pedagogik texnologiyalar ma’lum psixopedagogik asoslardan iborat «sintetik nazariya» sifatida qaraladi (2-jadval). Tatbiqiy pedagogik texnologiyalar oldindan rejalashtirilgan natijaga erishishga yo‘naltirilgan kasbiy tayyorgarlik jarayonini loyihalash muammosini metodik jihatdan hal etishga qaratiladi. Bugungi kunda shaxsiy faoliyatli yondoshuv, tanqidiy-ijodiy fikrlash, muammolarni hal eta olish, qaror qabul qilish va jamoada hamkorlik qilishga oid pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqishga ehtiyoj yuzaga kelmoqda. Shunday qilib, ilgaridan loyihalashtirilgan ta’lim-tarbiya jarayonining pedagogik texnologiyasi o‘zida metodlar tizimi, ta’limning metodik usullari, o‘qituvchi va talabalarning birgalikda faoliyat ko‘rsatish imkoniyatlari, vositalari, talabalarning ijobiy shaxsiy sifatlarini rivojlantirish maqsadi hamda yakuniy natijalarga erishish instrumentariysini mujassamlashtiradi. Pedagogik texnologiyalar 14-jadval Pedagogik texnologiya nomlanishi Maqsadi Mohiyati Mexanizmi Muammoli o‘qitish Ta’lim oluvchilarning bilish faolligi va ijodiy mustaqilligini oshirish Ta’lim oluvchilarga ketma- ket va maqsadli ravishda ularning bilimlarni o‘zlashtirish faolligini oshirishga xizmat qiluvchi masalalarni berish borish Tadqiqotchilik metodlari; bilish faoliyatiga yo‘naltirilgan masalalarni yechish Mujassam- lashtirilgan o‘qitish Insonning his qilish xususiyatlariga maksimal darajada yaqinlashtirilgan ta’lim jarayon tuzilmasini yaratish Mashg‘ulotlarni bloklarga biriktirish hisobiga fanlarni chuqur o‘zlashtirishga erishish Ta’lim oluvchilar ish qobiliyati dinamikasini hisobga oluvchi ta’lim metodlari Modulli o‘qitish Ta’lim mazmunini shaxs individual ehtiyojlari va uning bazaviy tayyorgarligiga muvofiqlashtirish Ta’lim oluvchilarning individual o‘quv dasturi asosida mustaqil ishlashi Muammoli yondashuv, ta’limni amalga oshirishning individual maromi Rivojlan- tiruvchi o‘qitish Shaxs va uning qobiliyatlarini rivojlantirish. O‘quv jarayonini insonning potensial imkoniyatlari va ularni amalga oshirishga Ta’lim oluvchilarni faoliyatning turli sohalariga jalb qilish 162 yo‘naltirish Differen- siallashgan o‘qitish Layoqat, qiziqish va qobiliyatlarni aniqlash uchun qulay sharoitlar yaratish Turli o‘zlashtirish darajalari bo‘yicha majburiy me’yor (standart)dan kam bo‘lmagan hajmdagi dastur materialini o‘zlashtirish Individual ta’lim metodlari Faol (majmuaviy) o‘qitish Ta’lim oluvchilar faolligini tashkillashtirish Bo‘lajak kasbiy faoliyatining predmetli va ijtimoiy mazmunini modellashtirish Faol o‘qitish metodlari Ta’lim oluvchilarni ijodiy faoliyatiga jalb etilishining o‘yin metodlari O‘yinli o‘qitish Bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishning shaxsiy faoliyat tavsifida bo‘lishini ta’minlash O‘quv axborotlarini qayta ishlash va o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan mustaqil bilish faoliyati 2. Talaba yoshlarda manaviy-axloqiy odatlarni tarbiyalash jarayoni va uning vazifalari Kamolotga erishgan, har tomonlama rivojlangan avlodni tarbiyalash jarayoni uning doimiy, muntazam, izchil va tizimli ravishda tarbiyalashni taqozo etadi. Bu yo‘lda kasbiy ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini takomillashtirish, fundamental, kasbiy fanlar singari g‘oyaviy mazmuni talabalarga, yangi jamiyatning har bir mutaxassisiga zarur bo‘lgan ijtimoiy dunyoqarashni shakllantiruvchi tasavvurlar zahirasini hosil qilishi lozim bo‘lgan ijtimoiy-gumanitar fanlarni o‘qitishga yangicha yondashuv asosida axloq malakalarini hosil qilish mumkin. Talaba yoshlarda yagona pedagogik jarayonda ma’naviy-axloqiy odatlarni tarbiyalashda quyidagi vazifalar hal etilishi lozim: - o‘zbek milliy mentaliteti va jahon sivilizatsiyasi yutuqlariga tayanadigan manaviy qadriyatlar tizimini mustahkamlash; - Sharq mutafakkirlari asarlarida qayd etilgan komil inson g‘oyasi, ta’limotiga amal qilish; - O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov asarlarida ta’lim-tarbiya xususan, barkamol shaxs, yetuk mutaxassis xususiyatidagi fikr-mulohazalarni o‘rganish va ularga amal qilish. Tarbiyaviy ishlar mexanizmi. Bunday vazifalarni hal etsh pedagogik jamoaning jismoniy va manaviy barkamol avlodni tarbiyalash, talabalarni Vatanga sadoqat, yuksak axloqli, mehnatga halol munosabatda bo‘lish ruhida tarbiyalash ishiga sezilarli hissa qo‘shayotgan yoshlar bilan ishlovchi barcha davlat va jamoatchilik tuzilmalari (O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Madaniyat ishlari vazirligi, Adliya vazirligi, Mudofaa vazirligi, Davlat sport qo‘mitasi, «Manaviyat va marifat» jamoatchilik markazi, «Mahalla», «Kamolot», «Sog‘lom avlod uchun», «Nuroniy», «Ulug‘bek», «Umid», «Ustoz» jamg‘armalari, Inson huquqlari bo‘yicha markaz va hokazo) bajarayotgan ishlar, dasturlardan foydalanilgan holda tarbiyaviy ishlar mexanizmini ishlab chiqish va yoshlar 163 tafakkuriga ta’sir etish ko‘zlangan maqsadga erishishda muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Kasbiy ta’lim muassasalarida olib borilayotgan ishlarning mohiyati, uning milliy istiqbol mafkurasiga asoslangan, ma’naviy-axloqiy, huquqiy, vatanparvarlik, fuqaroviy, mehnat, madaniy-maishiy, ekologik va shu singari yo‘nalishlar bilan erishiladigan g‘oyaviy amal va ideallarga mos holda olib borilishi maqsadga molik masala. Bu muammolarni amalga oshirish barcha pedagoglarining oldida turgan yuksak vazifadir. Mustaqillik sharoitida talaba-yoshlarni manaviy-axloqiy tarbiyalashda qator vazifalarni hal etish talab etiladi. Jumladan: -har bir ta’lim oluvchining ongida davlat mustaqilligi xalqning oliy g‘oyaviy- axloqiy qadriyati ekani, o‘z vatani bilan faxrlanish, uning xavfsizligini ta’minlash va O‘zbekistonning ulug‘ tarixiy o‘tmishi, bozor munosabatlariga asoslangan yangi demokratik jamiyat qurishda tanlab olgan o‘ziga xos yo‘lini mustahkamlash, islom dini ruhi bilan sug‘orilgan oliy manaviy-axloqiy qadriyatlar, xalqning insonparvarlik an’analari hamda umuminsoniy sivilizatsiya yutuqlari ahamiyatini to‘g‘ri tushuntirish va uni e’tiqodga aylantirish; -ta’lim oluvchilarda umuminsoniy insonparvarlik axloqi, madaniyati me’yorlari, zamonaviy qadriyatlar ehtiyoji, o‘zini yuqori tutish va viqor saqlash, oilaviy tan’tanalarda o‘zini ko‘rsatishga urinish, xizmat vazifasidan shaxsiy maqsadlar uchun foydalanish ko‘rinishlariga murosasiz bo‘lish ruhini tarbiyalab borish ularning yuqori axloq malakalari bilan qurollantirishning garovi bo‘lib hisoblanadi. Axloqiy tarbiya tarbiyaviy ishlar majmuida yetakchi o‘rin tutadi. Axloq yoki odob deganda - kishilarning mazkur jamiyat uchun xarakterli va muayyan ijtimoiy munosabatlar tizimi bilan tarixan bog‘liq bo‘lgan xulq-atvorlarni belgilab beradigan qonun-qoidalar yig‘indisi tushuniladi. Jamiyat tomonidan belgilanadigan talablar shaxs xulqini baholash uchun mezon bo‘lib xizmat qiladi. Ana shu talablarga muvofiq shaxs xulqining mazmuni mamlakatda sharqona axloq-odobga asoslangan milliy tarbiyani amalga oshirishdan iborat bo‘lishi lozim. Bunday jamiyatni qurish jarayoni yangi ijtimoiy munosabatlarni hosil qilish bilan bog‘liq. Shu ma’noda bugungi kun ta’lim tizimida amalga oshiriladigan axloqiy tarbiyaning asosiy mezonlari milliy axloq me’yorlarini tashkil etadi. Kasb ta’limi muassasalarida talaba-yoshlar orasida axloqiy tarbiyani amalga oshirish avvalo, ularda axloqiy tushuncha va ishonch hissini yaratishdan boshlanishi maqsadga muvofiq. Chunki yoshlarda axloqiy tushuncha va e’tiqodni tarkib toptirmay turib, axloqiy odatlar, shuningdek, xatti-harakat bilan bog‘liq odat va malakalarni hosil qilib bo‘lmaydi. Bunda asosan talaba-yoshlarga axloq-odob me’yor va qoidalari mazmuniga oid bilim berishga katta ahamiyat berish lozim. Bunda asosan yaxshi bilan yomon o‘rtasidagi farq tushuntiriladi. So‘ngra yaxshi xulqlarni hosil qilishga qaratilgan faoliyat uyushtiriladi. Ana shu yo‘sinda yoshlarda axloqiy tushunchalar vujudga keladi va xulqiy odatlar hosil qilinadi. 164 3. Kasb ta’limi muassasalarida axloqiy tarbiyani tashkil etish muammosi Kasb ta’limi muassasalarida axloqiy tarbiya muammosini amalga oshirish uchun qator muammolarni hal etishga e’tiborni qaratmog‘i lozim. Ular: -o‘qitish jarayonini ilg‘or pedagogik texnologiya va axborot texnologiyasi asosida uyushtirish; -talaba va ustoz o‘rtasidagi axloqiy hamda aqliy munosabatni qaror toptirishga erishish; -ta’lim -tarbiya ishlarining qat’iy reja asosida olib borilishi; -o‘quv muassasasida ijobiy emotsional muhitni yaratish; -ta’lim oluvchilarning o‘quv muassasasi hayoti ichki tartibi qoidalariga rioya qilishlariga erishishni ta’minlash. Yagona ta’lim-tarbiya jarayonida axloqiy tarbiyani tashkil etishda suhbat, munozara, ma’ruza kabi metodlardan foydalanish, turli mashqlar faoliyat orqali ijobiy sifatlarni hosil qilish mumkin. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Zamonaviy o‘qitish texnologiyalarining mazmuni nimadan iborat? 2. Pedagogik texnologiyani loyihalash to’g’risida ma’lumot bering. 3. Muammoli o’qitishning mazmunini yoritib bering. 4. KHTda axloqiy tarbiyaning mazmuni nimalardan iborat? 5. Talaba yoshlarda ma’naviy-axloqiy odatlarni tarbiyalashda qanday vazifalar hal etilishi lozim? 6. Axloq yoki odob deganda nima tushuniladi? 7.3. KASB-HUNAR KOLLEJLARIDA USLUBIY ISHLARNI TASHKIL ETISH VA BOSHQARISH Reja: 1. Kasb-hunar kollejlarining oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarilishi. 2. Kasb-hunar kollejlarida tashkil etiladigan uslubiy ishlar. 3. Kasb-hunar kollejlarida uslubiy ishlarni boshqarish. 1. Kasb-hunar kollejlarining oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarilishi Fan-texnikaning jadal taraqqiyoti, ilg‘or ishlab chiqarish texnologiyalarining amaliyotga keng ko‘lamda joriy etilishi, bozor munosabatlariga o‘tish kabilar pedagoglardan o‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatlarini faollashtirish omillaridan oqilona foydalanib,mashg‘ulotlar va sinfdan tashqari tadbirlar samaradorligini oshirishni talab etmoqda. Ana shuning uchun ham kasb-hunar kollejlarida uslubiy ishlar tashkil etilib o‘tkaziladi. Bunday ishlardan ko‘zlangan asosiy maqsad: rahbarlar, pedagog va muhandis- pedagoglarning kasbiy-pedagogik mahoratlarini oshirish yo‘li bilan pedagogik jarayon sifat va samaradorligini oshirishdan iborat. Kasb-hunar kollejlarida uslubiy ishlar odatda yakka tartibda va jamoaviy shakllarda tashkil etilib, quyidagilarni ko‘zda tutadi: - ilg‘or pedagogik va ishlab chiqarish tajribalarini o‘rganish, umumlashtirish va ularni ommalashtirish maqsadida targ‘ib qilish; ? 165 - pedagog va muhandis-pedagog xodimlarga uslubiy yordam ko‘rsatish; - axborot resurslari markazi imkoniyatlaridan samarali foydalanish; - pedagoglar va muhandis-pedagoglarga o‘z imkoniyatlarini namoyon etishlariga shart-sharoit yaratish; - ochiq dars tashkil etib o‘tkazuvchi o‘qituvchilarga ko‘mak berish; - pedagogik jamoani yangiliklar bilan muntazam ravishda tanishtirib borish; - fan yutuqlarini amaliy tajriba- sinovidan o‘tkazish; - o‘quvchilarni olimpiadalar, ko‘rik-tanlovlar va turli tadbirlarga tayyorlashga ko‘maklashish kabilardan iborat. 2. Kasb-hunar kollejlarida tashkil etiladigan uslubiy ishlar 1. G‘oyaviy yo‘nalganlik - uslubiy ishlar zamon talablariga hamnafas chuqur g‘oyaviylikka ega bo‘lishi kerak. Mustaqil O‘zbekiston respublikasining kelajagi buyuk davlat ekanligini o‘g‘il- qizlarimiz ongiga singdirish, tarbiya asosida milliy mustaqillik g‘oyalari bilan sug‘orilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish. Buning uchun yoshlar bilan ishlayotgan pedagoglar, muhandis-pedagoglar, tarbiyachilar bilan olib boriladigan metodik ishlarning mazmuni ham davr va istiqbol talablari darajasida bo‘lishi muhimdir. 2. Ilmiylik - uslubiy ishlarni ilmiy g‘oyalar, nazariyalarga tayangan holda olib borishni ko‘zda tutadi. Shuning uchun pedagoglar, muhandis-pedagoglar, tarbiyachilar yoshlarning psixologiyasi, fiziologiyasi va gigiyenasini, o‘qitadigan o‘quv predmeti mazmunini, ta’lim-tarbiya nazariyasini, qonuniyatlarini, prinsiplarini, tashkil etish shakllarini,amalga oshirish metod va vositalarini mukammal bilishi zarur. Ular kasbiy pedagogik mahoratlarini oshirishlari uchun muntazam ravishda o‘z ustida mustaqil ishlab, ijod qilishi darkor. 3. Maqsadga muvofiqlik va tizimlilik - dolzarb pedagogik muammolarning maqbul yechimlarini topishni rejalashtirishda shart-sharoit, imkoniyat, talablar muvofiqligini ta’minlash va amalga oshirish tizimini yaratishda o‘z ifodasini topadi. 4. Ijodiylik va mustaqillik - kollej rahbariyati har bir muhandis-pedagog, tarbiyachilarning o‘z qobiliyati va iste’dodlarini namoyon etishlari uchun shart- sharoit yaratib, ko‘mak berishlarini ko‘zda tutadi. Chunki uslubiy ishlar ijodkorlik, faollik, novatorlikka asoslangandagina ko‘zlangan natijalarni beradi. 5. Ta’sirchanlik va oshkoralik - uslubiy ishlarning ta’sirchanligi eng avvalo, o‘quvchilarga ta’lim va tarbiya berish sifati bilan aniqlanadi. Agar o‘quvchilarda shakllangan bilim, ko‘nikma va malakalari sifati hamda darajasida ijobiy siljishlar bo‘lmasa, uslubiy ishlarning samarasi past hisoblanadi. Bu borada sustkashlikka yo‘l qo‘yish mumkin emas. Shuning uchun uslubiy ishlarning ta’sirchanligi ko‘p jihatdan rejalashtirilishiga, rejalarining aniqligiga, amalga oshirilgan ishlarning hajmiga va boshqa omillarga bog‘liq. Shuningdek, kasb-hunar kollejlarida uslubiy ishlarni tashkil etish va boshqarishda oshkoralikka e’tiborni qaratish zarur, bunda har bir xodim mehnatining natijalarini o‘z vaqtida xolisona ko‘rsatish, rag‘batlantirish, tanqid qilishni meyorida amalga oshirish maqsadga muvofiq. 166 Odatda uslubiy ishlar malum aniq rejaga binoan bajariladi. Bu holat ayrim ishlarni bir necha marta takrorlanishini bartaraf etib, pedagoglar orasida ishlarni maqbul taqsimlanishini ham taminlaydi. Kasb-hunar kollejlarida uslubiy ishlarni tashkil etib o‘tkazish uchun odatda haftaning aniq bir kuni ajratiladi. Misol uchun kasb-hunar kollejlarida tashkil etiladigan uslubiy ishlar uchun haftaning chorshanba kuni ajratilsa, har chorshanba kunlari jamoaviy uslubiy ishlarning aniq bir ko‘rinishi muntazam ravishda o‘tkazilishiga imkon beradi: masalan, har oyning birinchi chorshanba kunlari ilmiy pedagogik kengash, ikkinchi chorshanba kunlari uslubiy kengashlarning yig‘ilishlari, uchinchisida pedagog va muhandis-pedagoglarning malakasini oshirish kabilar rejalashtirilishi mumkin. Uslubiy ishlar rejalashtirilgan kunga kasb-hunar kollejida boshqa hech qanday tadbir rejalashtirilmaydi. Kasb-hunar kollejlarida o‘quv yilining istalgan birinchi yoki ikkinchi yarim yilligi uchun mo‘ljallab tuzilgan uslubiy ishlarning umumiy rejasida: ilmiy-pedagogik kengash, uslubiy kengash, seminar- praktikumlar, ochiq darslar, pedagogik o‘qishlar, ilg‘or pedagogik tajriba maktablari kabilar o‘z ifodasini topadi. 3. Kasb-hunar kollejlarida uslubiy ishlarni boshqarish Yakka tartibdagi uslubiy ishlar. Kasb-hunar kollejlarining rahbarlari pedagog va muhandis-pedagog kadrlarning individual xususiyatlari va imkoniyatlarini hisobga olib, ular bilan muntazam ravishda individual uslubiy ishlar olib borishlarini talab etiladi. Bunday ishlar ko‘zlangan darajada samara berishi uchun rahbar har bir xodimning kuchli va kuchsiz tomonlarini, imkoniyatlarini yaxshi bilishi zarur. Kollej rahbari pedagog va muhandis-pedagoglarning imkoniyatlarini bilishi uchun quyidagilar asos sifatida olinishi mumkin: lavozimiy vazifalari va o‘quvchilarga nisbatan munosabati, mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rishi, malaka oshirishning turli shakllarida talim olishi, ilg‘or pedagogik va ishlab chiqarish tajribalarini mohiyatini tushunishi, o‘z shaxsiy tajribasini turli nuqtai nazardan tahlil eta bilishi, uslubiy ishlanmalar ishlab chiqishga qiziqishi, muntazam ravishda o‘zi ustida mustaqil ishlashi, tayanch malumoti kabilar. Amaliyotda pedagoglar va muhandis-pedagoglarning uslubiy ishlariga individual ravishda rahbarlik qilishlarida asosiy metod sifatida maslahatdan keng ko‘lamda foydalaniladi. Maslahatlar quyidagi masalalar yuzasidan bo‘lishi mumkin: - o‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatlarini faollashtirish omillari; - mashq qurilmalaridan samarali foydalanish yo‘llari; - predmetlararo aloqadorlikni o‘rnatish va amalga oshirish metodikasi; - o‘quvchilar yo‘l qo‘yishi mumkin bo‘lgan tipik xatolarni oldini olish; - ishlab chiqarish talimi va amaliyoti davrida o‘quvchilarni tarbiyalash; - o‘quv materialidan muhim, tizim hosil qiluvchi tarkibiy qismlarini tanlab olish; - turli talim texnologiyalaridan oqilona foydalanish imkoniyatlari; - noan’anaviy (nostandart, zamonaviy) darslarni o‘tkazish metodikasi kabilar. Shu o‘rinda maslahat faqat mavjud kamchiliklarni bartaraf etish bilan chegaralanib qolmasdan, balki yangiliklar kiritish, ijodkorlik va mustaqillikni rivojlantirishni ham ko‘zda tutishi zarurligini yoddan chiqarmaslik kerak. 167 Kasb-hunar kollejlarida jamoaviy shaklda tashkil etilib, o‘tkaziladigan uslubiy ishlarga quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: ilmiy-pedagogik kengash; uslubiy kengash; kafedra yig‘ilishlari; ilmiy-amaliy konferensiyalar; pedagogik o‘qish; ilg‘or pedagogik tajriba maktablari; seminarlar, seminar-treninglar; ochiq darslar; fan haftaliklari va hokazo. Ilmiy pedagogik kengash ishining mazmuni quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, o‘rta maxsus, kasb –hunar ta’limi Markazi kabi boshqaruv idoralarining ta’lim – tarbiya ishlari bilan bog‘liq bo‘lgan buyruq va ko‘rsatmalarini bajarish yuzasidan kasb-hunar kollejlari bo‘yicha chora- tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirish; tarbiya jarayoni mazmunini, respublikaning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot darajasi, istiqbollari, fan va texnikaning yutuqlari asosida takomillashtirish; samarali talim texnologiyalarini amaliyotga joriy etish; amaldagi o‘quv reja va dasturlarni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish; mahalliy sharoitni hisobga olib, mutaxassis kadrlarga bo‘lgan talab va ehtiyojni o‘rganish; kasb-hunar kollejlarida malakali kichik mutaxassislarni tayyorlash dasturini va uning bajarilishini muntazam ravishda muhokama qilib borish; o‘quv reja va dasturlarning bajarilishini, o‘tilayotgan mashg‘ulotlarning sifati, o‘quv predmetlari kesimida o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini tahlil qilish; guruhlar kesimida ta’limiy–tarbiyaviy ishlarning holati to‘g‘risida o‘qituvchilarning hisobotini eshitish; turkum o‘quv predmetlari uyushmalari faoliyatini o‘rganish va tahlil qilish; o‘quv yili yakunlari bo‘yicha o‘quvchilarni kursdan kursga o‘tkazish masalalarini ko‘rib chiqish va uning natijalarini tahlil qilish, sayoz o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarning bilim saviyasini ko‘tarish chora-tadbirlarini ishlab chiqish; kasb - hunar kollejlarini boshqaruv tuzilmasini o‘zgartirishga oid ilmiy asoslangan va amalda o‘zini oqlagan takliflar berish; o‘qituvchi, muhandis–pedagoglarning faoliyatini ichki nazorat va davlat attestasiyasi natijalariga ko‘ra rag‘batlantirishga tavsiya etish; o‘quvchilar safidan chiqarish, ularni rag‘batlantirish bo‘yicha tavsiyalar berish; kasb - hunar kollejlarining rahbarlari, o‘qituvchilari, muhandis-pedagoglari tomonidan tayyorlangan ilmiy-uslubiy ishlanmalar, o‘quv qo‘llanmalar, tavsiyanomalar, didaktik materiallarning dolzarbligini o‘rganib chiqib nashr ettirishga oid tavsiyalar berish; yakuniy nazorat, davlat attestasiyasini yuqori darajada o‘tkazish va uning natijalarini tahlil qilish; kollejning o‘quv-tarbiyaviy, o‘quv-amaliy ishlari va istiqbol rejalarini, moddiy-texnik va ilmiy-uslubiy bazasini mustahkamlash; 168 qabul komissiyasining hisobotini muhokama etish; byudjetdan tashqari topilgan mablag‘lar sarf-xarajati hisobotlarini eshitish; ta’lim muassasasining moliyaviy va xo‘jalik ishlari bilan bog‘liq masalalarini muhokama etish; o‘quvchilarni sog‘lomlashtirish, sport va yoshlarni chaqiriqqacha tayyorgarligiga oid davlat dasturlarini bajarish borasida olib borilayotgan ishlarni o‘rganish va ularni takomillashtirish chora-tadbirlarini ishlab chiqish; o‘quvchilarning o‘qishi, yashashi va madaniy dam olishlari uchun yaratilgan sharoitlarni yaxshilash; o‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarishini rivojlantirish; yosh o‘qituvchilarning ish faoliyatini o‘rganish, ularga zarur uslubiy yordam ko‘rsatish, malakasini oshirish kabilar. Pedagogik kengash kasb-hunar kollejlarida tashkil etilib o‘tkaziladigan uslubiy ishlarning muhimi bo‘lishi bilan birga kollej faoliyatini boshqarishda o‘ziga xos omil hisoblanadi. Ana shu bois ham biz keyingi faslda unga to‘xtalib o‘tamiz. Uslubiy kengash - odatda uslubiy kengash har oyda o‘z yig‘ilishlarini o‘tkazishi rejalashtiriladi. Uslubiy kengash pedagogik kengashga bo‘ysunadi va kasb-hunar kollejlarida olib borilayotgan uslubiy ishlarni muhokama etadi. Unda o‘qituvchilar tomonidan yaratilgan uslubiy tavsiyalar, qo‘llanmalar, ma’ruza matnlari, majmualar, dars ishlanmalari kabilarni amalga joriy etish masalalarini muhokama etib xulosalar beradi. Ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganish, umumlashtirish va ommalashtirish maqsadida yosh o‘qituvchilarga uslubiy yordam ko‘rsatadi. Uslubiy komissiyalar – har bir kafedra qoshida tashkil etiladi. Ularning asosiy vazifasi tayyorlov yo‘nalishlari bo‘yicha kichik mutaxassislar tayyorlashda davlat ta’lim standartlari asosida ta’lim shakllari, metodlari va vositalarini tanlashga oid uslubiy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Shuningdek, ularda o‘qituvchilarning ijodiy ishlari muhokama etilib, amaliy ko‘mak ham beriladi. Seminarlar, seminar-treninglarning maqsadi – o‘qituvchilar, muhandis- pedagoglar tomonidan o‘quvchilar shaxsini rivojlantirishga oid pedagogik-psixologik, fiziologik, gigiyenik, estetik va texnik bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashlariga amaliy yordam ko‘rsatishdan iborat. Odatda seminar mavzulari pedagogik jamoaning talab va ehtiyojlarini hisobga olgan holda shakllantiriladi va amalga oshiriladi. Seminar-treninglarning amaliy ahamiyati shundan iboratki, u o‘qituvchilar, muhandis-pedagoglarga dolzarb muammolarni tezkor hal etishga imkon beradi. Ilmiy-amaliy konferensiyalar - ilmiy ish natijalari, ilg‘or pedagogik va ishlab chiqarish tajribalarini ommaviy muhokama etib, ularni amalga joriy etishga oid qarorlar qabul qilish maqsadida o‘tkaziladi. Shu o‘rinda konferensiyalar aniq mavzular, muammolar, yo‘nalishlar bo‘yicha tashkil etilib, o‘tkazilishini ta’kidlash zarur. Pedagogik o‘qishlar – ayni zamonda dolzarb bo‘lgan muammolarni ommaviy tarzda muhokama qilish maqsadida o‘tkaziladi. Pedagogik o‘qishlarda eng dolzarb va maqbul yechim berilgan deb tan olingan ma’ruzalar viloyat, respublika pedagogik o‘qishlariga tavsiya qilinadi. Respublika miqyosida tan olingan ma’ruzalar esa ilg‘or tajribalar sifatida umumlashtirilib, amaliyotga tatbiq etish uchun tavsiya etiladi. 169 Yuqorida zikr etilgan uslubiy ishlar an’anaviy xarakterga ega bo‘lib, hozirgi kunda ular bilan birga noan’anaviy deb e’tirof etilayotgan quyidagi uslubiy ishlardan ham keng ko‘lamda foydanilmoqda. Ko‘rik tanlovlar – pedagogik jarayon natijalari sifatini oshirishga qaratilgan bo‘lib, “Yilning eng yaxshi o‘qituvchisi”, “Mohir usta”, “Ilg‘or guruh rahbari” “Namunali murabbiy” kabi mavzularda ko‘rik tanlovlar o‘tkazish mumkin. Ko‘rik- tanlovlarni o‘tkazish tartibi har bir kollej, viloyat yoki respublika miqyosida belgilanadi hamda uning g‘oliblari rag‘batlantiriladi. Ilg‘or tajriba maktabi – eng avvalo o‘qituvchi, muhandis-pedagoglarda pedagogik jarayonni yaxlit holda takomillashtirishga oid tajribalarni o‘rganish, ommalashtirish kabilarni ko‘zda tutadi. Kitobxonlar konferensiyasi – kasb-hunar kollejlari o‘qituvchilari, muhandis- pedagoglari faol ishtirokida o‘tkaziladi. Konferensiyada muhokama etiladigan materiallarni tayyorlagan mualliflar bilan birga ilmiy-tadqiqot institutlari va oliy o‘quv yurtlari professor o‘qituvchilari, ishlab chiqarish korxonalaridan vakillar taklif etiladi. Kitobxonlar konferensiyasida ilmiy-uslubiy adabiyotlar, ularning dolzarbligi, amaliy masalalarni yechishdagi ahamiyati, yangiligi, ularni pedagogik jarayonga joriy etishdan kutilayotgan samaralar nuqtai nazaridan tahlil etilgan holda baholanadi. Ochiq dars - uslubiy ishlarning keng tarqalgan shakli. Bunda o‘qituvchilar va muhandis-pedagoglarning ochiq darslarda ishtirok etishi va o‘zaro darslarga kirishi muhim ahamiyatga ega. Odatda, ochiq darslar va o‘zaro darslarga kirish o‘qituvchilarga kasbiy pedagogik mahoratini yuqori ekanligini ko‘rsatib berish bilan birga yosh o‘qituvchilarga o‘rnak ko‘rsatishdan iboratdir. Unda yosh o‘qituvchilarning ishtirok etishlaridan ko‘zlangan maqsad – tajriba almashish, darsni tashkil etishning yangi shakllari, amalga oshirishning samarali metod va vositalarini tanlay bilishga o‘rgatishdan iborat. Ta’lim jarayonida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar tufayli ochiq darsni muhokama qilish jarayonida o‘quvchilarning faolligi, mustaqil fikr yuritishi, o‘quv materialini o‘zlashtirish darajasi, o‘quv materialining hayot va amaliyot bilan bog‘liqligi, predmetlararo aloqaning ta’minlanganligi, muammoli vaziyatlarni vujudga keltirilganligi, o‘quvchilarning ijodiy izlanishga yo‘naltirilganligi, ta’lim- tarbiya va rivojlanishning mushtarakligini ta’minlanganligiga e’tibor berish muhim hisoblanadi. Shu o‘rinda aytib o‘tish zarurki, mashg‘ulotlarni ochiq dars deb atash shartli bo‘lib, ularni namunaviy dars deb yuritish maqsadga muvofiq ko‘rinadi. Ta’lim muassasalarida tashkil etilib, o‘tkaziladigan barcha darslar ochiq, oshkoralik ruhida o‘tkazilgandagina ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin. Ilmiy-uslubiy muvofiqlashtiruvchi markaz - kasb-hunar kollejlari uslubiy ishlar tizimida ilmiy-tadqiqot ishlarini yo‘lga qo‘yishga, olingan natijalarni ekspertizadan o‘tkazishga, tajriba-sinov ishi natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirishga imkon beradi. Ilmiy-uslubiy muvofiqlashtiruvchi markaz ham ilmiy-pedagogik kengashga bo‘ysunadi. Unga o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari, kasbiy ta’lim bo‘yicha direktor o‘rinbosari, uslubchi, bo‘lim boshliqlari, kafedra mudirlari, uslubiy komissiya raislari, yuqori malakali o‘qituvchilar va kasb ta’lim o‘qituvchilari kabilar jalb etiladi. Ilmiy–uslubiy muvofiqlashtiruvchi markaz 170 shuningdek, ekspert kengash vazifasini ham o‘taydi va unda mualliflik o‘quv dasturlari, o‘quv-ishlab chiqarish jarayoniga yangiliklarni tatbiq etish bo‘yicha tajriba-sinov ish natijalari muhokama etilib, maxsus qarorlar qabul qilinadi. Ilmiy-uslubiy muvofiqlashtiruvchi markazning boshqaruv vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin: - kasb-hunar kollejlarida tashkil etiladigan ilmiy-tadqiqot ishlari rejasini ishlab chiqish; - o‘qituvchilarning ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish va ishni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratish; - pedagogik jamoaning ehtiyojlarini e’tiborga olgan holda ular faoliyatini muvofiqlashtirish; - o‘qituvchilarning ta’lim samaradorligini oshirishga bo‘lgan moyilligi, qiziqishlari, maqsadlariga ko‘ra ijodiy guruhlar tuzish; - o‘qituvchilarning ilmiy-tadqiqot ishlari holatini nazorat qilish, tadqiqot natijalarini tahlil etish va baholash uchun ekspertlar guruhini tashkil etish. Ilmiy-uslubiy muvofiqlashtiruvchi markazga uslubiy ishlarning ijodiy tajriba- sinov laboratoriyalari, o‘qituvchilarning ijodiy guruhi va pedagogik tajribalar markazi kabi tuzilmalari bo‘ysunadi. Ijodiy tajriba-sinov laboratoriyalari - kafedralar qoshida hamda kollejlar miqyosida tashkil etiladi. Ularning asosiy vazifasi dolzarb va istiqbolli muammolarni ijodiy hal etishdan iborat. Ijodiy tajriba-sinov laboratoriyalarida har bir o‘qituvchi o‘z ijodiy ishlarini amalda ko‘rsatib berish imkoniga ega bo‘ladi va pedagogik jamoaning ijodiy faolligini oshiradi. Xulosa qilib aytganda, kasb-hunar kollejlarida an’anaviy va noan’anaviy uslubiy ishlardan uyg‘un holda foydalanish, o‘quv-meyoriy hujjatlarni takomillashtirish, ta’limni jadallashtirish, samarali ta’lim texnologiyalarini amaliyotga keng ko‘lamda tatbiq qilish kabilarga imkon beradi. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Kasb-hunar kollejlarida tashkil etiladigan uslubiy ishlar nimalarni nazarda tutadi? 2. KHKlarda tashkil etiladigan uslubiy ishlar qanday tamoyillarga asoslanadi? 3. KHKlaridagi uslubiy ishlarning qanday turlari mavjud? 4. Yakka tartibdagi uslubiy ishlarning mazmuni nimadan iborat? 5. Ilmiy pedagogik kengashning vazifalari nimalardan iborat? 6. Ochiq dars va uning vazifalari nima? 7.4. KASB-HUNAR TA’LIMI SOHASIDA IJTIMOIY HAMKORLIKNI YO’LGA QO’YISH Reja: 1. Kasb-hunar ta’limida ijtimoiy muloqot, ijtimoiy hamkorlik tushunchasi. 2. Kasb-hunar ta’limi sohasida ijtimoiy hamkorlarining asosiy turlari. 3. O‘zbekistonda TA’SIS loyihasining faoliyati. ? 171 4. Kasb-hunar kolleji tomonidan ijtimoiy sheriklar bilan hamkorlikning turli shakllarini amalga oshirishning ahamiyati. 1. Kasb-hunar ta’limida ijtimoiy muloqot, ijtimoiy hamkorlik tushunchasi Ijtimoiy hamkorlik – deganda jamiyat yoki ma’lum ommaning siyosiy, iqtisodiy, madaniy va boshqa ehtiyojlarini qondirishga oid faoliyat bilan bog‘liq ishlarni amalga oshirishda bir-biriga ko‘mak berish tushuniladi. Ijtimoiy muloqot ijtimoiy hamkorlikni amalga oshirishning asosiy mexanizmi hisoblanib, u ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy, texnik- texnologik va shu kabi yo‘nalishlarda bo‘lishi mumkin. Hayotiy tajribalar va tahlillarimiz ijtimoiy hamkorlik bevosita kasb-hunar ta’limi sohasi uchun ham xos xususiyat ekanligidan dalolat bermoqda. Bu holat bozor iqtisodiyoti sharoitida yanada yorqinroq namoyon bo‘lib, hamkorlikni teng huquqliligi, manfaatdorligi asosida amalga oshiriladi. Manfaatlarni muvofiqlashtirshda eng avval moddiy rag‘bat sifatida ish haqi, tomonlar kelishishi, shart-sharoit, tomonlar burchi va huquqlari amaldagi qonunchilik hujjatlariga binoan ishlab chiqiladi va u ish beruvchilar va kasb-hunar kollejlari bilan cheklanib qolmasdan, boshqa ko‘plab tomonlarni ham o‘z ichiga qamrab oladi. Chunki tayyorlanayotgan mutaxassis kadrlarning kasbiy tayyorgarlik darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi: yuqori malakaliligi, keng ixtisosligi, yangi shart-sharoitga tez fursatlarda moslashishi, mustaqilligi, ishbilarmonligi, faolligi, ijodkorligi kabilar bozor munosabatlari sharoitida mutaxassisni ijtimoiy himoyalash omillari sifatida o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Demak, yuqorida sanab ko‘rsatilgan xislatlar kasbiy tayyorgarlik ko‘rish jarayonida shakllanishi zarur. Bunga faqat davlat tomonidan ajratilgan mablag‘ bilan to‘liq erishish imkoniyati mavjud emasligi isbot talab etmaydigan hayotiy haqiqatdir. Shuning uchun ham mustaqil Respublikamizda kechayotgan tub o‘zgarish va bozor munosabatlari bilan uyg‘un (mos, mushtarak, adekvat)likni ta’min etuvchi ijtimoiy hamkorlik mexanizmini ishlab chiqish hamda amalga joriy etish zaruriyatini taqozo etmoqda. Ishlab chiqarishning mutaxassis kadrlarga qo‘ygan talablari shubhasiz kasb- hunar ta’limida asosiy mo‘ljal (maqsad va vazifa) bo‘lib xizmat qiladi. Bu jarayonda bevosita inson omilini ishtirok etishi o‘z navbatida ijtimoiy muloqot, munosabat va o‘zaro kelishuvni talab etadi. Ishlab chiqarish korxonalarining kasb-hunar kollejlari faoliyatidagi o‘rni kerakli materiallar, uskunalar, dastgohlar bilan ta’minlash, bitiruvchilarni ishga joylashtirish kabi o‘ta muhim muammolar bevosita bog‘liq bo‘lganligi bois bugungi kunda aksariyat ishlab chiqarish korxonalari iqtisodiy sabablarni bahona qilib, hamkorlikda ishtirok etmayaptilar. Hamkorlik kichik korxonalar kesimida deyarli mavjud emas. Mavjud holat “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablarini ham bajarilishiga o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatishi tabiiy holdir. Shuning uchun ham kasb-hunar ta’limi sohasida ijtimoiy hamkorlikni yo‘lga qo‘yishda oliy va o‘rta maxsus ta’limi, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirliklari, ularning joylardagi organlari, bandlik masalalari bo‘yicha xizmatlar, ish beruvchilar, hokimlik, kasaba uyushmalari, fuqarolarnig o‘z-o‘zini boshqarish organlari (mahalla) kabilarni 172 bu ishga jalb etish vaqti allaqachon yetgan. Bu hamkorlikni ta’min etish bilan kasb- hunar ta’limining nufuzi ko‘tarilib, mavqei ham mustahkamlanishi mumkin. Tahlillarimiz natijasi kasbiy ta’lim sohasidagi o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yishda quyidagilar o‘ziga xos to‘siq bo‘layotganligidan darak bermoqda: kasb-hunar ta’limi sohasidagi boshqaruv va pedagog kadrlarning bozor iqtisodiyoti sharoitida tashabbus bilan faoliyat ko‘rsatishga tayyor emasliklari; korxonalarning mutaxassis kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish jarayonidagi ishtirokining keskin pasayib ketishi; ish beruvchilarning yuqori malakali kichik mutaxassis kadrlar tayyorlashdan manfaatdorligini rivojlantirish uchun huquqiy me’yoriy asoslarning ishlab chiqilmaganligi; mehnatkashlarning huquqlarini va shu jumladan, ularning ishlab chiqarishdan ajralgan va ajralmagan holda kasb-hunar ta’limini olish hamda malaka oshirish huquqlarini himoya qiluvchi kasaba uyushmalari mavqeining zaifligi; yoshlar va aholining kasb-hunar ta’limidan manfaatdor bo‘lgan boshqa guruhlarining muammolari bilan shug‘ullanuvchi fuqarolik jamiyatining ko‘ngilli tashkilotlarini tuzish va faoliyat ko‘rsatishi bo‘yicha tajribalarning yetarli darajada emasligi; mahalliy o‘z-o‘zini boshqaruv organlari funksiyalari va moddiy imkoniyatlarining cheklanganligi kabilar. 10-chizma Ota-onalar va ular ishlayotgan tashkilotlar Davlat boshqaruv organlari Mahalliy o’z-o’zini boshqarish tashkilotlari (mahalla) Kasb-hunar sohasidagi hamkorlik Ta’lim xizmatlar bozorining sub’ektlari Yoshlar tashkilotlari Bandlik xizmati Mahalliy hokimiyat Kasb-hunar kollejlar Ish beruvchilar va ularning tashkilotlari, korxonalar, muassasalar kasaba uyushmalari 173 Yuqorida zikr etilgan va boshqa muammolarni hal etish uchun ma’lum ishlar amalga oshirilayotganligi va rejalashtirilayotganligini qayd etish zarur. Hamkorlar orasida muloqat yetarli darajada yo‘lga qo‘yilmaganligida eng avvalo rahbarlarning hissasi katta. Kasb-hunar ta’limi sohasida amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy hamkorlik ishlarini shartli ravishda quyidagicha ikki guruhga, ya’ni shartnomaviy va tashkiliy guruhlarga bo‘lish mumkin. Shartnomaviy shakl ikki va undan ortiq, yani ko‘p tomonlarning o‘zaro manfaatdorlik asosidagi hamkorligining barcha turlarini qamrab oladi, tashkiliy shakllar esa qo‘shimcha organlar – maslahat kengashlari va boshqalarni tashkil etish orqali faoliyat ko‘rsatadi. Kasb-hunar kollejlarining shartnomalardan foydalanishi avvaldan ma’lum, biroq, so‘nggi paytlarda ularning mavzu doirasi juda kengayib ketdi. Ilgari bunday shartnomalarning ob’ektlari quyidagilar sanalar edi: o‘quvchilarning ishlab chiqarish ta’limi va amaliyotini tashkil etish; o‘qituvchilar, muhandis-pedagoglar stajirovkasi va ularning malakasini oshirish; tanlovlar va ko‘rgazmalarni birgalikda tashkil etish; korxonalarga axborot va konsalting xizmatlarini ko‘rsatish; marketing xizmatlarini ko‘rsatish; pudrat shartnomalari bo‘yicha ishlar bajarish; ilmiy tadqiqot va texnik-texnologik ishlarni amalga oshirish. Hamkorlikning tashkiliy shakllari ijtimoiy hamkorlar bilan o‘zaro birgalikda faoliyat ko‘rsatishning ancha yuqori darajasi hisoblanadi. Ular maxsus vakolatlarga ega bo‘lgan va ustav hujjatlariga hamda belgilangan tartibda tasdiqlanadigan boshqa tartibga soluvchi hujjatlarga asoslanib harakat qiluvchi tashkiliy tuzilmalarni yaratishni taqozo etadi. Odatda bular ta’lim muassasalaridan tashqari ta’limning boshqaruv organlarini, bandlik xizmati, ish beruvchilar, kasaba uyushmalarini o‘z ichiga oluvchi kengashlar (maslahat va vasiylik) va boshqalardir. Kengashlar faoliyatining barcha yo‘nalishlarini shartli ravishda ikki kesimda guruhga ajratish mumkin: maslahat va vasiylik. Shunga muvofiq ravishda ijtimoiy hamkorlik tashkiliy tuzilmalarining asosiy turlari deb maslahat va vasiylik kengashlarini ko‘rsatish mumkin. Kasb-hunar ta’limi sohasida ijtimoiy hamkorlikning rivojlanishiga xalaqit berayotgan yoki uning rivojlanishiga xizmat qilmaydigan muammolarni ham shartli ravishda quyidagi ikkita guruhga bo‘lish mumkin: tashqi shart-sharoit bilan bog‘liq muammolar va ta’lim muassasasining ichki muammolari. Muammolarning birinchi guruhi tashqi muhit omillarining ta’siri natijasida vujudga keladi va ulardan ta’lim muassasasi uchun belgilovchi ahamiyatga ega omil kasb-hunar ta’limi sohasida davlat tomonidan milliy va mintaqaviy darajalarda o‘tkazilayotgan siyosatdir. Tashqi omillarning ta’siri ob’ektiv bo‘lib, ta’lim muassasalari tomonidan tartibga soluvchi ta’sirga juda oz bo‘ysunadi. Ijtimoiy hamkorlikni tashkil etishning ichki omillari jumlasiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’lim muassasasining o‘ziga, uning ta’lim xizmatlari bozorida o‘zining yangi 174 mavqeini anglab yetishga va qabul qilishga, eng avvalo, kasb-hunar ta’limi rivojining mehnat bozori talablarini qondirishga qaratilgan yangi paradigmasini qabul qilishga, ikki yoqlama va ko‘p yoqlama aloqalarni yo‘lga qo‘yish ijtimoiy hamkorlikning tashkiliy tuzilmalarini shakllantirish jarayonida faol ishtirok etishga tayyor ekanligiga bog‘liq. 2. Kasb-hunar ta’limi sohasida ijtimoiy hamkorlarining asosiy turlari ish beruvchilar; xodimlarning birlashmalari (kasaba uyushmalari, jamoat tashkilotlari); davlat boshqaruvi organlari, shu jumladan bandlik xizmati. O‘quv muassasasi darajasida ushbu ro‘yxat ta’lim xizmatlari bozorining sub’ektlari hisobiga to‘ldiriladi, ya’ni, biz faqat ishlab chiqarish korxonalarini va mehnat bozorini tartibga soluvchi institutlarnigina emas, balki boshqa ta’lim muassasalarini, shu jumladan, ta’limning boshqaruv organlarini ham kasb-hunar kollejining ijtimoiy hamkorlari sifatida qarashimiz kerak. Shu tariqa, ta’lim muassasasi darajasida ijtimoiy hamkorlarning ikki toifasi, ikki turi haqida gapirish mumkin: mehnat bozori vakillari va ta’lim xizmatlari bozorining vakillari. Bunday bo‘linish prinsipal xususiyatga ega bo‘lib, faqat o‘zaro hamkorlikning xususiyati va usuligina emas, balki ana shu hamkorlik davomida amalga oshiriluvchi manfaatlar tizimi ham turlanish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. An’anaviy ravishda ish beruvchilar har doim kasb-hunar kollejining asosiy hamkori sifatida qaralgan, chunki ular o‘quv muassasasi «mahsuloti»ning asosiy iste’molchilari hisoblanadi va ta’lim muassasasining rivojlanish istiqboli ko‘p jihatdan ularga bog‘liq. So‘nggi paytlarda mehnat bozorida paydo bo‘layotgan ishlab chiqarish korxonalarining turli–tumanligi ijtimoiy hamkorlik tizimini yaratish bo‘yicha ish boshlayotgan kasb-hunar kollejining vazifasini murakkablashtiradi. Ish beruvchilar bilan ishni rejalashtirishda faqat korxonaning mulkchilik shaklini, uning mehnat bozoridagi o‘rnini emas, balki mazkur korxona ishlayotgan iqtisodiyot sektorining o‘zini ham rivojlanish istiqbollarini hisobga olishi zarur. Faqat ushbu muammoning muhimligini tushunganlargina bu borada faollikni to‘xtatmadilar, aksincha o‘zlarining ta’lim tuzilmalarini, o‘quv markazlarini tashkil etib, o‘z xodimlarini kurslarga, stajirovkalarga yuborib, kadrlar tayyorlashni jadallashtirdilar. Ta’lim boshqaruvi davlat organlari standartlar ishlab chiqish orqali kasb-hunar ta’limini rivojlantirish siyosatini belgilaydi va o‘quv muassasasi rioya qilishi lozim bo‘lgan qoida hamda me’yorlarni aniqlaydi. Davlatning kasb-hunar kollejlari oldiga qo‘yadigan asosiy talabi - bu standartni bajarish va ta’lim xizmatlari sifatini ta’minlashdir. Davlat organlari bilan o‘zaro hamkorlikning bo‘lmasligi kasb- hunar kollejining faoliyat ko‘rsatishida uzilishga sabab bo‘ladi, mehnat bozorida ham, ta’lim xizmatlari bozorida ham uning mavqeini zaiflashtiradi. O‘z navbatida davlat boshqaruvi organlarining kasb-hunar kollejlari bilan hamkorlik tizimida ishlashining yangi sharoitlari ularga ta’lim xizmatlari bozorining asosiy hamkorlari faoliyatini muvofiqlashtirish, kadrlar tayyorlashni rejalashtirish va tashkil etishi bo‘yicha alohida mas’uliyat yuklaydi. 175 Bandlik xizmati bilan hamkorlikning ijobiy tajribasi mehnat bozorini birgalikda o‘rganish va tahlil qilish, korxonalarning ehtiyojlarini taxmin qilish hamda ishsizlarni qayta tayyorlash bo‘yicha ta’lim muassasalarining bazalaridan foydalanishdan iboratdir. Ta’lim muassasalari bilan bandlik xizmati, mahalliy hokimiyat organlari o‘rtasida mavjud bo‘lgan ularning yangi sharoitlarda ta’lim muassasalari ishining sifatiga ishonchining yo‘qolishiga, kasb-hunar ta’limi tizimining obro‘sining tushib ketishiga asoslangan ziddiyatlar kasb-hunar ta’limining bundan keyingi taraqqiyoti ko‘p jihatdan ularga bog‘liq bo‘lgan eng asosiy hamkorlar o‘rtasida muloqotning yo‘qligidan dalolat beradi. Mehnat bozorining sub’ektlari bo‘lgan jamoat tashkilotlariga tadbirkorlarning assosiatsiyalarini, turli korxonalarni va kasaba uyushmalarini birlashtiruvchi birlashmalarini kiritish mumkin. Afsuski, ijtimoiy hamkorlarning ushbu toifasi hozircha ta’lim siyosatini shakllantirishda faollik ko‘rsatmayapti. Sheriklarning ushbu toifasi bilan hamkorlikni rivojlantirish jamiyatdagi ijtimoiy keskinlikni yumshatishga, ularning kasb-hunar ta’limini tashkil etishidagi mas’uliyatini oshirishga, kasb-hunar ta’limiga oid qonunchilik jarayonlariga ta’sirini kuchaytirishga xizmat qilgan bo‘lar edi. Jadal rivojlanayotgan ta’lim xizmatlari bozori kasb-hunar ta’limi o‘quv muassasasini mazkur bozorning ichida muloqotni yo‘lga qo‘yishga, aloqalarni mustahkamlashga rag‘batlantiradi. Boshlang‘ich, o‘rta va oliy kasb-hunar ta’limi muassasalari hamda davlat va nodavlat muassasalari o‘rtasidagi hamkorlik tajribasi keyingi paytlarda kasb-hunar tayyorgarligining turli darajalarida yuzaga kelgan va o‘tkirlashib borayotgan ziddiyatlarni hal etishiga urinishdir. Kasb-hunar ta’limida ijtimoiy hamkorlik tizimini rivojlantirishning ob’ektiv zaruratiga va bundan umumiy manfaatdorlikning yaqqol ko‘rinib turishiga qaramay mazkur tizimning vujudga kelish jarayoni hozircha juda sust borayapti va bir qator qiyinchiliklarga duch kelmoqda. 3. O‘zbekistonda TA’SIS loyihasining faoliyati O‘zbekistonda TA’SIS loyihasi doirasida ikki yil davomida o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi sohasidagi islohotlarga ko‘mak beruvchi loyiha amalga oshirildi. Uning asosiy komponentlaridan biri ijtimoiy hamkorlikni o‘quv muassasasi darajasida ham, mintaqaviy, milliy darajada ham rivojlantirish edi. O‘tish davrining hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarida ijtimoiy hamkorlik tizimining shakllantirilishi ancha uzoq davom etuvchi va murakkab jarayon bo‘lib, u bir qator ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga: iqtisodiyotning holatiga, ijtimoiy vaziyatga, mintaqaviy organlarning unga qo‘shilish uchun tayyorgarligi, shuningdek, kasb-hunar kollejlari rahbarlarining irodasi, istagi va imkoniyatlariga bog‘liq. Har bir muayyan vaziyatda ijtimoiy hamkorlik tizimini rivojlanishi uchun ko‘proq yoki kamroq qulay bo‘lgan holat yuzaga kelishi mumkin. Mazkur sohada amalga oshirilayotgan ko‘plab loyihalar o‘zlarining asosiy natijalari sifatida kasb-hunar kollejlariga ish beruvchilar va boshqa sheriklar bilan o‘z tashabbuslari asosida aloqalarni yo‘lga qo‘yishga oid tavsiyalarni taklif qilayaptilar. Bunda o‘z foaliyatini 176 bosqichma-bosqich amalga oshirish taklif qilinayapti. Jumladan, quyidagi bosqichlar ajratib ko‘rsatilmoqda va kasb-hunar kollejlariga quyidagi tavsiyalar berilyapti: I. Tayyorgarlik bosqichining maqsadi - mehnat bozori bilan o‘zaro birgalikda faoliyatning yangi turlarining zarurligini anglab yetish, o‘z salohiyatini baholash, ishlab chiqarish korxonalari ehtiyojlarini tushinib yetish. Mazkur bosqichda kasb- hunar kollejining jamoasi quyidagi savollarga javob berishi zarur: ijtimoiy hamkorlik tizimini rivojlantirish orqali kasb-hunar kollejining qanday muammolarini hal etish mumkin? ushbu o‘quv muassasasi uchun kimlar asosiy sherik bo‘la olishi mumkin? kasb-hunar kollejining amaldagi salohiyati hamkorlikka nima bera oladi? Barcha savollarga javob berish uchun amaldagi salohiyatni aniqlash lozim. Misol uchun, o‘quv muassasasi qaysi soha uchun mutaxassis tayyorlasa, iqtisodiyotning o‘sha sektorini tadqiq etish, qanday korxonalar, tashkilotlar, kasaba uyushmalarining assosiatsiyalari bu sohaning vakillari hisoblanishi, ushbu sektor mintaqa rivojlanishning strategik rejasida qanday o‘rin tutishi, qanday salohiyatga ega ekanligini o‘rganish lozim. Ta’lim xizmatlari bozorining tegishli segmentida faoliyat ko‘rsatayotgan ta’lim muassasalari haqidagi ma’lumotlar ham tahlil uchun muhim baza bo‘la oladi. Kasb- hunar ta’limining turli darajalarda mavjud kasb-hunar ta’limi standartlari va malakaviy tavsifnomalar haqida to‘liq axborotga ega bo‘lishga intilish zarur. Ammo birinchi bosqichning eng muhim vazifasi kasb-hunar kolleji butun jamoasining ijtimoiy sheriklarning turli toifalari bilan hamkorlikning barqaror tizimini shakllantirish bo‘yicha murakkab va mashaqqatli ishni bajarish zarurligiga bo‘lgan yuksak motivatsiyasiga erishishdir. Bu jarayon qaror topgan psixologik qoliplarning sindirilishi bilan tavsiflanadi. II. Tashkiliy bosqichning maqsadi - ijtimoiy sheriklar bilan barqaror aloqalarni o‘rnatishdir. Uning doirasida hamkorlik haqidagi shartnomalar tayyorlanadi, ijtimoiy sheriklarning turli toifalari bilan hamkorlik texnologiyasi ishlab chiqiladi. Shu tariqa ijtimoiy hamkorlikning kelajakdagi tizimi tashkil etuvchilari shakllantiriladi. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, kasb-hunar kollejlari hamma vaqt ham ish beruvchilar bilan muvaffaqiyatli aloqalar o‘rnatishga erisha olmaydilar. Bu hol ob’ektiv va sub’ektiv sabablar tufayli ham yuz beradi. Juda ko‘p hollarda bu o‘zaro manfaatlarning mavjud emasligi, ammo undan ham ko‘proq, muayyan kommunikatsiya ko‘nikmalarining yo‘qligi, kasb-hunar kollejlari vakilining muzokaralar jarayonini to‘g‘ri tashkil eta olmasligi, uchrashuvga tayyorgarlik ko‘ra olmasligi tufayli o‘zaro manfaatlarni topishga no‘noqlik qilishidir. Shu sababli har bir ijtimoiy hamkorga qilinadigan tashrifga puxta tayyorgarlik ko‘rish lozim II-bosqichning eng muhim yo‘nalishlaridan biri mehnat bozorini baholashdir. Kasb-hunar kollejlarining vakillari ushbu faoliyatni turli axborot manbalaridan, shu jumladan, davlat va idora statistikasidan (Davlat statistika qo‘mitasi, bandlik xizmati, ta’lim boshqaruvi organining statistika bo‘limi va boshqalar), tadqiqot markazlarining sharhlari va materiallaridan, o‘z tadqiqotlari va so‘rovlari natijalaridan foydalangan holda amalga oshirishlari lozim. Ish beruvchilarning malakaviy talablarini, bitiruvchilarning bilim va malakalarining mehnat bozori ehtiyojlariga mos kelishi darajasini baholashni kasb- 177 hunar kolleji eng oddiy ijtimoiy usullar va metodlardan foydalanib (anketa tarqatish, intervyu olish) o‘tkazishi mumkin. Bunday holda tahlil ob’ektlari (so‘raluvchilar) quyidagilar bo‘ladi: ish beruvchilar - tarmoq korxonalarining tipik vakillari (mutaxassis ega bo‘lishi talab qilingan bilim, malaka va shaxsiy fazilatlarning ro‘yxatini aniqlash va tuzish uchun); ish beruvchilar, o‘quvchilar amaliyot o‘tayotgan ishlab chiqarish ob’ektlari xodimlari (muassasada olinayotgan malaka va ko‘nikmalarning ish beruvchilarning aniq-ravshan talablariga mos kelishini baholash uchun); amaliyot o‘tayotgan o‘quvchilar (o‘quvchilarning mehnat funksiyalarini bajarishga tayyorlik darajasini aniqlash uchun); ta’lim muassasalarining bitiruvchilari (kasb-hunar tayyorgarligining sifatini, uning mehnat bozori talablariga muvofiqligini aniqlash uchun); o‘qituvchilar (mutaxassislar tayyorlash darajasini qo‘shimcha ravishda baholash uchun). Ijtimoiy hamkorlik tizimini shakllantirishning II-bosqichini muvaffaqiyatli amalga oshirish, odatda, quyidagi natijalarni beradi: 1. ijtimoiy hamkorlarning turli toifalari bilan imzolangan hamkorlik haqidagi shartnomalar, o‘quvchilarning amaliyotni o‘tashlari haqida bitiruvchilarning ishga joylashishlari haqida, o‘quv-uslubiy hujjatlar ekspertizasi haqida, uzluksiz ta’lim haqida, pedagogik kadrlar stajirovkasi va boshqalar haqida. 2. mehnat bozoridagi ahvol, uning miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari, qiziqtirayotgan kasblar bo‘yicha malakaviy talabning tuzilmasi haqidagi statistik va tahliliy materiallar. II-bosqichning asosiy yakuni ijtimoiy hamkorlikning bo‘lajak tizimining asosiy tuzilma hosil qiluvchi tarkibiy qismlarini ajratib olish lozim. III. Tizim hosil qiluvchi bosqichning maqsadi - ijtimoiy hamkorlikning mavjud va yaratilayotgan ayrim tarkibiy qismlarini tizimga birlashtirishdir. Sheriklar bilan o‘zaro hamkorlik doimiy va barqaror bo‘lib qoladi. Ish beruvchilar bilan aloqalarni saqlash va olib borish ta’lim muassasasi xodimlarining eng muhim funksional majburiyatlari sirasiga kiradi. Buning uchun mansab yo‘riqnomalariga aniqliklar kiritiladi, ijtimoiy hamkorlik bo‘yicha tadbirlar kasb-hunar kollejining ish rejasiga kiritiladi. Ta’lim muassasasi faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri ijtimoiy hamkorlikning tashkiliy tuzilmalarini – mazkur jarayonning barcha ishtirokchilarini birlashtiruvchi, ular orasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi kengashlarni shakllantirishdan iboratdir. Kasb-hunar kollejlari, ishlab chiqarish korxonalari, kasaba uyushmalari, ta’limning boshqaruvi organlari, bandlik xizmati vakillarini o‘z ichiga oluvchi Maslahat Kengashlari bunga misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Kengashlar ishini tartibga soluvchi hujjatlar (qoidalar, nizomlar) tayyorlanadi va tasdiqlanadi, uning barcha a’zolarining manfaatlarini hisobga oluvchi ish tartibi belgilanadi (masalan, o‘quv rejalarining ishlab chiqarish korxonalari vakillari bilan kelishilgan holda tuzilishi, o‘qituvchilar va o‘quvchilar stajirovkasi rejalari). Shunday qilib, ijtimoiy hamkorlik tizimi shakllanishining III-bosqichida kasb- 178 hunar kollejining barcha manfaatdor tomonlar bilan o‘zaro hamkorligi texnologik darajaga olib chiqiladi. O‘quv muassasasi darajasida ijtimoiy hamkorlik texnologiyalari shakllantiriladi. So‘nggi bosqichda erishilgan natijalar doimiy ravishda mustahkamlash va qo‘llab-quvvatlashni talab qiladi, chunki ko‘p sonli ijtimoiy-iqtisodiy omillar hali mazkur tizimning barqarorligiga xizmat qilmaydi. Ijtimoiy hamkorlikning me’yoriy bazasining mavjud emasligi esa ijtimoiy rivojlanishni boshqarishdagi sub’ektiv asoslarga bog‘liq qilib qo‘yadi. Kasb-hunar kollejining ijtimoiy hamkorlar bilan ishining samaradorligi va natija berishi eng avvalo, yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashdan iborat bo‘lgan o‘z manfaatlarini amalga oshirish darajasi bilan belgilanadi. Bugungi kunda kasb- hunar kollejining asosiy ijtimoiy vazifasi mehnat bozorida talab qilingan bitiruvchilarni tayyorlashdir. Demak, kasb-hunar kollejining ijtimoiy hamkorlar bilan olib borayotgan ishining samaradorligini faqat ana shu ish boshlangan vaqtdan keyin muayyan davr o‘tgandan so‘ng, aniqrog‘i o‘quv muassasasida shakllangan ijtimoiy hamkorlik tizimi sharoitlarida ta’lim olgan bitiruvchilar mehnat bozoriga chiqib, muayyan muddat ishlaganidan so‘ng baholash mumkin. Shu sababli boshlang‘ich bosqichda faqat mazkur yo‘nalishdagi oraliq natijalar haqida gapirish mumkin. Kasb-hunar kollejining ijtimoiy hamkorlik sohasidagi ishning natijasi va samaradorligining indikatorlari sifatida quyidagi ko‘rsatkichlar xizmat qilishi mumkin: bitiruvchilarning mehnat bozorida talab qilinishi. Ishga joylashishning aniq- ravshan foizlari haqida gapirishi ancha qiyin, chunki mehnat bozoridagi vaziyat juda o‘zgaruvchan va ko‘p omillarga bog‘liq. Shunga qaramay, masalan, ta’lim muassasasining yangi sheriklik aloqalari o‘rnatishi bo‘yicha ish boshlangan paytidan boshlab o‘tgan davr mobaynida bitiruvchilarning ishga joylashish ko‘rsatkichlari dinamikasi bo‘yicha ijtimoiy hamkorlikning mutaxassislar tayyorlash sifatiga ta’siriga qandaydir baholar berish mumkin; kasb-hunar kollejining ta’lim xizmatlari bozorida talab qilinishi va sh.k. Ijtimoiy hamkorlik tizimi ishining samaradorligiga mazkur o‘quv muassasasi ishlayotgan ta’lim xizmatlari bozori segmentining kengayib borayotganligiga qarab baho berish mumkin. Bu o‘rinda so‘z o‘quvchilar kontingentining ko‘payishi, qo‘shimcha tarzda turli toifadagi tinglovchilarning - talabalar va o‘quvchilardan tortib ishsizlargacha va kasb-hunar bo‘yicha qayta tayyorlovdan o‘tishga intilayotgan aholigacha jalb etish haqida boradi. Tabiiyki, turli ta’lim dasturlari milliy va mitaqaviy ta’lim muassasa va bandlik xizmatlari byudjetlaridan tortib, to fuqarolarning shaxsiy mablag‘larigacha turli moliyalashtirish manbalariga ega bo‘lishlari mumkin. Har xil turdagi ta’lim xizmatlarini amalga oshirish hisobiga byujetdan tashqari moliyalashtirishning amalga oshirilishi. Turli toifadagi ijtimoiy hamkorlarning vakillari bilan shartnomalarning mavjudligi kasb-hunar kolleji ishining samaradorlik ko‘rsatkichlaridan biri sifatida xizmat qilishi mumkin. Tabiiyki, shartnomaviy munosabatlar amaliy xususiyatini baholash mumkin bo‘lishi uchun bunday ko‘rsatkich boshqa indikatorlar bilan bir majmuada qaralishi lozim. Bunday shartnomalarga quyidagi bitimlar kiradi: 179 o‘quvchilarga amaliy bilim berish; o‘quv muassasasi xodimlarining ishlab chiqarish korxonalarida malaka oshirishi; bitiruvchilarni ishga joylashtirilishi; o‘quv-uslubiy va o‘quv-tarbiyaviy ishlar sohasida hamkorlik; ijtimoiy hamkorlar ishtirokida o‘qituvchilar attestatsiyasi; uzluksiz ta’lim va hakozo. Kasb-hunar kollejining hisobot-rejalashtirish va me’yoriy xujjatlarida ijtimoiy hamkorlik bo‘yicha tadbirlarning mavjudligi. Agar kasb-hunar kollejida ijtimoiy hamkorlikni yo‘lga qo‘yish borasidagi ishlar hujjatlarda qayd etib qo‘yilsa, bu yo‘nalishdagi faoliyat ancha tezroq boradi. Aks holda mehnat bozorini baholash, o‘qituvchilar stajirovkasini tashkil etish, ishlab chiqarish korxonalari vakillarining attestatsiyaning har xil turlarida ishtirok etishi va boshqalar oddiy istaklarga aylanib qolishi yoki izchil xususiyatga ega bo‘lmay tarqoq lavhalar tarzida amalga oshirilishi mumkin. 4. Kasb-hunar kolleji tomonidan ijtimoiy sheriklar bilan hamkorlikning turli shakllarini amalga oshirishning ahamiyati o‘quv rejalari va ish dasturlarning ishlab chiqarish korxonalari vakillari tomonidan ekspert baholashning mavjudligi hozirgi paytda ekspert baholash odatda boshqa kasb-hunar kollejlari vakillari tomonidan o‘tkaziladi. Ishlab chiqarish korxonalari vakillarining jalb etilishi o‘quv rejalari va dasturlari sifatini ancha oshiradi. Kasb-hunar kollejining kasb-hunar assosiatsiyalariga a’zoligi. Kasb-hunar assosiatsiyalarida ishtirok etish orqali o‘quv muassasasi uzviy ravishda ishlab chiqarish korxonalaridagi o‘z sektorida ijtimoiy hamkorlik tizimiga kiradi, axborot olish imkoniyatiga ega bo‘ladi, ishlab chiqarish korxonalari vakillari uchun hamkorga aylanadi. Maslahat kengashi ishida ishtirok etishi ta’limining turli darajalarga mansub kasb-hunar kollejlari, ishlab chiqarish korxonalari, kasb-hunar assosiatsiyalari, ta’lim va ishlab chiqarish korxonalari, boshqaruv organlari, bandlik xizmatlari vakillaridan iborat bo‘lgan maslahat kengashi ijtimoiy hamkorlik tizimidagi eng samarali vositadir. Bunday kengashning mavjudligining o‘zi tizimning shakllanganligidan dalolat beradi. Bugungi kunda ijtimoiy hamkorlik tashabbuskori siftida kasb-hunar kollejlari namoyon bo‘layotgani tufayli maslahat kengashlari ko‘pincha ularning tashabbusi bilan tuzilyapti. Bandlik xizmatlari bilan aloqalar. Bandlik xizmatlari bilan hamkorlik, ishsizlarni qayta tayyorlash haqidagi shartnomalarni tuzish, mehnat bozorining holati, u yoki bu mutaxassislarning talab etilishi haqidagi axborotdan foydalanish orqali amalga oshiriladi. Pedagog xodimlarning amaldagi ish joylarida doimiy stajirovkalari yuqorida sanab o‘tilgan ko‘rsatkichlardan tashqari o‘quv muassasasi xodimlarining o‘z ishlariga norasmiy baho berish, mazkur ishni ish beruvchilar, boshqa ijtimoiy hamkorlar nazarida baholash o‘ta muhimdir. Turli kasb-hunar kollejlarining 180 sharoitlari bir xil emas, ijtimoiy hamkorlik tizimining rivojlanish darajasi esa ko‘p omillarga, shu jumladan, mintaqaning ijtimoiy–iqtisodiy rivojlanish darajasiga, iqtisodiyot sektorining holati va boshqalarga bog‘liq. Shu sababli faqat tizim, ko‘rsatkichlar yig‘indisigina pedagogik jamoaning ijtimoiy hamkorlikning o‘rnatilishi borasidagi sa’y-harakatlarining samaradorligini ob’ektiv manzarasini ko‘rsatib berishi mumkin. Shunday qilib, kasb-hunar kollejlarida ijtimoiy hamkorlikni rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) kasb-hunar kollejlarida ijtimoiy hamkorlikning shakllantirilishi va rivojlantirilishi, eng avvalo, ta’lim muassasalari rahbariyatining tashabbusiga bog‘liq; 2) ijtimoiy hamkorlikning samaradorligi ish beruvchilar bilan O‘MKHT tizimi o‘rtasidagi doimiy va tezkor aloqalar mavjud bo‘lgandagina namoyon bo‘ladi; 3) O‘MKHTda ijtimoiy hamkorlikning shakllanishi va rivojlanishiga quyidagi holatlar to‘sqinlik qilmoqda: Respublika, mintaqaviy va mahalliy boshqaruv darajalarda kasb-hunar kollejlari bilan ish beruvchilar o‘rtasida o‘zaro ta’sirning oqilona mexanizmi ishlab chiqilmaganligi; O‘MKHT muassasalarining ish beruvchilar (ularning vakillari) bilan o‘zaro birgalikda faoliyat ko‘rsatish mexanizmi kadrlar tayyorlash uchun mas’ul bo‘lgan muassasalar bilan ulardan oqilona foydalanish uchun mas’ul bo‘lgan korxonalar o‘rtasida shartnomaviy munosabatlarni kuchaytirish hamda kasb-hunar kollejlari dasturlarini korxonalarning o‘zgarib borayotgan malakaviy talablariga moslashtirish jihatdan ishlab chiqarishni davom ettirishga bo‘lgan muhtojlik; ish beruvchilarning o‘zlari uchun malakali kadrlar tayyorlashdan iqtisodiy manfaatdorligini oshirish mexanizmini ishlab chiqilmaganligi; ta’lim muassasalari tomonidan kadrlar tayyorlashning bozor boshqaruvi mexanizmlarining zaifligi faoliyat ko‘rsatmoqda; O‘MKHT muassasalarida ijtimoiy hamkorlik rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari ish beruvchilarning malakali kadrlarga bo‘lgan talabining shakllanish tamoyillariga ham bog‘liq ish beruvchilarning malakali kadrlarga bo‘lgan talabi quyidagi tamoyillar bilan belgilanadi: korxonalar ishlab chiqarishning yangi xodimlardan yuksak bilimlarga va kasb-hunar ko‘nikmalariga ega bo‘lishni talab qiluvchi texnologiyalarni o‘zlashtirishi bilan; malaka talab qilmaydigan mehnat ulushining kamayishi va yuksak malakali xodimlarga bo‘lgan ehtiyojning o‘sishi bilan; ishlab chiqarish jarayonlarining moslashuvchanlik darajasining o‘sishi va xodimlarning oraliq kasblar va mutaxassisliklarni egallashlari zarurligini taqozo etishi bilan. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Ijtimoiy hamkorlik deganda nimani tushunasiz? 2. Kasb-hunar ta’limi sohasida ijtimoiy hamkorlarining asosiy turlarini aytib bering. ? 181 3. Ijtimoiy hamkorlik tizimi shakllanishining nechta bosqichi mavjud? 4. Kasb-hunar kollejlarida ijtimoiy hamkorlikni rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? 5. Kasb-hunar kolleji tomonidan ijtimoiy sheriklar bilan hamkorlikning turli shakllarini amalga oshirishning ahamiyati nimadan iborat? 6. Maslahat kengashi qanday maqsadda tashkil etiladi? 7.5. KASB TA’LIMINI UMUMIY O’RTA TA’LIM, OLIY TA’LIM VA FAN BILAN INTEGRATSIYALASH Reja: 1. Kasb ta’limini umumiy o‘rta ta’lim va oliy ta’lim bilan integrasiyalash omillari. 2. Kasb ta’limining ilmiy tadqiqot ishlari bilan integratsiyasi. 3. Kasb ta’limini umumiy o‘rta ta’lim va oliy ta’lim ta’lim bilan integratsiyasini amalga oshirish. 1. Kasb ta’limini umumiy o‘rta ta’lim va oliy ta’lim bilan integrasiyalash omillari Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunining 9- moddasida, O‘zbekiston Respublikasida ta’lim tizimining yagona va uzluksizligi belgilab qo‘yilgan. Uzluksiz ta’lim kadrlar tayyorlash tizimining asosi, O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi, shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustuvor soha hisoblanadi. U ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxs shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlar ildam tayyorlanishi uchun zarur shart- sharoitlar yaratadi. Uzluksiz ta’limni quyidagi prinsiplari asosida tashkil etiladi va rivojlantiriladi: - ta’limning ustuvorligi - uning rivojlanishining birinchi darajali ahamiyatga ega ekanligi, bilim, ta’lim va yuksak intellektning nufuzililigi; - ta’limning demokratlashuvi - ta’lim va tarbiya uslublarini tanlashda o‘quv yurtlari mustaqilligining kengayishi, ta’limni boshqarishning davlat-jamiyat tizimiga o‘tilishi; - ta’limning insonparvarlashuvi - inson qobiliyatlarining ochilishi va uning ta’limga nisbatan bo‘lgan turli-tuman ehtiyojlarining qondirilishi, milliy va umumbashariy qadriyatlar ustuvorligining ta’minlanishi, inson, jamiyat va atrof- muhit o‘zaro munosabatlarining uyg‘unlashuvi; - ta’limning ijtimoiylashuvi - ta’lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni hosil qilish, ularda yuksak ma’naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish; - iqtidorli yoshlarni anglash, ularga ta’limning eng yuqori darajasida, izchil ravishda fundamental va maxsus bilim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratish. Shulardan kelib chiqqan holda Kasb ta’limini umumiy o‘rta va oliy ta’lim bilan integratsiyalash omillarini belgilash mumkin. 182 Kasb ta’limini umumiy o‘rta va oliy ta’lim bilan integratsiyalashning muhim omillari quyidagilardan iborat: - respublikaning demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurish yo‘lidan izchil ilgarilab borayotganligi; - O‘zbekiston Respublikasida ta’lim tizimining yagona va uzluksizligi; -uzluksiz ta’limni fan va ishlab chiqarish bilan integratsiyalash puxta mexanizmlarinining ishlab chiqarilganligi va amaliyotga joriy etilganligi; -O‘zbekistonning jahon hamjamiyatiga integratsiyasi, respublikaning jahondagi mavqei va obro‘-e’tiborining mustahkamlanib borayotganligi. 2. Kasb ta’limining ilmiy tadqiqot ishlari bilan integratsiyasi O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da fan bilan ta’lim jarayonining aloqalarini rivojlantirish masalalariga katta e’tibor berilgan va bu borada bir qator vazifalar belgilab berilgan. Fan bilan ta’lim jumladan, o‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi jarayonining aloqalarini rivojlantirishda kasb (o‘rta-maxsus, kasb-hunar) ta’limining ilmiy tadqiqot ishlari bilan integratsiyasi katta o‘rin tutadi. O‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi, uning muammolari va yechimlari, istiqbollari sohasida ilmiy izlanishlar olib boruvchi olimlar tomonidan o‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi va kadrlar tayyorlash sohasida ilg‘or amaliy ilmiy tadqiqotlar o‘tkaziladi. Ta’lim sifati davlat ta’lim standartlariga muvofiq kelishini o‘rganish va uni muvofiqlashtirishni tashkil etish va ta’minlash maqsadida pedagogika va ta’lim sohasida ilmiy tadqiqotlar natijalari asosida ilmiy-uslubiy qo‘llanmalar ishlab chiqib amaliyotda qo‘llashadi. Fundamental va amaliy fan sohasidagi ilmiy kadrlarning o‘rta-maxsus, kasb- hunar ta’limi jarayonidagi keng ishtiroki ta’minlanadi va shu orqali, o‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi, pedagogik va ilmiy-tadqiqot jarayonlarining aloqasi-integratsiyasi yo‘lga qo‘yiladi, yoshlarning fan-texnika sohasidagi ijodkorligi har tomonlama kengayadi, ular Davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashning 1992 yil 2 iyuldagi va 1997 yil 29 avgustdagi qarorlariga binoan “Ta’lim to‘g‘risi”dagi Qonunlari hamda uning yangi mukammallashtirilgan varianti, 1997 yil 29 avgustdagi qarorlariga binoan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” amalga kiritildi. Bu xujjatlarda ta’limning jamiyatni ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy rivojlantirishning ustuvor sohasi ekanligi e’tirof etilib, ta’lim sohasida davlat siyosatining asosiy tamoyillari, ta’lim tizimi va uni boshqarish tartibi, pedagog xodimlarning huquqlari, vazifalari va mas’uliyati kabi masalalar qatorida fan va ta’lim jarayonlari aloqalarini rivojlantirish, ishlab chiqarish va ta’lim tizimi integratsiyalashuvini rivojlantirishning qonuniy asoslari va yo‘llari belgilab berildi. Respublika xalq ta’limining asosiy maqsadlari demokratik erkin davlat qurish, bozor iqtisodiyoti munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tish bilan bog‘langan. Zero, eski ta’lim-tarbiya tizimi bilan yangi jamiyat barpo qilib bo‘lmasligi isbot talab etmaydigan haqiqatdir. Shuning uchun ham xalq ta’limi tizimining barcha sohalarida turli yo‘nalishdagi yangi rejalar, dasturlar, konsepsiyalar va nizomlar ishlab chiqilmoqda, Respublikamizning porloq istiqbolini belgilab beradigan mukammal 183 uzluksiz ta’lim tizimini yaratish va uni takomillashtirish ustida qizg‘in ish olib borilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi hayotida sodir bo‘layotgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy o‘zgarishlar xalq ta’limi tizimida o‘z aksini topmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi, Respublika pedagogika fanlari ilmiy-tadqiqot instituti, Respublika o‘quv–metodika markazi, pedagogika o‘quv yurtlari olimlari va ilg‘or o‘qituvchilari bilan hamkorlikda ta’lim mazmunini yangilash sohasida ilmiy izlanishlar bo‘yicha bir qator ishlar amalga oshirilmoqda. "Fan - texnika - ishlab chiqarish" tizimining har bir tarkibiy qismi ma’lum darajada mustaqil bo‘lib, ularning har biri fan-texnika taraqqiyotida o‘ziga xos vazifalarni bajaradi va aniq taraqqiyot qonuniyatlariga ega. Fan ilmiy tadqiqotlar asosida - g‘oyalarni jamlaydi, texnika - uni yangi mashina va texnologiyada moddiylashtiradi, kasbiy ta’lim asosi bo‘lgan berish orqali mutaxassislar bilan ta’minlanadigan ishlab chiqarish o‘z navbatida fan, ilmiy tadqiqotlar va texnika yutuqlarini amaliyotda qo‘llaydi. O‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi, uning muammolari va yechimlari, istiqbollari sohasida ilmiy izlanishlar fundamental va amaliy fanlar doirasida olib borilganligi sabab ushbu fanlardan birortasi ilmiy tadqiqotlar jarayonida - yetakchi omil bo‘lib, kasbiy ta’limni tadqiq qilishda "fan - ilmiy tadqiqotlar - texnika - kasb ta’limi - ishlab chiqarish" tizimining asosiy bo‘g‘ini, "ishlab chiqarish jarayonini oddiy mehnat jarayonidan ilmiy tadqiqotlar jarayoniga" aylantirish asosi hisoblanadi. Fan - ilmiy tadqiqotlar - texnika - kasb ta’limi - ishlab chiqarish integratsiyasi ta’lim integratsiyasining asosiy yo‘nalishi sifatida didaktik moslangan ko‘rinishda ham namoyon bo‘ladi. Ikkinchi tomondan, fan umumta’lim va maxsus ixtisoslik turkumidagi o‘quv predmetlari doirasida umumiy va kasbiy ta’lim mazmunining shakllanish manbalaridan biri hisoblanadi va asosiy ilmiy bilimlar majmuida o‘z aksini topadi. Zamonaviy ilmiy bilimlarga oid g‘oyalardan biri ularni integratsiyalash g‘oyasi hisoblanadi. Ilmiy bilimlarni integratsiyalash g‘oyasi o‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimida ham o‘z aksini topishi zarur. Kasb ta’limining ilmiy tadqiqot ishlari bilan integratsiyasi mazmun mohiyatini to‘laroq onglash uchun avvalombor “integratsiya” tushunchasining o‘zini ko‘rib chiqamiz. "Integratsiya" tushunchasiga integratsiyalanadigan ob’ektlarning mohiyatiga ko‘ra turlicha ta’rif berish mumkin. Masalan: - "mamlakatlar integratsiyasi" tushunchasi ostida dunyodagi bir qancha mamlakatlarning iqtisodiy, ilmiy-texnik hamkorligi; - "ishlab chiqarish integratsiyasi" tushunchasi orqali sanoat, agrosanoat yoki ilmiy-ishlab chiqarish majmualari tushuniladi. "Fanlar integratsiyasi" deyilganda esa bilimlar sintezining turli shakllari tushuniladi. Umuman, ilmiy adabiyotlarda "integratsiya" tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan "integratsiya - bu ayrim tarkibiy qismlarning yangi xossa hosil qilib, bir butun birlashish jarayonidir". Pedagog olim V.P.Kuzminning xulosasiga ko‘ra, integratsiya - tizimli yondoshuvdan iboratdir. Chunki "tizim" - bir butunning ob’ektiv shakli, " integratsiya" esa ayrim qismlarning birlashish mexanizmi va natijasidir. 184 Biz, " integratsiya" tushunchasiga berilgan turli xil izohlarni umumlashtirgan holda, bu jarayonni u yoki bu fanning ularni unifikatsiyalar va majmualashtirishga olib keladigan tarkibiy qismlarning yagona dunyoqarash mantiqiy-metodologik o‘zaro ta’siri jarayoni deb bilamiz. O‘rganib chiqqan ilmiy tadqiqotlarimizda "integratsiyalash, integratsiyalash jarayoni" tushunchasi bilan bir qatorda "differensiatsiyalash, differensiatsiyalash jarayoni" tushunchasi ham uchraydi. Integratsiyalash va differensiatsiyalash jarayoni inson tafakkurining ikki jihati bo‘lib, bir tomondan, olam - yagona butunlik sifatida, ikkinchi tomondan chuqur aniq qonuniyatlar va sifatiy o‘ziga xos turli xil tarkiblar, sistemalar sifatida namoyon bo‘ladi. Bu ikkita jarayon bir-birini dialektik taqozo qiladi, to‘ldiradi va biri ikkinchisi orqali namoyon bo‘ladi. Ko‘pchilik falsafa sohasidagi tadqiqot ishlarida integratsiya va differensiatsiya jarayonlarining o‘zaro munosabati o‘zgarmas va qo‘zg‘almas emasligi ta’kidlanadi. Ilmiy bilimlar taraqqiyotining turli bosqichlarida bu jarayonlardan bittasi ikkinchisidan ma’lum vaqt mobaynida ustunlik qilishi mumkin. Fan-texnika taraqqiyotining hozirgi bosqichida, integratsiya jarayoni differensiatsiya jarayoniga nisbatan ustunlik qilmoqda. Shubhasiz, ilmiy bilimlar differensiatsiyasi fan-texnika taraqqiyotida ma’lum ahamiyatga ega, ammo u hal qiluvchi ahamiyat kasb etmaydi. Bu vazifani ilmiy bilimlar integratsiyasi jarayoni bajaradi. I.T.Frolov fikricha - "integratsiyalash g‘oyasi fan va texnika taraqqiyotidagi asosiy yo‘nalishdir". Hozirgi kunda fanlar ta’limining, jumladan kasb ta’limining ilmiy tadqiqot ishlari bilan integratsiyasi muammosiga e’tibor ortib bormoqda. Bu holat o‘z navbatida tabiat va jamiyat taraqqiyoti muammolarining majmuaviy xarakterda ekanligini isbotlamoqda, ya’ni ularning yechimi bir qancha fanlarning yutuqlarini amalda ta’lim jarayonida qo‘llash bilan bog‘liqdir. Hozirgi davrda ta’limining, jumladan kasb ta’limining ilmiy tadqiqot ishlari bilan integratsiyasining yangi zamonaviy turi bilishning umumiy ilmiy shakllari va vositalari paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Fan-texnika taraqqiyotining hozirgi bosqichida ularning shakllanish manbalari kasb ta’limida o‘rganiluvchi tabiiy, texnik, pedagogik, metodik, gumanitar va boshqa fanlar orqali o‘zlashtirib olinuvchi umumiy ilmiylik tusini beruvchi tushunchalar hisoblanadi. Zero ta’limining, jumladan kasb ta’limining ilmiy tadqiqot ishlari bilan integratsiyasi ko‘p tushunchalarga umumiy ilmiy tus berish va uni shakllantirish asosida namoyon bo‘lmoqda. 3. Kasb ta’limini umumiy o‘rta ta’lim va oliy ta’lim ta’lim bilan integratsiyasini amalga oshirish O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining umumiy o‘rta ta’lim va oliy ta’lim bilan integratsiyasini ta’minlashga “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunda belgilab berilgandek, ta’lim tizimi barcha bo‘g‘inlarining uzluksizligi asos bo‘ladi. Uzluksiz ta’lim tizimining bir bo‘g‘ini bo‘lgan o‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi va umumiy o‘rta ta’lim uzluksizligi va izchilligi hamda o‘zaro integratsiyasi davlat ta’lim standartlari doirasida, tegishli ta’lim dasturlarining izchilligi asosida ta’minlanadi. 185 Kadrlar tayyorlash milliy modelining o‘ziga xos xususiyati mustaqil ravishdagi to‘qqiz yillik umumiy o‘rta hamda uch yillik o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini joriy etgandan iboratdir. Bu esa, umumiy ta’lim dasturlaridan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi dasturlariga izchil o‘tishini ta’minlaydi. Umumiy ta’lim dasturlari: maktabgacha ta’lim, boshlang‘ich ta’lim (I—IV sinflar), o‘rra ta’lim (V-IX sinflar), o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini qamrab oladi. Umumiy o‘rta ta’lim. To‘qqiz yillik (I—IX sinflar) o‘qishdan iborat umumiy o‘rta ta’lim majburiydir. Ta’limning bu turi boshlangach ta’limni (I-IV sinflar), o‘rta ta’lim (V- IX sinflar)ni qamrab oladi hamda o‘quvchilarning fanlar asoslari bo‘yicha muntazam bilim olishlarini, ularda bilim o‘zlashtirish ehtiyojini, asosiy o‘quv-ilmiy va umummadaniy bilimlarni, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan ma’naviy-axloqiy fazilatlarni, mehnat ko‘nikmalarini, ijodiy fikrlash va atrof-muhitga ongli munosabatda bo‘lishni va kasb tanlashni shakllantiradi. Umumiy o‘rta ta’lim tugallanganidan keyin ta’lim fanlari va ular bo‘yicha olingan baholar ko‘rsatilgan holda davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi attestat beriladi. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limning umumiy o‘rta ta’lim bilan izchilligi va integratsiyasini ta’minlash uchun quyidagilar zarur: - maktabning I—IX sinflari doirasida sifatli umumiy o‘rta ta’lim olishni ta’minlovchi davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish va joriy etish, bunda akademik litseylar va kasb-hunar kollejlaridan oldin va keyin olinadigan ta’lim dasturlari bilan mantiqiy bog‘liqlikligi hamda biri birini takrorlamasligini hisobga olinishi lozim; - ta’lim berishning ilg‘or pedagogik texnologiyalarini, izchilligi va integratsiyasi ta’minlangan zamonaviy o‘quv-uslubiy majmualarni yaratish hamda o‘quv-tarbiya jarayonini didaktik jihatdan ta’minlash. O‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi. Umumiy o‘rta ta’lim negizida o‘qish muddati uch yil bo‘lgan majburiy o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi uzluksiz ta’lim tizimidagi mustaqil turi bo‘lib unda - akademik litsey yoki kasb-hunar kollejida o‘qish yo‘nalishi o‘quvchilar tomonidan ixtiyoriy tanlanadi. Akademik litsey davlat ta’lim standartlariga muvofiq o‘quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini hisobga olgan holda ularning jadal intellektual rivojlanishi, chuqur, sohalashtirilgan, tabaqalashtirilgan, kasbga yo‘naltirilgan ta’lim olishini ta’minlaydi. Bu ta’lim turida o‘quvchilar o‘zlari tanlab olgan ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha (gumanitar, texnika, agrar va boshqa sohalar) bilim saviyalarini oshirish hamda fanni chuqur o‘rganishga qaratilgan maxsus kasb-hunar ko‘nikmalarini o‘zlarida shakllantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar va bu ko‘nikmalarni biror bir oliy ta’lim muassasalarida davom ettirish yoki mehnat faoliyatida qo‘llashlari mumkin. Kasb-hunar kolleji tegishli davlat ta’lim standartlari doirasida o‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim va ko‘nikmalarini chuqur rivojlantirish, tanlab olingan kasb-hunar bo‘yicha bir yoki bir necha ixtisosni hamda tegishli o‘quv fanlaridan chuqur nazariy bilim olish imkonini beradi. Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarining bitiruvchilariga ta’limning keyingi bosqichlarida o‘qishni davom ettirish yoki egallangan ixtisos va kasb-hunar bo‘yicha mehnat faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi diplom beriladi. 186 O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi jarayonida umumiy o‘rta ta’limning kasbiy ta’lim bilan izchilligi va integratsiyasini ta’minlovchi integratsiyalashgan bilim, amaliy ko‘nikma va malakalar berish uchun quyidagilar zarur: - umumiy o‘rta ta’lim negizida ta’limni davom ettiruvchi akademik litseylar va kasb-hunar kollejlar faoliyat ko‘rsatishining normativ bazalarini ishlab chiqish va joriy etish; - o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv muassasalari uchun umumiy o‘rta ta’lim va oliy ta’lim bilan izchilligi va integratsiyasini ta’minlovchi ta’lim va kasb- hunar dasturlari, o‘quv-uslubiy majmualar ishlab chiqish; - akademik litseylarning o‘quvchilari mehnat faoliyati ko‘nikmalarini egallashlari uchun ixtisoslashtirilgan va integratsiyalashgan dasturlar ishlab chiqish va joriy etish. Kasb ta’limining oliy ta’lim ta’lim bilan integratsiyasini ta’minlashga “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunda belgilab berilgandek, ta’lim tizimi barcha bo‘g‘inlarining uzluksizligi asos bo‘ladi. Uzluksiz ta’lim tizimining bir bo‘g‘ini bo‘lgan o‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi va oliy ta’limning uzluksizligi, izchilligi hamda o‘zaro integratsiyasi davlat ta’lim standartlari doirasida, tegishli ta’lim dasturlarining izchilligi asosida ta’minlanadi. Oliy ta’lim o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi negiziga asoslangan hamda ikki (bakalavriat va magistratura) bosqichidan iborat uzluksiz ta’lim tizimidagi mustaqil turi hisoblanadi. Oliy ta’lim muassasalariga talabalar qabul qilish davlat grantlari negizida va pullik-shartnomaviy asosda amalga oshiriladi. Oliy ta’limning birinchi bosqichi bo‘lgan bakalavriatura - mutaxassisliklar yo‘nalishi bo‘yicha fundamental va amaliy bilim beradigan, ta’lim muddati kamida to‘rt yil davom etadigan tayanch oliy ta’limdir. Bakalavrlik dasturi tugallanganidan so‘ng bitiruvchilarga davlat attestatsiyasi yakunlariga binoan kasb bo‘yicha "bakalavr" darajasi beriladi va ular davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi, kasb-hunar faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beradigan diplomga ega bo‘lishadi. Oliy ta’limning ikkinchi bosqichi bo‘lgan magistratura — aniq mutaxassislik bo‘yicha fundamental va amaliy bilim beradigan, bakalavriat negizida ta’lim muddati kamida ikki yil davom etadigan oliy ta’lim hisoblanadi. "Magistr" darajasini beradigan davlat malaka attestatsiyasi magistrlik dasturining intixosidir. Magistrlarga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi, kasb-hunar faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beradigan diplom beriladi. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini oliy ta’lim bilan integratsiyasini ta’minlash uchun quyidagilar zarur: - o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi hamda oliy ta’limning bosqichlari bo‘lgan bakalavriatura va magistratura uchun kasb ta’limining oliy ta’lim bilan uzluksizligi va integratsiyasini ta’minlovchi davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish va joriy etish; - ta’limning fan, ishlab chiqarish bilan hamda uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlari (turlari) o‘zaro integratsiyasini ta’minlovchi mexanizmlarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish. 187 O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Kasb ta’limini umumiy o‘rta va oliy ta’lim bilan integratsiyalashning muhim omillari nimalardan iborat? 2. Kasb ta’limining ilmiy tadqiqot ishlari bilan integratsiyasining mazmuni nimalardan iborat? 3. “Integratsiya” tushunchasiga izoh bering. 4. Umumiy o‘rta ta’limning asosiy vazifalari nimalardan iborat? 5. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining asosiy vazifalari nimalardan iborat? 6. Oliy ta’limning asosiy vazifalari nimalardan iborat? ? |