Kasbiy pedagogika
Yüklə 1,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
100000 – ta’lim;
200000 – gumanitar fanlar va san’at; 300000 – ijtimoiy fanlar; 400000 – fan; 500000 – muhandislik, ishlov berish va qurilish tarmoqlari; 600000 – qishloq xo‘jaligi; 700000 – sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot; 800000 - Xizmatlar; Tasniflagichdan quyidagi vazifalarni hal etishda foydalaniladi Hududiy bandlik dasturlarini ishlab chiqish; Milliy va hududiy mehnat bozorlarida ijtimoiy mehnat sohasidagi jarayonlarni taxminlash va tartibga solish; Ish kuchining samaradorligini va ish kuchiga ketadigan sarflarni aniqlash; Mehnatga haq to‘lashni tartibga solish va me’yorlashtirishni takomillashtirish; Xalq xo‘jaligining kadrlarga bo‘lgan ehtiyojini ta’minlash va asoslangan uzluksiz ta’lim dasturini ishlab chiqish; Mehnat statistikasi sohasida axborotning xalqaro miqyosda taqqoslanishini ta’minlash. 48 «Kichik mutaxassis» malakasi toifasiga kirmaydigan shaxslarni mutaxassisliklarining belgilanishi Tasniflagichning 4-ustunida intellektual layoqati (aqliy rivojlanish xususiyatlari) buzilgan shaxslarni o‘qitish mumkin bo‘lgan birdan-bir ixtisosliklar bitta yulduzcha (*) bilan ko‘rsatilgan. Ushbu mutaxassisliklar O‘zbekiston Respublikasi mehnat va ijtimoiy ta’minot vazirligi tomonidan tasdiqlangan aqliy va jismoniy jihatdan kamchilikka ega shaxslarni o‘qitish mumkin bo‘lgan kasblar va mutaxassisliklar asosida belgilangan. O‘qish muddati kasallik darajasiga qarab 1 yildan 2 yilgacha. Tasniflagichning 4-ustunida ikkita yulduzcha (**) bilan jismoniy rivojlanish o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan va imkoniyatlari cheklangan shaxslarni o‘qitadigan birdan-bir ixtisosliklar ko‘rsatilgan. Mazkur mutaxassislar O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlangan, jismoniy rivojlanishida kamchiligi bor va bolalikdan nogiron shaxslar uchun mo‘ljallangan maxsus maktablarning bitiruvchilari uchun tuzilgan hamda kasblar va mutaxassisliklar ko‘rsatilgan ro‘yxat asosida belgilangan. O‘qish muddati 2 yil. Tasniflagichning 4-ustunida uchta yulduzcha (***) bilan akademik litseylarning bitiruvchilari egallaydigan kasbga yo‘naltiruvchi ixtisosliklar belgilangan. O‘qish muddati 3 yil (chuqurlashtirilgan umumta’lim tayyorgarligi bilan qo‘shib olib borilgan holda). Tasniflagichning 4-ustunida to‘rtta yulduzcha (****) bilan 11 yillik umumta’lim maktablarining bitiruvchilari oliy o‘quv yurtiga kirolmagan hollarda, yangi bozor munosabatlariga o‘tish davrida ularni ijtimoiy himoya qilish maqsadida mo‘ljallangan ixtisosliklar ko‘rsatilgan. Tasniflagich bunday shaxslar toifasiga nisbatan to‘qqiz yillik ta’limga to‘liq o‘tgunga qadar amal qiladi. O‘qish muddati 1 yil. O‘qishni tugatadigan bitiruvchilarga O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan belgilangan namunada tasdiqlangan diplomlar va sertifikatlar beriladi. 3. O‘MKHTda kichik mutaxassis tayyorlash tizimi Hozirgi ishlab chiqarishga kelayotgan mutaxassislarning uchdan bir qismi avval maktabda mehnat va kasbgacha tayyorlanmoqdalar, keyin kasb-hunar kollej tizimida kichik mutaxassis darajasigacha tayyorgarlik ko‘rmoqdalar. Buning vazifasi va sababini shu bilan izohlash mumkinki, jamiyatimiz rivojlanishining hozirgi bosqichida fan-texnika taraqqiyotining jadallashuvi kichik mutaxassislar turli soha va ularning tarmoqlari bo‘yicha madaniy texnik-texnologik saviyasini oshirishga, ularning tayyorgarligini tubdan yaxshilashga e’tiborni kuchaytirishni taqozo etmoqda. "Ta’lim to‘g‘risida"gi qonun va qarorlar, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlaridagi har bir kichik mutaxassis mehnatining mazmunini tubdan o‘zgartirishni talab qilmoqda. Ularning aqliy va jismoniy faoliyati elementlari o‘rtasidagi nisbat ancha o‘zgarmoqda. Hozirgi zamon kichik mutaxassis mehnati intellektual mazmun bilan tobora boyimoqda va ilmiy asosda tashkil topmoqda. Aqliy hamda amaliy ishlarning o‘zaro uzviy bog‘lanishi bilan xarakterlanmoqda. Kichik mutaxassis o‘z vazifalarini bajarishlari uchun, shuningdek, ishlab chiqarishni amalga 49 oshirishda ommaviy ravishda qatnashayotganlarida nazariy izlanishlari uchun chuqur va puxta bilimlarga, ularni amalda qo‘llab olish mahoratiga ega bo‘lishlari kerak. Shunga ko‘ra, kichik mutaxassislarning hozirgi ishlab chiqarishda ishtirok etishlari murakkab va tez o‘zgaradigan aniq mehnat sharoitlarida chuqur bilimlarini ijodiy qo‘llashlarini talab qilmoqda. Shuning uchun umumta’limiy va keng politexnik asosdagi kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lish majburiyati vujudga kelmoqda. Bularning hammasi maktabdan boshlab kasb-hunar kollej tayyorgarchilikka kadrlar ta’limi tizimini jiddiy qayta qurish jarayoni o‘tmoqda. Shuningdek, bu ish faqat bizda muayyan bilimlar majmuasini o‘zlashtirgan kishi sifatida emas, balki eng avvalo g‘oyaviy maqsadga, yuksak axloq va mehnat madaniyatiga ega bo‘lgan O‘zbekiston mustaqil davlat va jamiyat fuqarosi, hamda faol quruvchisi sifatida tarbiyalangan insonning o‘zini umumiy kamol toptirish bilan ham bog‘liqdir. Bu borada kasb ta’limi o‘qituvchisi mehnat ta’limi va kichik mutaxassisi tayyorgarlikning o‘zaro bog‘lanishining takomillashtirishning muhim yo‘nalishlaridan biri tayyor metodik tavsiyalar bo‘yicha ishlashdan metodik qo‘llanmalarning optimal variantlarini ongli ravishda tanlashga o‘tishdir. Tavsiya shaklidagi ana shu tajriba sinov qo‘llanma olimlar bajargan tadqiqotlarning, so‘nggi yillarda to‘plagan ilg‘or pedagogik tajribalarni umulashtirishning natijalari asosida tuzilgan. Mehnat va kichik mutaxassislik tayyorgarlik ta’limdagi o‘zaro bog‘lanishning maqsadga muvofiqligini kuchaytirish uchun har bir darsda ta’limning, O‘zbekistonning mustaqillik mafkura asosida shakllanayotgan ta’lim-tarbiyaning va ularni rivojlantirishning eng muhim vazifalarini majmuaviy hal qilishni ta’minlash kerak. Bu ish har bir darsning mazkur yo‘nalishdagi vazifalarini bosqichma-bosqich hal qilishni izchil yo‘lga qo‘yishni to‘g‘ri xulosalar chiqarishni taqozo qiladi. O‘zaro bog‘lanish qonunlari bo‘yicha tashkil etilgan dars mazmunida axborotlar hajmini oshirish uchun umumlashtirish, natijalaridan foydalanish, o‘quvchilarni asosiy tushunchalarni ajratishga, nazariy qoidalarni tuzishga, qo‘yilgan vazifalarni hal qilishning to‘g‘ri yo‘llarini izlashga yo‘naltirish kerak. Mehnat va kichik mutaxassislikka tayyorgarlik ta’limdagi o‘zaro bog‘lanish bo‘yicha o‘quv operatsiyalarini bajarish suratini tezlashtirish uchun ularni har bir mavzuda ishning har bir turida mustaqil ishlashda, o‘quvchilarning ham yoshiga, ham aqliy rivojlanishiga bog‘liq ratsionalizatorlik faoliyatida anglab borish lozim. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Ijtimoiy mehnat taqsimotiga muvofiq xalq xo‘jaligi qanday sohalarga bo’linadi? 2. Moddiy ishlab chiqarishning tarmoqlarini aytib bering. 3. Tasniflagichda qaysi bilim sohalari nazarda tutilgan? 4. Tasniflagichdan qanday vazifalarni hal etishda foydalaniladi? 5. Kichik mutaxassislarni tayyorlash jarayoni nimalardan iborat? 6. Tasniflagichda «Kichik mutaxassis» malakasi toifasiga kirmaydigan shaxslarning mutaxassisliklari qanday belgilangan? ? 50 2.2. KADRLAR TAYYORLASH MILLIY DASTURINING O’ZIGA XOSLIGI Reja: 1. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining maqsad va vazifalari. 2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish bosqichlari. 3. Kadrlar tayyorlash milliy modelning tarkibiy qismlari. 1. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining maqsadi va vazifalari «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunining qoidalariga muvofiq holda milliy tajribaning tahlili va ta’lim tizimidagi jahon miqyosidagi yutuqlari asosida tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faolikka, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo‘ljalni to‘g‘ri ola bilish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo‘naltirilgandir. Mazkur dasturning maqsadi – ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to‘la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va ahloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini yaratishdir. Ushbu maqsadni ro‘yobga chiqarish quyidagi vazifalarni hal etilishini nazarda tutadi: «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq ta’lim tizimini isloh qilish, davlat va nodavlat ta’lim muassasalari hamda ta’lim va kadrlar tayyorlash sohasida raqobat muhitini shakllantirish negizida ta’lim tizimini yagona o‘quv-ilmiy-ishlab chiqarish majmui sifatida izchil rivojlantirishni ta’minlash; ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirilayotgan yangilanish, rivojlangan demkoratik huquqiy davlat qurilishi jarayoniga moslash; kadrlar tayyorlash tizimi muassasalarini yuqori malakali mutaxassislar bilan ta’minlash, pedagogik faoliyatning nufuzi va ijtimoiy maqomini ko‘tarish; kadrlar tayyorlash tizimi va mazmunini mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, madaniyat, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurish; ta’lim oluvchilarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalashning va ma’rifiy ishlarning samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish va joriy etish; ta’lim va kadrlar tayyorlash, ta’lim muassasalarini attestatsiyadan o‘tkazish va akkreditatsiya qilish sifatiga baho berishning xolis tizimini joriy qilish; yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda ta’limning talab qilinadigan darajasi va sifatini, kadrlar tayyorlash tizimining amalda faoliyat ko‘rsatishi va barqaror rivojlanishining kafolatlarini, ustuvorligini ta’minlovchi normativ, moddiy-texnika va axborot bazasini yaratish; ta’lim, fan va ishlab chiqarish samarali integratsiyalashuvini ta’minlash, tayyorlanayotgan kadrlarning miqdori va sifatiga nisbatan davlatning talablarini, shuningdek, nodavlat tuzilmalari, korxonalar va tashkilotlarning buyurtmalarini shakllantirishning mexanizmlarini ishlab chiqish; 51 uzluksiz ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimiga byudjetdan tashqari mamblag‘lar, shu jumladan chet el investitsiyalari jalb etishning real mexanizmlarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish; kadrlar tayyorlash sohasida o‘zaro manfaatli xalqaro hamkorlikni rivojlantirish. 2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish bosqichlari Milliy dasturning maqsad va vazifalari bosqichma-bosqich ro‘yobga chiqariladi. Birinchi bosqich (1997-2001 yillar)-mavjud kadrlar tayyorlash tizimining ijobiy salohiyatini saqlab qolish asosida ushbu tizimni isloh qilish va rivojlantirish uchun huquqiy, kadrlar jihatidan, ilmiy-uslubiy, moliyaviy-moddiy shart-sharoitlar yaratish. Ushbu bosqichda quyidagilarni amalga oshirishi zarur: «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq, ta’lim tizimi mazmunini tarkibiy qayta ko‘rish va tubdan yangilash; - pedagog va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash hamda ularning malakasini oshirishni zamon talablariga javob beradigan darajada tashkil etish; - ta’lim oluvchilarning yuksak tayyorgarlik darajasi, malakasi, madaniy va ma’naviy-ahloqiy saviyasining sifatiga nisbatan qo‘yiladigan zarur talablarni belgilab beruvchi davlat ta’lim standartlarini yaratish va joriy etish; - o‘quv-uslubiy majmualarning hamda ta’lim jarayoni didaktik va axborot ta’minotining yangi avlodini ishlab chiqish va joriy etish; - o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi uchun zarur moddiy-texnika, o‘quv-uslubiy va kadrlar bazasini tayyorlash; - ta’lim va kadrlar tayyorlashga byudjetdan tashqari mablag‘lar jalb etishning mexanizmlarini takomillashtirish, davlat ta’lim muassasalari bilan birgalikda nodavlat ta’lim muassasalarini rivojlantirishni ham nazarda tutgan holda ta’lim xizmati ko‘rsatish sohasida raqobatga asoslangan muhitni vujudga keltirish; - ta’lim muassasalari faoliyatiga baho berishning reyting tizimini, kadrlar tayyorlash sifati va ularga bo‘lgan ehtiyojning monitoringini olib borish tizimini ishlab chiqish va joriy etish; - xalqaro aloqalarni kengaytirish va kuchaytirish, kadrlar tayyorlashda xalqaro donorlik tashkilotlari fondlari faoliyatiga tegishli sharoitlar yaratish, shuningdek, respublika ta’lim sohasiga chet el investitsiyalarini jalb etish bo‘yicha real chora- tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirish; - Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ro‘yobga chiqarishning monitoringini olib borish. Ushbu bosqichda bolalarni olti-yetti yoshdan maktabga qabul qilish, ularning jismoniy va aqliy jihatdan rivojlanganligini e’tiborga olgan holda amalga oshiriladi. Taqozo etilayotgan, o‘quvchi o‘rinlari zarur moddiy-texnika shart-sharoitlari va pedagog kadrlar bilan ta’minlangan holda izchil tayyorlanadi. Ikkinchi bosqich (2001-2005 yillar) - Milliy dasturni to‘liq ro‘yobga chiqarish, mehnat bozorining rivojlanishi va real ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda unga aniqliklar kiritish. 52 Majburiy umumiy o‘rta va o‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limiga, shuningdek, o‘quvchilarning qobiliyatlari va imkoniyatlariga qarab, tabaqalashtirilgan ta’limga o‘tish to‘liq amalga oshiriladi. Ta’lim muassasalarini maxsus tayyorlangan malakali pedagog kadrlar bilan to‘ldirish ta’minlanadi, ularning faoliyatida raqobatga asoslangan muhit vujudga keltiriladi. Ta’lim muassasalarining moddiy-texnika va axborot bazasini mustahkamlash davom ettiriladi, o‘quv-tarbiya jarayoni yuqori sifatli o‘quv adabiyotlari va ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlanadi. Uzluksiz ta’lim tizimini axborotlashtirish amalga oshiriladi. Uchinchi bosqich (2005 va undan keyingi yillar) - to‘plangan tajribani tahlil etish va umumlashtirish asosida, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish. Ta’lim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot bazalari yanada mustahkamlanadi, o‘quv-tarbiya jarayoni yangi o‘quv-uslubiy majmualar, ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan to‘liq ta’minlanadi. Milliy (elita) oliy ta’lim muassasalarini qaror toptirish va rivojlantirish amalga oshiriladi. Kasb-hunar ta’limi muassasalarining mustaqil faoliyat yuritishi va o‘zini o‘zi boshqarishi shakllari mustahkamlanadi. Ta’lim jarayonini axborotlashtirish, uzluksiz ta’lim tizimi jahon axborot tarmog‘iga ulanadigan kompyuter axborot tarmog‘i bilan to‘liq qamrab olinadi. 3. Kadrlar tayyorlash miliy modelining tarkibiy qismlari Ular quyidagilardan iborat: shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan va ishlab chiqarish. Shaxs - kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchisi; Davlat va jamiyat – ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchisi, kadrlar tayyorlash va ularni qabul qilib olishning kafillari; Uzluksiz ta’lim – malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi bo‘lib, ta’limining barcha turlarini, davlat ta’lim standartlarining kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat ko‘rsatish muhitini o‘z ichiga oladi; Fan – yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiquvchi; Ishlab chiqarish - kadrlarga bo‘lgan ehtiyojni, shuningdek, ularning tayyorgarlik sifati va saviyasiga nisbatan qo‘yiladigan talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash tizimini moddiy-texnik jihatidan ta’minlash jarayonining qatnashchisi. Davlat va jamiyat uzluksiz ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimi barcha uchun ochiq bo‘lishini va hayot o‘zgarishlariga moslanuvchiligini ta’minlaydi. Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy- ahloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxs, fuqaroni shakllantirishni nazarda tutadi. Shu tarzda 53 fuqaroning eng asosiy konstitutsiyaviy huquqlaridan biri bilim olish, ijodiy qobiliyatni namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanish, kasbi bo‘yicha mehnat qilish huquqi ro’yobga chiqariladi. «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun umumiy o‘rta va O‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi standartlari orqali sifatli ta’lim olish, shuningdek, ta’lim va kasb-hunar jihatdan tayyorgarlikning shakllari va turlarini tanlashni, uzluksiz malaka oshirib borish, zarurat taqozo etsa, tegishli qayta tayyorgarlikdan o‘tish huquqini va keng imkoniyatlarini nazarda tutadi. Ta’lim xizmatlarining iste’molchisi sifatida shaxsga davlat tomonidan ta’lim olish va kasb-hunar tayyorgarligini ko’rish kafolatlanadi. Ta’lim olish jarayonida shaxs davlat ta’lim standartlarida ifoda etilgan talablarni bajarishi shart. Shaxs ta’lim xizmatlarining yaratuvchisi sifatida tegishli malaka darajasini olgach, ta’lim, moddiy ishlab chiqarish, fan, madaniyat va xizmat ko‘rsatish sohasida faoliyat ko‘rsatadi va o‘z bilimi va tajribasini o‘rgatishda ishtirok etadi. Davlat va jamiyat - kadrlar tayyorlash tizimi amal qilishi va rivojlanishining kafillari, yuqori malakali raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlash bo‘yicha ta’lim muassasalarining faoliyatini uyg‘unlashtiruvchi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Davlat va jamiyat quyidagilarga, chunonchi: • fuqarolarning bilim olish, kasb tanlash va o‘z malakasini oshirish huquqlari ro‘yobga chiqarilishiga; , • majburiy umumiy o‘rta ta’lim hamda akademik litsey yoki kasb-hunar kollejida ta’lim olish yo‘nalishini tanlash huquqi asosida majburiy o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi olishga; • davlat grantlari yoki pullik-shartnomaviy acosda oliy ta’lim va oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim olish huquqiga; • davlat ta’lim muassasalarini mablag‘ bilan ta’minlashga; • ta’lim oluvchilarning o‘qishi, turmushi va dam olishi uchun shart- sharoitlar yaratish borasidagi vazifalarni hal etilishida jamoatchilik boshqaruvini rivojlantirishga, ta’lim jarayoni qatnashchilarini ijtimoiy jihatdan qo‘llab- quvvatlashga; • sog‘liq va rivojlanishda nuqsoni bo‘lgan shaxslarning ta’lim olishiga kafolat beradilar. Uzluksiz ta’lim - kadrlar tayyorlash tizimining asosi, O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi, shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustuvor sohadir. Uzluksiz ta’lim ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxs shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlash uchun zarur shart-sharoitlar yaratadi. Uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat olib borishi davlat ta’lim standartlari asosida, turli davrlardagi ta’lim dasturlarining izchilligi asosida ta’minlanadi va quyidagi ta’lim turlarini o‘z ichiga oladi: maktabgacha ta’lim; umumiy o‘rta ta’lim; o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi; 54 oliy ta’lim; oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim; kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash; maktabdan tashqari ta’lim. Kadrlar tayyorlash milliy modeli salmoqli element sifatida fanni o‘z ichiga oladi, bu sohada: tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlari to‘g‘risidagi yangi fundamental va amaliy bilimlar shakllanadi, kadrlar tayyorlash tizimida ommalashtirish, o‘rganish va foydalanish uchun kerakli ilmiy natijalar jamlanadi: oliy malakali ilmiy va pedagog kadrlar tayyorlash amalga oshiriladi; kadrlar tayyorlash jarayonini ilmiy-tadqiqot jihatidan ta’minlash infrastrukturasi vujudga keltiriladi, ta’limning axborot tarmoqlaridan foydalanish maqsadida bilimning turli sohalari bo‘yicha axborot bazasi shakllantiriladi; mamlakatimiz ilm-fanining jahon ilm-faniga integratsiyasi sodir bo‘ladi, zamonaviy ilm-fan va texnologiyalarning eng muhim muammolarini hal etish uchun ilmiy yutuqlar va kadrlarni xalqaro miqyosda almashinuvi amalga oshiriladi. Kadrlar tayyorlash tizimiga ilm-fanning uzviy ravishda kirib borishi uchun quyidagilar zarur: ilg‘or pedagogik texnologiyalarni yaratish va o‘zlashtirish yuzasidan maqsadli innovatsiya loyihalarini shakllantirish va amalga oshirish yo‘li bilan ilm-fanning ta’lim amaliyoti bilan aloqasini ta’minlash chora-tadbirlarini ishlab chiqyapti; ilg‘or axborot va pedagogik texnologiyalarni joriy etish uchun eksperimental maydonchalar barpo etish orqali ilmiy tadqiqotlar natijalarini o‘quv-tarbiya jarayoniga o‘z vaqtida joriy etish mexanizmini ro‘yobga chiqarish; Kadrlar tayyorlash milliy dasturini samarali tarzda bajarishni ta’minlash yuzasidan ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish; yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, yoshlarning ilmiy ijodiyotini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash; ta’lim muassasalarida ilmiy-tadqiqot va ilmiy-pedagogik ishlar darajasini baholashga zamonaviy yondashuvni ro‘yobga chiqarish, ilmiy tadqiqotlar .va texnologik ishlanmalar natijalari tijoratlashuvi asosida olimlarning obro‘-e’tibori va ijtimoiy maqomini oshirish; mamlakat ilm-fanining xalqaro ilmiy hamjamiyatga integratsiyasini faollashtirish, ta’lim sohasi va kadrlar tayyorlashni takomillashtirish maqsadida ilmiy yutuqlar va olimlarning bunda o‘zaro almashinuv jarayonini kuchaytirish; fan va texnologiyalar sohasidagi faoliyatni ma’naviy va moddiy rag‘batlantirish tizimini ishlab chiqish, talabalar va yosh olimlarning ilmiy yutuqlari uchun maxsus mukofotlar va sovrinlar ta’sis etish, maxsus stipendiyalar sonini ko‘paytirish, yoshlar ilmiy-texnika ijodiyotining doimiy ishlaydigan ko‘rgazma va ekspozitsiyalarini tashkil etish. Kadrlar tayyorlash tizimida ishlab chiqarish - ishlab chiqarishning talab- ehtiyojlari kadrlar tayyorlash tizimining yo‘nalishi, darajasi va miqyoslarini shakllantiradi, kasb tayyorgarligining maqsadi, vazifalari va mazmunini belgilaydi, malaka talablarini ilgari suradi, ta’limning muvoziy texnologiyalari va shakllarini 55 tanlashni taqozo etadi. Ishlab chiqarish pirovard natijada kadrlarning sifati va raqobatbardoshligiga baho beradi. Ishlab chiqarishning kadrlar tayyorlash tizimidagi vazifalari quyidagilar bilan belgilanadi, chunonchi u: turli saviya va malakadagi mutaxassislarga bo‘lgan talab-ehtiyojni shakllantiradi; o‘z ixtiyoridagi moddiy-texnika, moliya, kadr resurslari hamda kadrlarni o‘tish, malakasini oshirish va qayta tayyorlash uchun zarur boshqa resurslarni berish bilan uzluksiz ta’lim tizimiga ko‘maklashadi; muassis, vasiy, donor, homiy tariqasida ayrim mutaxassislarni va guruhlarni maqsadli tayyorlashni, shuningdek, turli tip va darajadagi o‘quv yurtlarini moliyalashda qatnashadi; ta’lim va ilm-fanning turli shakllardagi integratsiyasini (muvaqqat ijodiy jamoalar, o‘quv-ilmiy-ishlab chiqarish majmualari, markazlari, texnoparklar, texnopolislar) rivojlantiradi. Ishlab chiqarishning kadrlar tayyorlash tizimidagi mavqeini kuchaytirish quyidagi yo‘llar bilan ta’minlanadi: ta’limni korxonadagi unumli mehnat bilan, shu jumladan, ishlab chiqarish amaliyoti jarayonidagi mehnat bilan qo‘shib olib borish asosida yuqori malakali kadrlar tayyorlash; kadrlar tayyorlash hamda birgalikda ilmiy-texnologiya ishlanmalarini olib borishda korxonalarning ishlab chiqarish salohiyatidan foydalanish; ta’lim oluvchilarni mehnat jamoalarida tarbiyalash (mehnat, ma’naviy va jismoniy tarbiyalash); ishlab-chiqarishning talab-ehtiyojlarini inobatga olib, texnika va texnologiyalarni rivojlantirishning yangi yo‘nalishlari bo‘yicha kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish; ishlab chiqarishning iqtisodiy va texnologiya muammolarini hal etish uchun oliy ta’lim muassasalari va ilmiy tashkilotlarning ilmiy salohiyatini jalb etish; pedagog kadrlarning ilg‘or texnologiyalar sohasidagi malakasini bevosita ishlab chiqarishda muntazam oshirib borish; ishlab chiqarishning yuqori malakali kadrlarini ta’lim jarayoniga va pedagogik faoliyatga jalb etish; ishlab chiqarish amaliyotini o‘tish uchun ta’lim oluvchilarni ish joylari bilan ta’minlash; o‘zaro integratsiyalangan ta’lim muassasalarini zamonaviy uskunalar, apparatlar va asboblar bilan jihozlash. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish bosqichlarini aytib bering. 2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishning 1-bosqichida qanday vazifalar belgilangan? 3. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishning 2-bosqichida qanday vazifalar belgilangan? ? 56 4. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishning 3-bosqichida qanday vazifalar belgilangan? 5. Kadrlar tayyorlash miliy modelining tarkibiy qismlarini aytib bering. 6. Uzluksiz ta’lim turlarini aytib bering. 2.3. TA’LIMNI STANDARTLASHTIRISH. O’RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MAZMUNI, MAQSAD VA VAZIFALARI Reja: 1. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi mazmuni (davlat ta’lim standartlari, o‘quv rejalari va dasturlari). 2. Kasb-hunar ta’limi mazmunini tanlash mezonlari. 3. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv muassasalari turlari va ulardagi ta’lim-tarbiya jarayoni. 1. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi mazmuni (davlat ta’lim standartlari, o‘quv rejalari va dasturlari) «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilingandan keyin uni amalga oshirish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining birinchilar qatorida qabul qilgan qarori 1998-yil 5-yanvardagi «Uzluksiz ta’lim tizimi uchun davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish va joriy etish to‘g‘risida»gi 5-sonli qaroridir. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunning 7-moddasiga ko’ra, Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq Respublikada idoraviy bo‘ysunishi va mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar ta’lim muassasalarining barcha turlari uchun majburiy bo‘lgan davlat ta’lim standartlari (DTS) belgilanadi. - DTS kadrlar tayyorlash sifatiga, ta’lim mazmuniga nisbatan qo‘yiladigan talablarni; - ta’lim oluvchilar tayyorgarligining zarur va yetarlicha darajasini hamda ta’lim muassasalarini bitiruvchilarga nisbatan qo‘yiladigan malaka talablarini; - o‘quv yuklamasining zarur hajmini; ta’lim muassasalari faoliyatini va kadrlar tayyorlash sifatini baholash tartibi va mexanizmini belgilaydi. DTS ta’lim jarayonini va ta’lim muassasalari faoliyatini baholashni tartibga soluvchi boshqa meyoriy hujjatlarni yaratish uchun asos hisoblanadi. Davlat ta’lim standartlarining maqsad va vazifalari. Davlat ta’lim standartlari joriy etilishi quyidagi maqsadlarni nazarda tutadi: - ta’limning yuksak sifatini hamda mamlakatda amalga oshirilayotgan chuqur iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar, rivojlangan demokratik davlat barpo etish talablariga javob beruvchi kadrlar tayyorlanishini ta’minlash: - mamlakatning ijtimoiy va ijtimoiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqib kadrlar tayyorlash mazmunini tartibga solish; - ta’limning demokratiyalashuvi, insonparvarlashuvi va ijtimoiylashuvi, ta’lim oluvchilarning huquqiy iqtisodiy bilimlari darajasini, shuningdek ta’lim jarayoni samaradorligini oshirish; 57 - sifatli ta’lim xizmatlarini ko‘rsatish, ta’lim va kadrlar tayyorlash sohasida shaxsning, jamiyat va davlatning manfaatlarini himoya qilish; - kadrlar tayyorlash sifatini va ta’lim faoliyatini baholash mezonlarini va tartibini belgilash; - ta’lim jarayoni va kadrlar tayyorlashning izchilligi va uzluksizligini ta’minlash, ta’limning barcha turlari va bosqichlarida o‘quv-tarbiya jarayonini maqbullashtirish; - mehnat va ta’lim xizmatlari bozorida raqobatbardoshlilikni ta’minlash. Davlat ta’lim standartlarining vazifalari: ta’lim sifatiga va kadrlar tayyorlashga, ko‘rsatiladigan ta’lim xizmatlari nomenklaturasiga nisbatan qo‘yiladigan maqbul talablarni belgilash; ta’limga va uning pirovard natijalariga, ta’lim oluvchilarning bilimi va kasbiy malakasi darajasini vaqti-vaqti bilan baholash tartibi va tartibotiga, shuningdek, ta’lim faoliyati sifati ustidan nazorat qilishga nisbatan qo‘yiladigan tegishli talablarni belgilovchi me’yoriy bazani yaratish; xalqning boy ma’naviy merosi va umuminsoniy qadriyatlar asosida ta’lim oluvchilarning ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning samarali shakllari va usullarini joriy etish; ta’limning barcha turlarida ular mazmunini hamda olib boriladigan ta’lim va tarbiyani kelishib olish, ularning o‘zaro bog‘liqligini, uzluksiz ta’lim tizimida va kadrlar tayyorlashda izchillikni ta’minlash; o‘quv-tarbiya va ta’lim jarayoniga, uzluksiz ta’lim tizimining pedagogik texnologiyalariga va axborot bilan ta’minlanishiga, ta’lim darajasini nazorat qilishga, ta’lim muassasalarida ta’lim oluvchilar va ularni bitiruvchilarning malakasiga nisbatan me’yorlar va talablarni belgilash; ta’lim va kadrlar tayyorlash sifatiga baho berishning xolis tizimini, ta’lim muassasalarini attestatsiyadan o‘tkazish va akkreditatsiya qilishni joriy etish; kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta’lim, fan va ishlab chiqarishning samarali integratsiyasini ta’minlash; milliy standartlar talabining ta’lim sifati va kadrlar tayyorlashga nisbatan xalqaro talablarga muvofiqligini ta’minlash; Ta’limning standartlashtiriladigan turlari. DTS ta’limning quyidagi turlari uchun belgilanadi: - Umumiy o‘rta ta’lim, shu jumladan boshlang‘ich ta’lim; - O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi (akademik litseylar, kasb-hunar kollejlari); - oliy ta’lim (bakalavriat, magistratura). Maktabgacha, maktabdan tashqari, oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash uchun davlat boshqaruvining vakolatli organlari tomonidan davlat talablari belgilanadi. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi davlat ta’lim standartlarining vazifalari: - O‘MKHT sifatiga va kadrlar tayyorlashga, ko‘rsatiladigan ta’lim xizmatlari turlariga nisbatan qo‘yiladigan maqbul talablarni belgilash; 58 - O‘MKHTga va uning pirovard natijalariga, ta’lim oluvchilarning bilimi va kasb malakasi darajasini vaqti-vaqti bilan baholash tartibiga, shuningdek, ta’lim faoliyati sifati ustidan nazorat qilishga nisbatan qo‘yiladigan tegishli talablarni belgilovchi me’yoriy negizni yaratish; - xalqning boy aql-zakovat merosi va umuminsoniy qadriyatlar asosida ta’lim oluvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning samarali shakllari va usullarini joriy etish; - O‘MKHT o‘quv-tarbiya va ta’lim jarayoniga, pedagogik va axborot texnologiyalari bilan ta’minlashga, ta’lim darajasini nazorat qilishga, ta’lim muassasalarida ta’lim oluvchilar va ularni bitiruvchilarning malakasiga nisbatan me’yorlar va talablarni belgilash; - kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta’lim, fan va ishlab chiqarishning samarali integratsiyasini ta’minlash. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tayyorlov yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv reja va dasturlarni ishlab chiqish asoslari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 16-oktabrdagi «O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi Davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida»gi 400-sonli qarori bilan tasdiqlangan O‘MKHT DTS «Asosiy qoidalar» standartida O‘MKHT tayanch o‘quv rejasini ishlab chiqish bo‘yicha quyidagilar keltirilgan: 1. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi standartining tayanch o‘quv rejalari ta’lim mazmunidan kelib chiqib akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari tayyorlov yo‘nalishlari bo‘yicha alohida tuziladi. Tayanch o‘quv rejalari o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarining ishchi o‘quv rejalarini ishlab chiqish uchun asos hisoblanadi. 2. Tayanch o‘quv rejasida o‘quv yili 40 hafta va 2 semestrdan iborat. Har bir semestr 20 haftani o‘z ichiga oladi. DTS tasdiqlangandan so‘ng 40 hafta semestlarga 20 haftadan taqsimlanganligi amalda ma’lum bir noqulayliklarga olib kelganligi sababli bugungi kunda 1-semestr 17 hafta va 2–semestr 23 hafta qilib qabul qilingan. Bu asosan 1-semestr dekabr oxirida o‘quvchilarning yangi yil arafasida 1-semestrni tugatib, ikki haftalik ta’tilga chiqishlarini ko‘zda tutilib qilindi. 3. Tayanch o‘quv rejalarida umumiy 4560 soatdan 80-220 soat ta’lim muassasasi ilmiy-pedagogik kengashi qarori bilan kiritiladigan fanlar uchun ajratiladi. 4. Ta’lim muassasalari o‘quvchilarining haftalik yuklamasi 54 soatni tashkil etadi. Bundan 16 soati mustaqil ishlashga ajratiladi. 5. Ta’lim muassasalari ilmiy-pedagogik kengashlariga ishchi o‘quv rejalarini tuzishda tayanch o‘quv rejalarini ta’lim standartlari talablari doirasida 15-20% gacha o‘zgartirish huquqi beriladi. KASB-HUNAR KOLLEJLARNING O‘QUV REJASI O‘quv jarayoni grafigi H a f t a l a r O‘qish muddati 3 yil Kurslar 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 59 I II III Sh a r t l i b e l g i l a r Nazariy va o‘quv amaliyoti Ta’til Ishlab chiqarish amaliyoti Diplom ishi O‘quv jarayoni rejasi T/r O‘QUV FANLARI Jami soat Soatlarning kurslar bo‘yicha taqsimoti 1 kurs 2 kurs 3 kurs Umumta’lim fanlari 1. Nutq madaniyati va Davlat tilida ish yuritish 80 40 40 2. Ona tili va adabiyot 120 80 40 3. Rus (o‘zbek) tili 120 80 40 4. Xorijiy til 160 80 40 40 5. Tarix 160 80 60 20 6. Shaxs va jamiyat 40 40 7. Matematika 200 80 60 60 8. Informatika 120 80 40 9. Fizika 160 80 80 10. Astronomiya 40 40 11. Kimyo 80 80 12. Biologiya va ekologiya 80 80 13. Iqtisodiy geografiya 40 40 14. Yoshlarni chaqiriqqa tayyorlash (YOCHT) 140 70 70 15. Jismoniy tarbiya 160 80 40 40 16. Davlat va huquq asoslari 80 80 17. Ma’naviyat asoslari 40 40 18. Axborot texnologiyalari 40 20 20 19. Estetika 40 40 20. Oila psixologiyasi 40 40 20 20 21. O‘zbekiston konstitusiyasi 40 40 20 20 22. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar 40 40 20 20 23. Iqtisodiy bilim asoslari 40 40 20 20 JAMI: 1994 920 530 490 Kasbiy ta’lim fanlari (umumkasbiy va maxsus fanlar) JAMI: 1300 480 370 450 O‘quv amaliyoti: 480 120 180 180 Ishlab chiqarish amaliyoti 648 360 288 JAMI: 1128 120 540 468 Diplom ishi 76 76 J A M I: 4444 1520 1440 1484 Haftalik yuklama 38 36-38 36-38 Kollej ilmiy-uslubiy kengashi qarori bilan kiritiladigan fanlar 116 80 36 HAMMASI: 4560 1520 1520 1520 |