Kasbiy pedagogika
Yüklə 1,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Dual ta’lim tizimining quyidagi qator ustunliklari mavjud:
o‘qitish jarayoni bevosita amaliyot bilan birgalikda olib boriladi. Unda ta’limning taxminan 40%ga yaqin nazariy bilim berilsa, 60%dan ziyodrog‘i bevosita ishlab chiqarish korxonalari yoki qishloq xo‘jalik bilan bog‘liq sohalarida olib boriladi; o‘qish jarayonini tashkil qilishda tahsil oluvchilarning kasbiy malaka olishga bo‘lgan talab va ehtiyojlari jadal suratda amalga oshiriladi; Korxonadagi ta’lim Kasb-hunar kollejdagi ta’lim ‘qitish t ‘g‘risida shartnoma Majburiy darslar Rejaga k ‘ra ta’lim tartibi Korxonada imkoni boricha real sharoitda amaliyotni ‘zlashtirish Kasbga bog‘liq nazariy bilimlar va maxsus fanlardagi amaliyot Korxonalar kasb-hunar birlashmalari yoki boshqa organlar bilan birgalikdagi bitiruv imtixoni Maktabni bitiruvchi imtixoni 121 o‘qish bevosita ishlab chiqarish bilan birgalikda amalga oshirilganligi sababli moliyalashtirish mexanizmi yengillashadi; o‘qish jarayoniga korxonalar jalb qilinganligidan ijtimoiy hamkorlik yo‘lga qo‘yilganligi sababli kuchli siyosiy aloqadorlik usulini paydo bo‘lishiga olib keladi; - xalq xo‘jaligining davlat tuzilmasi, shuningdek, nodavlat xususiy tadbirkorlik nuqtai nazaridan ham foydali moliyaviy usul hisoblanadi; - xalq xo‘jaligining rivojlanishida zarur bo‘lgan o‘rta pog‘onada malakali kadrlarning bandlik darajasi yuqori bo‘ladi. Ayni paytda dual ta’lim usuli kamchiliklardan xoli emas: - ta’lim muassasalarida tahsil oluvchilarga kasb-hunar sirlari nisbatan tor ixtisoslik doirasida o‘qitilganligi uchun jamiyatda va xo‘jaliklarda ishlash uchun keng imkoniyat yaratilmaydi; - birgina yo‘nalishda malaka oshirilgani sababli ular yaqin ikkinchi bir yo‘nalishga moslashuv mexanizmi cheklangan; - kasb - hunar ta’limini amalga oshirish o‘ziga xos berk xarakterga ega; - tor mutaxassislik berilganligi mutaxassis shaxsning tashabbuskorligi va erkinligi chegaralangan bo‘ladi; - taklif qilinayotgan o‘quv muassasalarini ishlab chiqarish korxonalarining smeta xarajatlariga bog‘liqligi uchun ko‘p sondagi tinglovchilar malaka oshirishdan foydalana olmaydi. Yuqoridagi rasmdan ko‘rinib turibdiki, dual tizimda kasb-hunar ta’limini amalga oshirishda o‘quv muassasasi va zavod bir paytning o‘zida shartnoma tuzadi. Shartnomaga asosan o‘quvchi bevosita reja asosida haftada 3-4 kun zavodda real ishlab chiqarish sharoitda amaliyotni o‘taydi. Ikkinchi tomondan maktabda ayni shu tanlagan kasbiga doir fanlar bilan bir qatorda majburiy fanlarni o‘quv dasturlar asosida bilim yurtida o‘qib nazariy va amaliy bilimlarga ega bo‘ladilar. Zavod bilan maktab va KHKlarning hamkorligi bo‘lajak kichik mutaxassisni ish joyi bilan ta’minlashga imkoniyat yaratadi. Odatda kasb-hunarning turiga, murakkabligiga bog‘liq holda o‘qish muddati 2 - 3,5 yilni tashkil qiladi. O‘qish tamom bo‘lgandan keyin o‘quvchi bitiruv imtihoni topshiradi. Bitiruv imtihonida maktab o‘qituvchilari bilan birgalikda korxona vakillari ishtirok etadilar. Bu esa, bitiruvchining bilim, ko‘nikma va malakalari haqida korxona vakiliga aniq xulosa qilish imkoninini beradi. Ayni paytda bitiruvchining imtihoni yaxshi baholanishi unga korxonada o‘z o‘rnini topishga omil bo‘ladi. 2. Ta’limni ishlab chiqarish orqali amalga oshirish shakllari turlari O’quvchilarning korxonada ishlab chiqarish ta’lim olishlaridan asosiy maqsad- ularning kasbiy ko‘nikma va mahoratlarini oshirish, kasbiy bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish, ilgor ishlab chiqarish tajribasi bilan tanishtirish, ishlab chiqarish amaliyotiga tayyorlash va shular asosida kasb-hunar kollejlarini tugatgandan so‘ng ishlab chiqarishda mustaqil faoliyat ko‘rsatishga o‘rgatishdan iboratdir. O’quvchilarni korxona ustaxonalarida o‘qitish – malakasi kichik mutaxassislarni tayyorlashdagi hal qiluvchi davr hisoblanadi. Bu yerda o’quvchilar 122 ishlab chiqarish holati, yangi jihozlar va texnologik moslamalar, zamonaviy texnologik jarayonlar bilan tanishadilar. Korxonada ishlab chiqarish ta’limi o’quvchilarning kompleks ishlarni bajarishda muhim ko‘nikmalarni mustahkamlashlari va takomillashtirishlariga, texnologik jarayonlarni rejalashtirish mahoratiga ega bo‘lishlariga, turli mahsulotlarning assortimentlari bilan keng tanishib chiqishlariga yo‘naltirilgan. Korxonalarda o‘qitish vaqtda o‘quvchilarda ishga bo‘lgan talablarni to‘g‘ri tushunish, uning hususiyatlari va bajarilish shartlarini hisobga olish, o‘z mehnatini tashkil qilish va rejalashtira bilish, kamchiliklarning oldini olish, texnologik jarayonlarni hamda mehnat unumdorligini oshirish uchun o‘z bilimlaridan to‘la foydalana bilishda o‘z aksini topuvchi kasbga oid mustaqillik to‘liq tarkib topadi. Kasbga oid mustaqllik yosh avlodda tarbiyalanishi kerak bo‘lgan mehnat natijalariga yuksak ma’naviy javobgarlikni his qilish, kasb sharafini his etish bilan birikib ketadi. O‘quvchilar yuqori malakali ishchilar va ishlab chiqarish ilg‘orlari bilan har kuni muomalada bo‘lar ekanlar, ularning tajribalarini o‘zlashtiradilar, korxonaning ijtimoiy va ishlab chiqarish hayoti bilan tanishadilar, ishlab chiqarish jamoasining ishlab chiqarish rejasi va korxonaning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini bajarishdagi faoliyatida faol ishtirok etadilar. Har bir kasb va mutaxassislik bo‘yicha bevosita korxonada o‘qitish hajmi, mazmuni va muddatlari mutasaddi tashkilotlar tamonidan tasdiqlangan o‘quv dasturlariga muvofiq belgilanadi. KHK o‘quv rejaga muvofiq korxonalarda ishlab ishlab chiqarish amaliyotiga ajratiladi. Ishlab chiqarish amaliyoti. Ishlab chiqarish amaliyoti kasbiy tayyorgarlikning yakuniy bosqichini tasvirlaydi va o‘qitishning so‘nggi oylarida o‘tkaziladi. Agar korxona o‘z bazasidagi o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi o‘quv yurti o‘quvchilarining barchasini o‘quv dasturlari va xavfsizlik texnikasi talablariga javob beruvchi ish o‘rinlari bilan ta’minlay olmasa, o‘quv yurti bilan korxona o‘rtasida tuzilgan shartnoma asosida ishlab chiqarish ta’limini boshqa korxonalarda o‘tkazishga ruxsat beriladi. Korxonalarda o‘qitishga tayyorlash. O‘quvchilarning korxonalarda ishlab chiqarish ta’limini muvaffaqiyatli o‘tashlari uchun korxonalarda o‘quv dasturlariga muvofiq ishlab chiqarish va nazariy jihatdan tayyorlash ishlari o‘tkaziladi. Bundan tashqari, o‘quvchilarni, albatta korxonadagi yong‘inga qarshi tadbirlar, xavfsizlik texnikasi va mehnatni muhofaza qilish qoidalari bilan tanishtirish lozim. Ishlab chiqarishda o‘qitish boshlanishidan bir oy oldin o‘quv yurti korxona bilan ishlab chiqarishda o‘qitishga yuborilayotgan o‘quvchilarning miqdorini (kasblar bo‘yicha) aniqlab, har bir o‘quvchi o‘quv dasturi hamda ishchining malaka darajasiga muvofiq keluvchi malaka tavsifnomasi talablarida nazarda tutilgan barcha mustaqil ishlarni bajarishni o‘rganishi uchun ishlab chiqarish ta’limini o‘tkazish grafigini belgilaydi. Xavfsizlik texnikasi injeneri yoki uning vazfasini bajaruvchi shaxs o‘quvchilarni texnika xavfsizligi qoidalari va yong‘inga qarshi tadbirlar bilan tanishtiradi. O‘quvchilar ish boshlashlaridan oldin sex, uchastka ma’muriyati ma’lum 123 ish o‘rnida o‘quvchilar bilan (alohida-alohida, brigada, guruh shaklida) tegishli suhbatlar o‘tkazadi. Ishlab chiqarish ta’limini qayd qilish jurnalida suhbat o‘tkazilgan sana, uning mavzusi va unda ishtirok etgan o‘quvchilarning familiyalari yozib qo‘yiladi. Zarur hollarda korxona yoki tashkilot o‘quvchilarni ish joyiga olib kelish va ishdan olib borib qo‘yishni o‘z hisobidan (yoki o‘z transport vositalari bilan) ta’minlaydi. O‘quvchilarga o‘quv dasturi talablarida nazarda tutilgan kerakli malakani egallashlarida korxona ma’muriyati tegishli yordam berishi muhimdir. Buning uchun o‘quv ustasi katta usta bilan birgalikda korxona rahbarlari va ishlab chiqarish ma’sullarini kasbga oid xarakteristika (malaka tavsifnomasi) va o‘quv dasturlari mazmuni bilan tanishtirishi lozim. Ana shular asosida ish o‘rinlari tanlanadi va joylashtirish belgilab chiqiladi. Ish o‘rinlarini tanlashda ishlab chiqarish ta’limi ustasi barcha ish o‘rinlarining iloji boricha sexda kompleks tarzda joylashgan bo‘lishini, o‘quvchilar ishlashlari uchun kerak bo‘lgan jihozlar tutash mutaxassisliklari bo‘yicha bajaradigan turli ishlarning xarakteriga muvofiq kelishini hamda ishlarning asta-sekin murakkablashtirishga imkon berishni nazorat qilib boradi. Uchastka va ish o‘rinlaridagi texnologik jarayonlar ishlab chiqarish texnologiyasining hozirgi zamon talablariga javob berishi, ishlarning hajmi guruhdagi barcha o‘quvchilarni band qilishi kerak. O‘quvchilar uchun mo‘ljallangan ish o‘rinlari xavfsizlik texnikasi talablariga javob berishi kerak. Korxona sexlarida o‘qitishni tashkil qilish shakillari. O‘quvchilar ishlab chiqarish ta’limini korxonalarda guruh ustasining rahbarligida o‘taydilar. O‘qitishni tashkil qilishning eng ko‘p tarqalgan shakillari quyidagilardir: - guruhlarni korxona yoki tashkilot ajratgan mustaqil o‘quv uchastkalarida o‘qitish; - o‘quvchilarni alohida-alohida brigadalarga bo‘lib ishlab chiqarish uchastkalarida o‘qitish; - o‘quvchilarni malakali ishchilar brigadalari tarkibida o‘qitish; - o‘quvchilarni murakkab mashina va mexanizmlarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha individual ish o‘rinlarida o‘qitish; - korxonaning shtatli ishchi o‘rinlarida ishlab chiqarish amaliyotini o‘tish. Guruh o‘quv ishini tashkil qilishning u yoki bu shakli qator shartlarga: - o‘quvchilar o‘rganayotgan kasb va mutaxassisliklardagi ishchilarning mehnatlarini tashkil qilish shakillariga; - texnologik jarayonning tashkil qilinishiga; - beriladigan ishlar ko‘lamiga bog‘liq bo‘ladi. O‘quvchilarni malakali ishchilar brigadasi tarkibida o‘qitish ishlab chiqarish sharoitlariga hamda o‘quvchilarni brigadalarga taqsimlab o‘qitish mumkin bo‘lmagan yoki maqsadga muvofiq bo‘lmagan hollarda, masalan, murakkab agregatlar va mashinalarga xizmat ko‘rsatish (elektrovoz, mashina mashinisti) kasblariga o‘rgatishda, ximiyaviy ishlab chiqarish apparatchilari, tog‘ jinslarini erituvchi ishchilarning yordamchilarini va boshqalarni tayyorlashda qo‘llanadi. 124 3. O‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi bitiruvchilarining ishlab chiqarishga moslashuvchanligi O‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi bitiruvchilarning ishlab chiqarishga moslashuvchanligi ularning ta’limni bevosita ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog‘lash, ta’limni ishlab chiqarish jarayonida amalga oshirish orqali shakillantiriladi. Tayanch ishlab chiqarish korxonalari ustaxonalaridagi mashg‘ulotlar. O‘quvchilarni ishlab chiqarish talimi uchun korxonalarga ko‘chirish o‘quvchilarni ishlab chiqarish sharoitlarida o‘qitishga o‘tkazish - kasbga tayyorlashda eng muhim bosqichidir. Buni malakali ishchining mustaqil ishining muqaddimasi desa bo‘ladi. O‘quvchilarningg sex rahbarlari, ishlab chiqarish ilg‘orlarl, o‘quv yurtlarini ilgari bitirib chiqqanlar, taniqli kishilar va boshqalar bilan uchrashuvlarini tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Sex boshlig‘i va ishlab chiqarish ilg‘orlari korxonaning ajoyib an’analarini gapirib berishlari hamda o‘quvchilarni bu an’analarni davom ettirishga da’vat etishlari orqali o‘quvchilarda ushbu korxona, undagi mehnat jarayoniga mehirni uyg‘otadi. Bu esa o‘quvchilarning ishlab chiqarishga moslashishlarini shakillantirishni osonlashtiradi. O‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi bitiruvchilarning ishlab chiqarishga moslashuvchanligini shakillantirishda ayniqsa ishlab chiqarish amaliyotlarining o‘rni katta. Ishlab chiqarish amaliyoti tayanch ishlab chiqarish korxonasi ish o‘rinlarida tashkil etiladi. Korxona odatda, amaliyotga rahbarlik qilish uchun muhandis-texnik xodimlar va malakali mutaxassislarni ajratadi. Ta’lim olishning bu davrida o’quvchilar korxonada mustaqil ishlashga to‘liq tayyorlanadilar. Ishlab chiqarish amaliyoti jarayonida yechiladigan vazifalarga quyidagilar kiradi: -o’quvchilarning ishlab chiqarish sharoitlariga ijtimoiy, psixologik va fiziologik jihatdan moslashishi; - kasbiy bilim, ko‘nikma va mahoratlarni takomillashtirish; tanlangan kasb bo‘yicha ixtisoslashtirish; - murakkab ishlab chiqarish ishlarini bajarishda mustaqil ishlash tajribasini to‘plash; -progressiv texnologiyalar va zamonaviy jihozlarni, mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish vositalarini o‘rganish; - yuqori unumli asbob va moslamalarni, ishlab chiqarish ilg‘orlari tajribasini o‘zlashtirish; - korxona texnik va texnologik hujjatlarni, ish o‘rinlarida mehnatni ilmiy tashkil qilish masalalarini o‘rganish; - ko‘nikma va mahoratni shakllantirish, bilimlarni amaliyotda qo‘llash, murakkab ishlab chiqarish vazifalarini yechishdan iboratdir. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Dual ta’lim tizimining qanday afzalliklari mavjud? 2. Dual ta’lim tizimining kamchiliklari nimalardan iborat? ? 125 3. Ta’limni ishlab chiqarish orqali amalga oshirish shakllari turlarini aytib bering. 4. Ishlab chiqarish amaliyotining ahamiyati nimalardan iborat? 5. Korxona sexlarida o‘qitishni tashkil qilish shakillari haqida ma’lumot bering. 6. Ishlab chiqarish amaliyoti jarayonida yechiladigan vazifalarni aytib bering. 5.4. KASB-HUNAR TA’LIMINI BOSHQARISH Reja: 1. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarini boshqarishning umumiy va ilmiy asoslari. 2. O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalariga rahbarlik qilish, rahbarlar ishining mazmuni. 1. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarini boshqarishning umumiy va ilmiy asoslari O‘zbekistonda ta’limni boshqarish tizimi davlat xarakteriga ega. Bu jarayonga hamma bab-baravar, shuningdek hukumatning mahalliy organlari vakillari jalb etiladi. Ishbilarmon doiralar, jamoat tashkilotlari va fondlar ta’limini boshqarishda ishtirok etmaydilar. Ularning ishtiroki ta’limini moliyaviy va moddiy jihatdan ta’minlashga ma’lum darajada imkoniyat tug‘dirgan bo‘lur edi. O‘zbekistonda boshqarishning ilmiy asoslari paydo bo‘lishi o‘zining chuqur tarixiy ildizlariga ega bo‘lib, uning asosiy tamoyillari XIII-XIV asrlarga kelib O‘rta Osiyo Amir Temur hukmronligi davrida to‘la shakllangan edi. Bu davrda yuqori intizom, ijtimoiy himoya va oliy darajadagi boshqarish tizimiga ega bo‘lgan davlatning bunyodga kelishi o‘rta asr davridagi boshqarish uslublari o‘zida eng ilg‘or g‘oyalarni mujassamlashtirilganidan darak beradi. Boshqaruv tizimining samarali tashkil etilishi, uning insonparvarlik, kasbiy va ratsional usul bilan tashkil etilishi, uning negizida inson manfaatlari yotganligi, davlat siyosatining boshqaruvga ijobiy ta’siri dunyoda buyuk davlat paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Ma’lumki, boshqarish deb, ko‘zda tutilgan maqsad uchun qilinadigan harakat tushiniladi. Har qanday boshqarish asosida ko‘zda tutilgan maqsad yotadi. Boshqarishda boshqaruvchi tizim va boshqariluvchi tizimga amal qilinadi. Shunday ekan boshqarish biror bir tizimni ikkinchi bir tizimga o‘zgartirishga aytiladi. Boshqaruvchi tizim boshqariluvchi tizimga ta’sir ko‘rsatishda amal qilishi kerak bo‘lgan qonun qoidalarga boshqarish tamoyillari (prinsiplari) deb ataladi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda boshqarishning quyidagi tamoyillarini keltirish mumkin va u tamoyillar bozor iqtisodiyoti sharoitida ham amal qiladi: 1. Demokratik tamoyili. 2. Siyosiy rahbarlik tamoyili. 3. Xo‘jalikni rejali yuritish tamoyili. 4. Ilmiylik tamoyili. 5. Kadrlarni to‘g‘ri tanlash tamoyili. Boshqarishning tamoyillari bilan birga uning vazifalari ham mavjud. Boshqarishning vazifasi kishilarning sub’ektiv faoliyatini birinchi navbatda boshqarish sohasidagi faoliyatini ob’ektiv qonunlarning talablariga ana shu qonunlar 126 belgilab beradigan progressiv tendensiyalarning talablariga muvofiqlashtirishdan iborat. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini boshqarish Respublika qonunlari belgilaydigan vakolatlar doirasida faoliyat ko‘rsatuvchi davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Bunday davlat organlariga quyidagilar kiradi: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi; Qoraqalpog‘iston Respublikasi vazirlar kengashi; O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi Vazirligi (1998 yil martgacha) O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi (OO‘MTV) (1998 yil martdan); Qoraqalpog‘iston Respublikasi ta’lim Vazirligi; Mahalliy davlat hokimiyati organlari (Toshkent shahar viloyatlar hokimiyatlari); Xalq ta’limi hududiy boshqarmalari (1998 yil martgacha); O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi hududiy boshqarmalari (1998 yil martdan); O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta’lim sohasidagi vakolatlariga quyidagilar kiradi: Ta’lim sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish; Ta’lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlariga rahbarlik qilish; Ta’limni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish; Ta’lim muassasalarini tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatish tartibini belgilash; Ta’lim muassasalarini akkreditatsiyalardan, pedagogik, ilmiy kadrlarni attestatsiyadan o‘tkazish tartibini belgilash; Boshqa davlatning ta’lim muassasalariga O‘zbekiston Respublikasining hududida ta’lim faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi ruxsatnomalar berish; qonun hujjatlariga muvofiq xorijiy davlatlarning ta’lim to‘g‘risida hujjatlarni tan olish va bu hujjatlarning ekvivalent ekanligini qayd etish tartibini belgilash; davlat ta’lim standarlarini tasdiqlash; davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ma’lumot to‘g‘risidagi hujjatlarni tasdiqlash va ularni berish tartibini belgilash; davlat grantlari miqdorini va ta’lim muassasalariga qabul qilish tartibini belgilash; davlat oliy ta’lim muassasalari rektorlarini tayinlash; ta’lim oluvchilarni akkreditatsiya qilingan bir ta’lim muassasasidan boshqasiga o‘tkazish tartibini belgilash; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlar. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi quyidagi vazifalarni amalga oshiradi: ta’lim sohasida yagona davlat siyosatini ro‘yobga chiqarish ; ta’lim muassasalarini faoliyatini muvofiqlashtirish va uslubiy masalalarda ularga rahbarlik qilish; 127 davlat ta’lim standartlari, mutaxassislarning bilim saviyasi va kasb tayyorgarlikka bo‘lgan talablar bajarilishini ta’minlash; o‘qitishning ilg‘or shakllari va yangi pedagogik texnologiyalari, ta’limning texnik va axborot vositalarini o‘quv jarayonlariga joriy etish; o‘quv va o‘quv-uslubiy adabiyotlarni yaratish va nashr etishni tashkil qilish; ta’lim oluvchilarning yakuniy davlat attestatsiyasi va davlat ta’lim muassasalarida nizomlarni tasdiqlash; pedagog xodimlarni tayyorlashni, ularni malakasini oshirishni va qayta tayyorlashni tashkil etish. Vazirlar Mahkamasi 1998 yilning fevral oyida O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim Vazirligi O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim markazini tashkil etish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Ushbu Markazni tashkil etishdan maqsad, kadrlar tayyorlash Miliy dasturida belgilangan vazifalarni amalga oshirish hisoblanadi. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi Markazining asosiy funksiyalariga quyidagilar kiradi: o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi faoliyatini muvofiqlashtirish va boshqarish; akademik litseylar, kasb-hunar kollejlarning turlarini va yo‘nalishlarini belgilash, ularni Respublika regionlarining geografik, demografik va ijtimoiy- iqtisodiy xususiyatlarni hisobga olgan holda oqilona joylashuvini ta’minlash; akademik litseylar, kasb-hunar kollejlarini loyihalash va qurilishga bosh buyurtmachi funksiyasini bajarish; mavjud o‘quv yurtlarini qayta tiklash va kapital ta’mirlash sifatini ta’minlash; davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish va amalga oshirishni nazorat qilishni ta’minlash; akademik litseylar, kasb-hunar kollejlari pedagogik va muhandis- pedagogik xodimlarni tanlab olish, ularni tayyorlash, malakasini oshirish, malaka darajasida faoliyatlarini nazorat qilish; malakali kadrlar tayyorlash bo‘yicha mamlakatdagi va dunyodagi ilg‘or tajribalarni tahlil qilish, umumlashtirish, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining moddiy va ta’limiy bazasi sifatiga qo‘yiladigan talablarni ishlab chiqish; akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarini axborotlar bilan ta’minlash, yangi darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini yaratish hamda o‘quv jarayoniga joriy etishni tashkil qilish; o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarining faoliyatlarini boshqaradigan me’yoriy aktlar loyihalarini ishlab chiqish; Mahalliy davlat hokimiyati organlari (hokimiyatlar) quyidagi funksiyalarni bajaradilar: ta’lim muassasalarni faoliyatining mintaqalarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish ehtiyojlariga muvofiqligini ta’minlaydilar; ta’lim muassasalarini tashkil etadilar, qayta tashkil etadilar va tugatadilar (Respublika tasarrufida bo‘lgan muassasalar bundan mustasno), ularning ustavlarini ro‘yxatga oladilar; 128 o‘z hududlaridagi ta’lim muassasalarini vakolat doirasida moliyalash miqdorini va imtiyozlarini belgilaydilar; ta’lim sifatiga va darajasiga, shuningdek pedagog xodimlarning kasb faoliyatiga bo‘lgan davlat talablariga rioya etilishni ta’minlaydilar; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshiradilar. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi hududiy boshqarmalari Qoraqolpog‘iston Respublikasi Vazirlar kengashi, viloyat va Toshkent shahar hokimiyatlari tarkibida tashkil etiladi va bir vaqtning o‘zida O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim Vazirligi (Markaz)ga bo‘ysunadi. Ular o‘z tuzilmasiga va shtatlar soniga ega bo‘lib, quyidagi funksiyalarni bajaradilar: -o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari faoliyatlarni muvofiqlashtirish, boshqarish va uslubiy ta’minlash; - davlat ta’lim standartlarini amalga oshirish; - akademik litseylar, kasb-hunar kollejlarining qurilishi, binolar va inshootlarni qayta tiklashni tashkil etish va nazorat qilish; - o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarini iste’molchi korxonalar bilan (ularning mulkchilik shaklidan qat’iy nazar) mujassamlashuvini, patronaj va vasiylikni tashkil etishni ta’minlash; - hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini hisobga olgan holda, mavjud akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarini qayta o‘zgartirish, hamda yangi tashkil etish bo‘yicha takliflar tayyorlash; -ta’lim muassasalarni darsliklar, o‘quv adabiyotlar va didaktik materiallar, shuningdek kompyuter texnikasi bilan ta’minlash va jihozlash. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini boshqarish tuzilmasining keyingi bo‘g‘ini o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini o‘quv yurtlari hisoblanadi. Xududiy boshqaruv organlari, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi darajasiga qo‘yiladigan talablarga o‘quv yurtlari tomonidan rioya qilinishga javob beradilar va ularni nazorat qiladilar, litsey va kollejlarga ularning faoliyatlarini rivojlantirishda kerakli tashkiliy-huquqiy yordam ko‘rsatadilar, hudud, ishlab chiqarish va o‘quv yurtlarining rivojlanish manfatlarini muvofiqlashtirishga imkon beradilar. Shunday qilib, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini boshqarish tuzilmasi uch darajali hisoblanadi (Respublika, hududiy va nuqtali-o‘quv yurti). 2. O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalariga rahbarlik qilish, rahbarlar ishining mazmuni O‘quv yurtlarida birinchi navbatda kadrlar tayyorlash sifatiga javobgar bo‘lgan mustaqil bo‘linma (tashkiliy shakli va kimga bo’ysunishdan qat’iy nazar) sifatida, o‘quv jarayonini boshqarish, xo‘jalik-moliyaviy faoliyat va boshqa kasbiy tayyorgarlikning zaruriy darajasini ta’minlaydigan faoliyatlarni amalga oshiradi. O‘quv yurtlari darajasida quyidagi vazifalar hal etiladi: o‘quv jarayonini rejalashtirish va tashkil etish bo‘yicha barcha ishlarni olib borish; o‘quv rejalari tuzilmalarni va dastur mazmunini belgilash; 129 korxonalar, bandlik xizmatlari, hududiy boshqaruv organlari va boshqalar bilan shartnoma asosida ishchilar tayyorlash hajmlari va kasb-malaka tuzilmalarni belgilash; qo‘shimcha tayyorlash, qayta tayyorlash, malaka oshirish va boshqa xizmatlarni amalga oshirish uchun korxonalar, hamda tashkilotlar bilan shartnomalar tuzish; mustaqil ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshirish; o‘quv moddiy bazani kelgusida rivojlantirishini hisobga olib, moliyaviy mablag‘larni taqsimlash va sarflash masalalarini mustaqil hal qilish. Mustaqil O‘zbekiston davlatini har tomonlama rivojlantirish, iqtisodiy mustaqilligini ta’minlash ko‘p jihatdan zamon talabiga javob beradigan rahbar va mutaxassislarni tayyorlash sifatiga bog‘liq. Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv kadrlarini tayyorlashda oliy ta’lim muassasalarining roli katta, albatta. Kasbiy oliy ta’limning asosiy maqsadlaridan biri, bozor munosabatlari sharoitida ishlay oladigan malakali kadrlarni tayyorlash, ya’ni o‘quvchilarda zamonaviy fikrni shakllantira oladigan, xo‘jalik yuritish va boshqaruvda yangicha usullarni qo‘llay oladigan, shuningdek rahbarlik san’ati sirlarini o‘rgana oladigan darajada nazariy va amaliy bilimlar berishdan iboratdir. Barcha sohalardagi islohotlarni amalga oshirishda boshqaruv apparatining roli muhim ahamiyatga ega. Boshqaruv apparatining tuzilishi deganda, boshqaruv apparati va ular orasidagi bog‘lanish tushiniladi. Boshqaruv apparatining tarkibi bir- biri bilan bog‘langan teng huquqli birikmalar va bo‘g‘inlar bilan to‘ldirilishi uning tizimi deyiladi. Tashkiliy qism bu boshqaruv tizimining asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, boshqaruvchi tizim, sub’ekti tashkiliy tuzilishining shakli demakdir. U boshqaruv tizimining negizi sifatida maydonga chiqadi va kadrlar bilan boshqarishni tashkil qilish rasmiy qoidalarini tartibga soladi. Ana shuning uchun ham uning boshqaruv tizimidagi roli benihoya kattadir. Ma’lumki, birinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonun qabul qilingan edi. Ushbu qonunning 10- moddasida ta’lim turlari bayon etilgan bo‘lib, unda maktabgacha ta’lim, umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi, oliy ta’lim, oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash, maktabdan tashqari ta’lim kabilarni o‘z ichiga olishi nazarda tutiladi. Qonunning 28-moddasida «Ta’lim muassasasini uning rahbari boshqaradi. Ta’lim muassasalarida qonun hujjatlariga muvofiq faoliyat ko‘rsatadigan jamoat boshqaruvi organlari tashkil etilishi mumkin» deb ta’kidlangan. Shunday ekan, ushbu ta’lim muassasalarining bir turi bo‘lgan kasb-hunar ta’limi ta’lim muassasalarini ham uning rahbari (direktor) boshqarishi belgilab qo‘yilgan. O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarini o‘quv yurti rahbari (direktor) bilan birga uning muovinlari boshqaradi. KHKlarida direktorning o‘quv ishlari bo‘yicha, ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo‘yicha, ishlab chiqarish ishlari bo‘yicha va xo’jalik ishlari bo’yicha muovinlari, akademik litseydalarda esa direktorning o‘quv ishlari bo‘yicha, ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo‘yicha va xo’jalik ishlari bo’yicha muovinlari faoliyat yuritadi. 130 O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Boshqarishning qanday tamoyillari mavjud? 2. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini boshqarish davlat organlarini aytib bering. 3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta’lim sohasidagi vakolatlariga nimalar kiradi? 4. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qanday vazifalarni amalga oshiradi? 5. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi Markazining asosiy funksiyalariga nimalar kiradi? 6. O‘quv yurtlari darajasida qanday vazifalar hal qilinadi? 5.5. O‘MKHT KASBLARI VA MUTAXASSISLIKLARINI TURKUMLASH Reja: 1. O‘MKHT mutaxassislik va kasblar yo‘nalishlari bo‘yicha Umumdavlat Klassifikatori, uning maqsadi va ob’ektlari. 2. Mutaxassislik, kichik mutaxassis, kichik mutaxassis vazifalari, kasbiy faoliyat sohasi. 3. O‘MKHT ta’lim muassasalarida ta’lim yo‘nalishlari tushunchasi. 4. Tasniflagich tuzilmasi. 1. O‘MKHT mutaxassislik va kasblar yo‘nalishlari bo‘yicha Umumdavlat Klassifikatori, uning maqsad va ob’ektlari O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limidagi tayyorlov yo‘nalishlari, kasblar va mutaxassisliklari umumdavlat Tasniflagichi O‘zbekiston Respublikasida texnikaviy- iqtisodiy va ijtimoiy axborotlarni tasniflash va kodlashtirish bo‘yicha yagona tuzilma tarkibiga kiradi va Vazirlar Mahkamasining «Uzluksiz ta’lim tizimi uchun davlat ta’lim standartlarining ishlab chiqish va joriy etish to‘g‘risida»gi 1998-yil 5-yanvar 5- son qarori asosida tayyorlangan. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limidagi tayyorlov yo‘nalishlari, kasblar va mutaxassisliklari umumdavlat Tasniflagichi O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi, «Kadrlar tayyorlash bo‘yicha milliy dastur» qonunlari hamda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim Vazirligining me’yoriy hujjatlariga asoslanib tuzilgan. Mazkur tasniflagich O‘zbekiston Respublikasining hududlarida foydalanish uchun ishlab chiqilgan. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari, tayyorlov yo‘nalishlari, kasblar va mutaxassisliklari tasniflagichning tasniflash ob’ektlari hisoblanadi. Mazkur Tasniflagichda tayyorlov yo‘nalishlari nomi, kodi va shu tayyorlash yo‘nalishlari turkumiga kiruvchi kasblar va mutaxassisliklar ro‘yxati keltirilgan. Ushbu tasniflagichda ta’lim haqidagi me’yoriy hujjatlarni indeksatsiyalash maqsadida foydalaniladigan ta’limni xalqaro standart tasniflash (TXST) kodlari ham keltirilgan. O‘MKHT tayyorlov yo‘nalishlari va ixtisosliklar kodi — kasbiy faoliyat sohalariga muvofiq kasblar va mutaxassisliklar bo‘yicha tayyorlov yo‘nalishlari ixtisoslashtirilgan ro‘yxatining raqamli belgisidir. ? 131 8-chizma Kasb-hunar kollejlari va ularning tayyorlov sohalari 2. Mutaxassislik, kichik mutaxassis, kichik mutaxassis vazifalari, kasbiy faoliyat sohasi Tayyorlov yo‘nalishlari, kasblar va ixtisosliklarning umumdavlat tasniflagichi (TYKIUT) - o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv muassasalarida kichik mutaxassislarni tayyorlash bo‘yicha tayyorlov yo‘nalishlari, kasblar va mutaxassisliklarning tizimlashtirilgan ro‘yxati. Kichik mutaxassis - bu ta’lim dasturini muvaffaqiyatli o‘zlashtirgan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari bitiruvchilariga beriladigan malaka darajasidir. Kichik mutaxassis: - tegishli ijtimoiy ishlab chiqarish sohasida uning unumli faoliyat ko‘rsata olishini ta’minlaydigan nazariy va amaliy bilimlar majmuasiga, kasbiy bilim, malaka va ko‘nikmalarga ega; - mazkur jamiyatda o‘zining muvaffaqiyatli hayot darajasini ta’minlaydigan umumiy va kasbiy madaniyatga, ijtimoiy ahamiyatli xususiyatlarga va shaxsiy sifatlarga ega. Malaka — xodimning kasbiy tayyorgarligi darajasi, undagi ma’lum ishni bajarish uchun zarur bo‘lgan bilim, malaka va ko‘nikmalarning mavjudligi. Xodimning malakasini belgilovchi ko‘rsatkich bo‘lib, kategoriya yoki diplom, ilmiy daraja yoki unvonning mavjudligi hisoblanadi. Kasb-hunar kollejlaridagi ta’lim (tayyorlov) sohalari (yo’nalishlari) Ijtimoiy fanlar, biznes va huquq Fan Muhandislik ishlov berish va qurilish tarmoqlari Qishloq xo’jaligi Kasb-hunar kolleji tegishli davlat ta’lim standartlari doirasida o’rta maxsus, kasb- hunar ta’limini beradi; o’quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim va ko’nikmalarini chuqur rivojlantirish, tanlab olingan kasb-hunar bo’yicha bir necha ixtisosni egallash imkonini beradi Ta’lim sohalari Xizmatlar Gumanitar fanlar va san’at Sog’liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot 132 Kasbiy faoliyat sohasi (KFS) kasbiy bilim, malaka va ko‘nimalarning qo‘llanish doirasidir; uning nomlanishi iqtisodiy sohalari nomlari bilan moslashtiriladi. Yüklə 1,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|