Kasbiy pedagogika
Yüklə 1,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kasb-hunar kollejlarida ta’lim-tarbiya jarayoni va uni loyihalashtirish.
“Loyihalash” iborasi pedagogikaga texnika sohasidan kirib kelgan bo‘lib, reja tuzish ma’nosini anglatadi. Pedagogik faoliyatni loyihalashtirish zaruriyati uning mazmunini murakkabligi bilan bog‘liq. Pedagogik loyihalashtirish pedagog kasbiy faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. U tashkilotchilik, bilish (gnostik), muloqotga kirishuvchanlik (kommunikativ) va boshqa vazifalar bilan uzviy bog‘liq. V.S.Bezrukovning fikricha, kasb ta’limi o‘qituvchilari pedagogik loyihalashtirish uchun 28 foizga yaqin ish vaqti sarflar ekanlar. Pedagogik loyihalashtirishning vazifalari turlicha bo‘lib, yangi pedagogik texnologiyalarni amalga joriy etishga imkon beradi. Loyihalashtirish hisobiga ta’lim- tarbiya jarayoni texnologiyalanuvchanlik xususiyatiga ega bo‘ladi. Loyihalashtirish malakasini egallash pedagoglarga samarali omillarni izlab topish imkoniyatini beradi. Pedagogik loyihalashtirish vazifalarini chizma shaklida quyidagicha ifodalash mumkin (5-chizma). Pedagogik loyiha eng avvalo, model bo‘lib, ideal va pedagogik amaliyotda pedagogik faoliyatni qiyoslash yo‘li bilan ilmiy bilishning samarali vositasidir. Loyihalash asosida kelgusida ta’lim jarayonining rivojlanishini ilmiy bashorat etish mumkin. Shuningdek, loyihalashtirish pedagogika nazariyasi bilan amaliyotni bog‘lab turuvchi omildir. U ta’lim-tarbiya jarayonining barcha tarkibiy komponentlaridan, shu jumladan, pedagogning intellektual imkoniyatlaridan oqilona foydalanishga imkon beradi. Pedagogika nazariyasi pedagogik loyihalashtirishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Loyihalar o‘z o‘rnida pedagogik amaliyotni takomillashtiradi. Pedagogik loyiha obektlari-pedagogik tizimlar, pedagogik texnologiyalar, pedagogik jarayon, ta’lim-tarbiya muhiti, pedagogik vaziyatlar bo‘lishi mumkin. Pedagogik tizim markazida uning ishtirokchilari, maqsadi, vazifalari, mazmuni, metodlari, tashkil etish shakllari, vositalari va natijasini yaxlit holda 80 mujassamlashtirilib, u ishtirokchilarning bevosita o‘zaro bog‘liq ta’siri natijasida tahsil oluvchilarni rivojlantirish maqsadida loyihalashtiriladi. Pedagogik vaziyat pedagogik jarayon doirasida ma’lum vaqtda bu jarayonning holatini tavsiflovchi loyihalashtirish ob’ektidir. Pedagogik vaziyat bexosdan kelib chiqishi yoki maxsus loyihalashtirilishi mumkin. Pedagogik loyihalashtirish vazifalari 5-chizma Pedagogik vaziyat real shart-sharoitni hisobga olgan holda pedagogik jarayonni aniqlashtirish maqsadida loyihalashtiriladi. Pedagogik texnologiyalar loyihalashtirish ob’ekti bo‘lib, pedagog tomonidan turli metod, shakl va vositalardan foydalanilgan holda xatti-harakatlar ketma-ketligini belgilaydi. Ta’limiy makonni loyihalashtirish yangi turdagi o‘quv binolari qurish, ularni jihozlash va shu kabilar uchun amalga oshiriladi. Pedagogik loyihalashtirish texnologiyasi pedagogik tizimlar, jarayonlar, texnologiyalarni loyihalashtirish murakkab va ko‘p bosqichli faoliyatdir. V.S.Bezrukova fikricha u: modellashtirish, loyihalashtirish va konstruksiyalashtirish bosqichlaridan iborat. Pedagogik modellashtirish ob’ektning ideal obrazini shartli ravishda ishlab chiqish bo‘lib, uning muhim jihatlarini o‘zida mujassamlashtiradi. Modellar yozma, matn, grafik va faraziy bo‘lishi mumkin. Ularda pedagogik maqsadlar, vazifalar, samarali shart-sharoit, ob’ektning tarkibiy qismlari va ularning faoliyat ko‘rsatish usullari o‘z aksini topadi. Loyihalashtirishning ikkinchi bosqichi loyiha tuzish bo‘lib, bunda model pedagogik faoliyatda foydalanish mumkin bo‘lgan darajaga yetkaziladi. Pedagogik loyihalashtirishning uchinchi bosqichi konstruksiyalash bo‘lib, unda loyiha batafsil qismlarga bo‘linadi, real shart-sharoitga yaqinlashtiriladi, ya’ni bunda asosan metodik ishlar bajariladi. Pedagogik loyihalashtirishning asosiy prinsiplari: shaxsiy ustuvorlik prinsipi bo‘lib, o‘quvchi shaxsiga yo‘nalganlik, ularning qiziqishi, qobiliyati va imkoniyatlari hisobga olinganligi bilan etiborga molikdir. Loyihada umumpedagogik, ya’ni tabiiylik, insonparvarlik kabi prinsiplar amalga oshirilishi zarur. O‘z-o‘zini rivojlantirish prinsipi - dinamik rivojlanuvchan sharoitga moslashuvchan pedagogik ob’ektlar tizimini ko‘zda tutadi. Pedagogik loyihalashtirish vazifalari Pedagogik jarayon sa- maradorli- gini oshi- rish Ta’lim- tarbiya jara- yonini texno- logiyalash- tirish Shaxsning rivojlanishini oldindan bashorat etish Pedagogika nazariyasi va amaliyo- tini bog‘- lovchi zveno 81 Reallik prinsipi - amalda shunday ob’ektdan foydalanish mumkinligini anglatadi. Pedagogik loyihalashtirishda quyidagi tartibdagi xatti-harakatlar bajariladi: I. Tayyorgarlik ishlari: loyihalanadigan ob’ektni tahlil etish, loyihalash shaklini tanlash, loyihalashtirishni nazariy va uslubiy ta’minlash, loyihalashtirishni makon, vaqt nuqtai nazaridan ta’minlash, loyihalashtirishni moddiy-texnik va huquqiy- meyoriy ta’minlash; II. Loyiha ishlab chiqish: tizim hosil qiluvchi omillar tanlashning tarkibiy qismlarining o‘zaro uyg‘unlashtirish, loyihalash hujjatlarini tuzish; III. Loyiha sifatini tekshirish: loyihani fikran tajriba – sinovdan o‘tkazish. Loyihani ekspert baholash, o‘zgartirishlar kiritish, loyihadan foydalanish mumkinligi haqida qaror qabul qilish kabilar. Yuqorida zikr etilgan har bir xatti-harakatlar o‘z navbatida aniq maqsad va nisbatan kichik mantiqiy ketma-ket xatti-harakatlardan iborat bo‘lishi tabiiy hol. Loyihalash ob’ektini tahlil qilish. Eng avvalo uning tuzilmasini ko‘rish, tarkibiy qismlarining har birini alohida qarab, holatini va o‘zaro aloqalarini aniqlash kabi juda muhim bo‘lgan amallar nazarda tutiladi. O‘qituvchiga qo‘yilgan talablar: K asb ta’limi o‘qituvchisining vazifasini kasbiy pedagogik va ijtimoiy o‘ziga xosligi har doim o‘z shogirdlari, ota-onalar, keng jamoatchilik nigohida bo‘lishi, ular shaxsiga, axloqiy qiyofasiga yuqori talablar qo‘yadi. O‘qituvchiga qo‘yiladigan talablar qat’iy kasbiy sifatlar tizimi bo‘lib, kasbiy pedagogik faoliyatning muvaffaqiyatini belgilaydi. Eng avvalo, shuni unutmaslik zarurki, amaliy pedagogik faoliyatning faqatgina yarmi oqilona texnologiyaga asoslanib quriladi. Qolgan yarmisi esa, san’atdir. Shuning uchun ham pedagog kasbiga qo‘yilgan birinchi talab pedagogik qobiliyatlarning mavjudligidir. Bunday yondashuvga asoslanib biz pedagogda maxsus pedagogik mahorat mavjudmi, degan savolni qo‘yishga majbur bo‘lamiz. Pedagogik qobiliyatlar bolalar bilan ishlashga moyillik, bolajonlik, ular bilan muloqot va munosabatda bo‘lib, qoniqish hosil qilish kabilarning mujassamligini ko‘rsatuvchi shaxsiy fazilatlardir. Ko‘pchilik hollarda pedagogik qobiliyatni chiroyli gapirish, ashula ayta olish, rasm chizish, bolalarni tashkillashtirish kabi tor doiradagi xatti-harakatlarni bajarishga almashtiriladi. Olimlar tomonidan pedagoglarni quyidagi bosh qobiliyatlari ajratilgan: 1.Tashkilotchilik – o‘quvchilarni o‘zaro jipslashtirish, ularning shaxsiy burchlarini bilish, ishlarini rivojlantira olish, bajarilgan ishga yakun yasash kabi o‘qituvchilik malakalarida ko‘zga tashlanadi. 2. Didaktik – o‘quv materiali, ko‘rsatmali qurollar, jihozlarni tanlay olish va tayyorlash, aniq, lo‘nda, tushunarli va ketma-ket bayon eta olish, o‘qib-o‘rganish va ma’naviy qoniqish hosil qilishga qiziqtira olish, o‘quv-bilish faolligini oshirish kabilar. 3. Perseptiv – o‘quvchilar qalbiga yo‘l topa olish, ularning emotsional holatlarini ob’ektiv baholay olish, psixikaning o‘ziga xos jihatlarini aniqlay olish kabilarda namoyon bo‘ladi. 82 4. Kommunikativ – o‘qituvchining o‘quvchilar, ularning ota-onalari, o‘zining kasbdoshlari, ta’lim muassasalari rahbarlari bilan maqsadga muvofiq pedagogik munosabatlar o‘rnata olishida o‘z aksini topadi. 5. Suggestiv – o‘quvchilarga emotsional irodaviy ta’sir ko‘rsata olish. 6. Tadqiqotchilik – pedagogik vaziyat va jarayonlarni bilish va ob’ektiv baholay olish qobiliyati. 7. Ilmiy bilish – tanlagan sohadagi ilmiy bilimlarni o‘zlashtira olish qobiliyati. Yuqorida zikr etilgan va shu kabi boshqa qobiliyatlar pedagogning amaliy faoliyatida birday muhimlik darajasiga egami? So‘nggi yillarda amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar pedagogik qobiliyatlarning “asosiy” va “ikkinchi darajali yordamchi” turlarga ajratishga imkon beradi. Ko‘p sonli so‘rovlar natijasida muhim pedagogik qobiliyatlar sirasiga pedagogik kuzatuvchanlik, didaktik, tashkilotchilik, ekspressiv qobiliyat kabilarning kirishi haqida fikrlar bildirilgan. Pedagogik ta’lim muassasalariga qabul qilishda shu paytgacha pedagogik iste’dod (qobiliyat, o‘quv) hisobga olinmay, umumiy tanlovga asoslanildi. Shuning uchun ham ta’lim muassasalariga tasodifiy shaxslar kelib qolmoqda. Albatta, ideal holatda pedagogik faoliyat bilan ma’lum iste’dodga ega bo‘lgan kishilar shug‘ullanishi zarur. Lekin pedagog kasbi ommaviy kasbga aylangan. Faqatgina O‘MKHT tizimi uchun zarur bo‘lgan 160000 nafar iste’dodli pedagoglar qayerdan olinadi? Ko‘p sonli mutaxassislar fikricha, yorqin pedagogik qobiliyat mavjud bo‘lmagan holda, mehnatsevarlik, o‘z burchiga sodiqlik, o‘zi ustida muntazam ishlash kabi kasbiy fazilatlar ularning o‘rnini to‘ldirishi (qoplashi) mumkin. Pedagoglik kasbini muvaffaqiyatli egallash uchun pedagogik qobiliyatning mavjudligi juda muhim, lekin bu hamma narsaning yechimi topilganligini anglatmaydi. Qanchadan-qancha fan nomzodi, professorlar amalda pedagogik mahorat cho‘qqisini egallay olmaganlar. Ana shu bois ham, biz pedagogning muhim kasbiy fazilatlari sifatida mehnatsevarlik, ishchanlik, tartib intizomlilik, javobgarlik, o‘z oldiga aniq maqsadlar qo‘ya olishlik, unga erishishda oqilona yo‘llarni tanlay olish, tirishqoqlik, kasbiy mahorat darajasini muntazam oshira borishlik, mehnati sifatini oshirishga intiluvchanlik kabi kasbiy fazilatlarni e’tirof etamiz. Zikr etilgan talablar orqali pedagog o‘zi bajaradigan burchini ishchi sifatida amalga oshiradi. Ko‘z o‘ngimizda bozor munosabatlarining yo‘ldoshi hisoblangan o‘zgarishlar shu jumladan raqobatbardoshlik rivojlanmoqda. Bunday sharoitda pedagogning insoniy (odamiylik) fazilatlari kasbiy muhim ahamiyat kasb etib, ta’lim-tarbiya jarayonida ijobiy munosabatlarning vujudga kelishiga asos bo‘ladi. Ular: odamiylik, mehribonlik, sabr- toqatlilik, tartib-intizomlilik, halollik, to‘g‘rilik, poklik, javobgarlik, vijdoniylik, saxiylik, mehr-muruvvatlilik, yuksak axloqiylik, kelajakka ishonch, emotsional bosiqlilik, muloqotchilik, o‘quvchilarga nisbatan qiziquvchanlik, oq ko‘ngillik, o‘z- o‘zini tanqid qilishlik, do‘stlik, o‘zini tuta bilishlik, prinsipiallik, emotsional madaniyatlilik va ko‘plab shu kabilardir. O‘qituvchi uchun shart bo‘lgan fazilat insonparvarlikdir. O‘qituvchi har doim faol, ijodkor shaxs bo‘lishi zarur. A.S.Makarenko o‘zini tuta bilmaydigan o‘qituvchini 83 tormozsiz mashinaga o‘xshatgan edi. Chunki bunday mashina albatta halokatga olib keladi. Pedagogik takt o‘quvchilar bilan muloqotda bo‘lganda amal qilinadigan his- tuyg‘udir. O‘quvchi shaxsiga nisbatan hurmat uning o‘zagini tashkil etadi. O‘qituvchining shaxsiy va kasbiy fazilatlarini bir-biridan ajratish mumkin emas. Chunki ular yaxlitlikni tashkil etadi. Bunday fazilatlar kasbiy tayyorgarlik jarayonida, ya’ni o‘qitadigan predmetini, o‘qitish metodikasini bilish, keng ko‘lamda madaniy dunyoqarash, pedagogik mahorat, pedagogik mehnat texnologiyalarni bilishi, notiqlik san’ati va boshqalar vositasida shakllanadi. Kimlar o‘qituvchilik kasbini tanlashi mumkin? Bolalarga nisbatan mehr-muhabbat o‘qituvchilik ishining asosidir. Pedagogning fazilatlari bir-biri bilan uzviy bog‘liq yaxlit, majmuaviy tizimdir. O‘qituvchilik mahoratining tizimlilik xarakteri pedagogning kasbiy potensiali (imkoniyatlari) tushunchasida o‘z ifodasini topib, turli yo‘nalishlarda va darajalardagi faoliyat hamda tayyorgarlikni o‘zida mujassamlashtiradi. Qandaydir kasbga nisbatan qo‘yiladigan fazilatlar ro‘yxati professiogramma deb atalishi qabul qilingan kasbiy imkoniyat (potensial-lotincha “potencia” umumlashgan qobiliyat, imkoniyat, kuch ma’nosini anglatadi) pedagogning bosh tasavvuridir. Bu qobiliyat tabiiy va o‘zlashtirgan fazilatlari tizimiga birlashtirilib, pedagogga berilgan shart-sharoitda o‘z burchini bajara olish qobiliyatini belgilaydi. Kasbiy imkoniyat tizim sifatida kasbiy tayyorgarlik jarayonida quyidagi tenglik vositasida aniqlanishi mumkin. Pedagogning kasbiy potensiali (PKP) formulasiga binoan shaxsning o‘zgarmaydigan tug‘ma qobiliyatlari (tq)dan, qisman o‘zgaradigan shaxsning maxsus qobiliyati (qo‘mq)dan, maxsus tayyorgarlik jarayonida tarkib topadigan qobiliyatlar (mtjttq)dan va pedagogning amaliy faoliyatida o‘zlashtiriladigan (afo‘q) qobiliyatlar yig‘indisi ekanligini ko‘p sonli tadqiqotlar tasdiqlagan. Kasbiy potensial tushunchasining umumiy tuzilmasi yetarli darajada murakkab va ko‘p qirrali uni I.P.Podlasiy quyidagicha tasavvur etish mumkinligini ko‘rsatadi. Pedagogning kasbiy imkoniyatlari (potensiali) tuzilmasi 12 – jadval Kasbiy tayyorgarlik Pedagogik ijodkorlik Pedagogning kasbiy mahorati Pedagogik madaniyat Kasbga yo‘naltirish Pedagogik intellekt Innovatsion faoliyat Pedagogik tafakkur yuritish (fikrlash stili) Kasbiy kamol topish Kasbiy layoqat (kompetentlik) Gumanistik (insonparvarlik) yo‘nalishi Pedagogik texnika Kasbiy yo‘nalganlik Faoliyati jarayonida yangiliklarga intiluvchanlik Kasbiy rivojlanish Muloqot mahorati Pedagogik mehnatga Mehnatga ijodiy munosabat Kasbiy nuqtai nazar Ijtimoiy faollik 84 Bir so‘z bilan aytganda, professionalizm kasbiy nuqtai nazardan fikrlash va ta’sir ko‘rsatish demakdir. Ideal pedagogning mutaxassis, ishchi, inson tekisliklarida quyidagicha tasavvur etish mumkin (13-jadvalga qarang). Demak, o‘qituvchilik mahorati integrativ fazilat (sifat) bo‘lib, yuqori darajadagi madaniyat, bilim, malaka, amaliy qobiliyatlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Y.P.Azlarovning fikricha, pedagogik mahorat cho‘qqisiga yetishish juda mushkul va uzoq vaqt talab etadigan jarayondir. Haqiqiy usta o‘qituvchi bo‘lish uchun inson tug‘ma qobiliyatga ega bo‘lishi zarur, degan fikrlar ham mavjud. F.Gallning fikricha, inson bosh suyagi bilan insonning aqliy va axloqiy fazilatlari orasida bog‘liqlik mavjud. “Frenologiya” - bosh suyakning tashqi shakli bilan inson aqliy va axloqiy fazilatlarining bog‘liqligini o‘rganuvchi fandir. U avstriyalik vrach F.Gall tomonidan ilgari surilgan. Bunday qiziqarli faraz vositasida kimning bosh suyagi ensa, gardan qismiga bo‘rtiq (do‘nglik) mavjud bo‘lsa, u o‘qituvchilik kasbini tanlashi mumkinligiga ishora qilinadi. N.V.Kuzmina o‘qituvchi mehnatining turli jihatlarini psixologik nuqtai nazardan tadqiq etib, faqatgina 12 foizgina o‘qituvchilar tom ma’noda kasbiy pedagogik mahorat sohibi ekanligi, aksariyat o‘qituvchilar esa ta’lim-tarbiya usullarini yaxshi egallaganliklari va buning natijasida yuqori samaradorlikka erishganlarini ko‘rsatadi. Ye.A.Klimovning fikricha, pedagog kasbi sohiblarining mehnat predmeti inson-texnika, ishlab chiqarish texnologiyasi, ya’ni uning asosiy mazmuni insonlarning o‘zaro bog‘liq munosabatidan iborat bo‘ladi. Pedagogik kasb sohibi quyidagi xislatlarga ega bo‘lishi kerak (13- jadvalga qarang): insonparvarlik, gumanizm, faoliyatining jamoaviy va ijodiy xarakterga egaligi kabilar. Shuningdek, pedagogning mehnati aqliyligi, yuksak his-tuyg‘u (emotsional)ga egaligi va fuqarolik burchini his etishi bilan ham farqlanadi. Pedagogning insonparvarlik xislatlari o‘zining shogirdlari, atrofidagilarga yordam ko‘rsatishga doim tayyorligida, ularga nisbatan diqqat-e’tibor berishida, hurmatida namoyon bo‘ladi. Pedagog (murabbiy)lar o‘z shogirdlari bilan o‘zaro munosabatni ularning qiziqishlari, qobiliyatlari, xususan individual yosh xususiyatlariga bevosita bog‘liq bo‘lgan tafakkurlash xususiyatlariga ko‘ra tashkil etadi (quradi). Pedagogik faoliyatning yana bir muhim jihati ijodkorlik hisoblanadi. Pedagoglarga nisbatan ijodkorlik muntazam o‘zgaruvchan sharoitda kasbiy masalalarning yechimini topishni talab etadi. Pedagogning faoliyati jamoaviy xarakterga ega bo‘lib, pedagogik faoliyat natijalariga boshqa o‘qituvchilarning ishlari, oila, shuningdek, boshqa omillar ta’sir ko‘rsatadi. Albatta, pedagogning mehnatidagi muvaffaqiyat to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bevosita jamoadagi psixologik iqlimga, o‘qituvchilarning hamkorlik darajasiga, ularning ruhiy va jismoniy his-tuyg‘ulariga bog‘liq. tayyorgarlik Kasbiy moyillik Ijodiy tashabbuskorlik Kasbiy faollik Metodik mahorat 85 Moddiy va ma’naviy ishlab chiqarishning barcha sohalari kabi ta’lim sohasida ham kasb ichida tabaqalanish, ya’ni ixtisoslikka ajralish jarayoni kechmoqda. Shu bois ham kasb-hunar pedagogikasi mutaxassislar tayyorlashning mustaqil sohasi sifatida ajralib chiqqan. Amaldagi oliy ta’limning tayyorlov yo‘nalishlari, mutaxassisliklar va ixtisosliklar tasniflagichiga binoan umumlashgan holda “ta’lim” nomi bilan yuritilgan guruhga kiritilgan. Kasb ta’limi o‘qituvchilari tayyorlash yo‘nalishlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 16 avgustidagi 343-sonli qarori bilan tasdiqlangan bo‘lib, murakkab kasblar turkumiga mansub. Chunki u bir vaqtning o‘zida ikki: “inson-inson”, “inson-texnika” tizimida faoliyat ko‘rsatishni talab etadi. Ideal pedagog 13-jadval Mutaxassis Ishchi Inson Pedagogika nazariyasini bilish, pedagogik mahoratga ega bo‘lish, psixologiyani bilish, ta’lim-tarbiya texnologiyalarini qo‘llay olish malakasiga ega bo‘lish, mehnatni oqilona tashkil eta bilish malakasi. Ishga muhabbat, o‘quvchilarni sevish. Insonga ishonch. Pedagogik qobiliyat, umumiy aql-zakovat, sabr- toqat, kelajakka ishonch. O‘zini tuta bilish, izlanuvchanlik, reaksiyalarining aniq va tezligi, ko‘ngilchanlik, bolalarni tushunish, bolalar bilan ishlash, xohishi, nutqining aniq va ishonchliligi, talabchanligi, adolatlilik, to‘g‘ri so‘zlik, tashkilotchilik malakasi, muloqotga kirishuvchanlik, birovlarni tinglay olishlik. Maqsad qo‘yib unga erisha olish. Muntazam va rejali ravishda malakasini oshira borish, mehnat unumdorligini oshirishga intiluvchanlik. Ijodkorlik qobiliyati: har tomonlama ma’lumotlilik, mantiqiy fikr yuritish, kelajakka ishonch. Ishlash ishtiyoqi. Ishiga (kasbiga) sadoqat, jamoada ishlash malakasi, tirishqoqlik, tartib- intizomlilik, faollik, ishlab chiqarish vaziyatlariga yo‘naltirilganlik, ishlarni taqsimlay olish malakasi. Javobgarlikni o‘ziga olishga tayyorgarlik. Yuqori axloqiy sifatlar jamoatchilik hayotida faol ishtirok etish. Faol hayotiy nuqtai nazar (pozitsiya), har doim va har qachon shaxsiy o‘rnak, davlat qonunlariga hurmat, milliy g‘urur, vatanparvarlik, vatanini himoya qilishga tayyorlik, mustahkam sog‘lik, sog‘lom hayot tarzi, insonparvarlik, ma’naviylik, muloqotga kirishuvchanlik, oqillik, o‘ziga nisbatan talabchanlik va tanqidiy munosabatda bo‘lish. Kasbiy ta’lim o‘qituvchisi ko‘p ixtisoslik va mutaxassisliklarga ega. Ta’lim sohasida “mutaxassislik” tushunchasi (iborasi) ta’lim yo‘nalishi va mazmunini o‘zida aks ettiruvchi kategoriya sifatida qaraladi. Mehnat sohasida esa u kasb-hunar doirasida mehnatning yo‘nalishi va o‘ziga xos mazmuni deb talqin etiladi. Ta’lim sohasida mutaxassislik eng avvalo, mutaxassis faoliyati turi va uning mehnati qo‘llanish sohasini ko‘rsatadi. Masalan, avtomobillarga texnik xizmat ko‘rsatish mutaxassisligi bo‘yicha ma’lumot olish, ma’lum kasbiy vazifalarni bajarish imkonini beruvchi bilim, ko‘nikma va malakalar hamda shaxsiy fazilatlarni o‘zlashtirishni anglatadi. Pedagogik faoliyat ijtimoiy maxsus ko‘rinish bo‘lib, insoniyat jamiyati tomonidan to‘plangan bilim, tajriba, madaniyat, shuningdek, o‘quvchilarni rivojlantirish uchun yaratilgan shart-sharoitlari avloddan avlodga uzatishga yo‘naltirilgandir. Kasbiy pedagogik faoliyat maxsus tashkil etilgan ta’lim muassasalarida kechadi (amalga oshiriladi) va o‘quvchilar shaxsini rivojlantiradi. 86 Pedagogik faoliyatning maqsadi o‘quvchilarning imkoniyatlari, jamiyat va davlatning mutaxassis kadrlarga bo‘lgan talab hamda ehtiyojlarini hisobga olgan holda shakllantiriladi. Bir tomondan, u turli ijtimoiy, etnik guruhlar va yaxlit jamiyatning, ikkinchi tomondan, alohida shaxslarning moyilligi, ehtiyojlari, qiziqishlari va intilishlarini o‘zida ifodalaydi. Pedagogik faoliyatning asosiy ob’ektlari sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: Ta’lim-tarbiya muhiti, ta’lim-tarbiya beruvchi jamoa, o‘quvchilar faoliyati va ularning individual o‘ziga xos xususiyatlari. Pedagogik faoliyatning maqsadi bevosita quyidagi ijtimoiy pedagogik vazifalar yechimini topish bilan bog‘liq: tarbiyaviy mehnatni shakllantirish; o‘quvchilar faoliyatini tashkil etish; tarbiyalovchi jamoani tuzish; shaxsiy sifat va fazilatlarni rivojlantirish. Kasbiy pedagogik faoliyat - bu integrativ faoliyat bo‘lib o‘ziga psixologik, pedagogik va ishlab chiqarish texnologik komponetlarni qamrab oladi. Kasbiy pedagogik faoliyatning asosiy maqsadi o‘quvchilarni kasb-hunar sir-asrorlariga o‘rgatish va shaxsiy rivojlanishlarini ta’minlashdan iborat. Kasbiy pedagogik faoliyat jarayonida eng kamida quyidagi ikki turdagi munosabatlar sodir bo‘ladi: Pedagogning pedagogik ta’sir vositasi va predmetiga nisbatan munosabatlarni ifodalovchi sub’ekt-ob’ekt munosabatlari; pedagogik o‘zaro tasir jarayonidagi sub’ekt-sub’ekt munosabatlari. Pedagogik o‘zaro ta’sir maqsadlarini amalga oshirish o‘z navbatida o‘quvchilarga ta’sir ko‘rsatish vositalari va usullarini tanlash hamda qo‘llash bilan bog‘liq. Mavjud bilimlarga asoslangan holda, pedagog vositalar va o‘z xatti-harakat usullarini qiyoslaydi. Pedagogik masalalar yechimini topish usullarini tanlab, o‘qituvchi har bir o‘quvchining individual sifatlarini mo‘ljallashi, jamoadagi shaxslararo munosabatlar xususiyatlarini, jihozlanganlik darajasini, pedagogik jarayon davomiyligini hisobga olishi zarur. Bundan pedagogik masalalarning yechimini topish ko‘p jihatdan o‘qituvchi shaxsiga va uning kasbiy mahoratiga bog‘liqlishi kelib chiqadi. O‘quvchining kasbiy rivojlanishi kasbiy pedagogik faoliyatning asosiy natijasidir. Pedagogning kasbiy layoqati muhim shaxsiy komponentdir. U integrativ xususiyatga ega bo‘lib, mutaxassisning ishchanlik va shaxsiy fazilatlarini o‘zida mujassamlashtiradi hamda bilim, ko‘nikma malaka va tajribalar darajasida o‘z ifodasini topadi. 87 O‘qituvchi shaxsi 6-chizma Kasb-hunar ta’limi o‘qituvchisining muhim fazilatlari Pedagog shaxsining tuzilmasida kasbiy fazilatlar muhim ahamiyatga ega. Ular sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin: maqsadga intiluvchanlik, shaxsiy faollik, o‘z- o‘zini boshqara olish, o‘quvchilar bilan ishlash xohishining mavjudligi, ekstremal vaziyatlarda o‘zini yo‘qotmaslik, to‘g‘riso‘zlik, haqgo‘ylik, zamonaviylik, insonparvarlik, bilimdonlik, pedagogik takt sohibi ekanlik, intizomlilik, pedagogik ishonchlilik. O‘qituvchining muhim kasbiy pedagogik fazilatlaridan biri mantiqiy fikrlash hisoblanadi. Bunday xislat tushunchalarni tahlil etish, sintezlash, turlash, mantiqiy aloqalarini o‘rnatish, operatsiyalarini bajarishga yo‘naltirilgan mantiqiy fikrlash usullarini yaxlit shakllanganligi kabilarda namoyon bo‘ladi. Shuningdek, pedagog professiogrammasiga artistik qobiliyati ham kiradi. Bu qobiliyat obrazga kirib fikr va yechimlar topishni qamrab oladi. Shaxsning muhim kasbiy fazilatlari uning aqliy, emotsional, irodaviy tavsifi sifatida kasbiy pedagogik faoliyat natijalariga ta’sir ko‘rsatadi, pedagogning individual ish uslubini belgilaydi. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Pedagogik jarayonning mohiyati nimadan iborat? 2. Kasb ta’limi o’qituvchisining kasbiy tayyorgarligining mazmuni nimalardan iborat? 3. O’qituvchining pedagogik vazifalarini aytib bering. 4. Ta’lim-tarbiya jarayonini loyihalashtirishning mohiyati nimadan iborat? 5. Pedagogik loyihalashtirishning vazifalarini aytib bering. 6. Pedagogik loyihalashtirishda qanday hatti-harakatlar bajariladi? Muhim kasbiy sifatlar Kasbiy layoqatlilik Shaxsiy ‘nalganlik O’qituvchi shaxsi ? 88 3.3. KASB-HUNAR TA’LIMINING MAQSADI VA MAZMUNI Reja: 1. Kasbiy ta’limning maqsadi va ta’lim tarbiya faoliyati. 2. Ijtimoiy tajriba yoki madaniyatni maqsadga muvofiq pedagogik tilga o‘girilishi. 3. Ta’lim mazmunini tanlab olishga umumiy yondashuv. 1. Kasbiy ta’limning maqsadi va ta’lim tarbiya faoliyati U yoki bu ta’lim texnologiyasining tanlanishi eng avvalo maqsadga, ya’ni qanday darajada bilim, va shaxsiy fazilatlarning o‘zlashtirilishi nazarda tutilganligiga bog‘liq. Aniq maqsadni ko‘zlamagan mashg‘ulot samara bermaydi, chunki olingan natija bilan ko‘zlangan maqsadni bir-biriga qiyoslab pedagogik jarayon (mashg‘ulot) samaradorligini aniqlash mumkin, xolos. Yetarli darajada aniq bo‘lmagan maqsadsiz mashg‘ulot ishtirokchilarning ortiqcha hissiyotlarga berilishi, o‘quvchilarni o‘quv- bilish faoliyatiga undovchi rag‘batning pasayishi, o‘quv materiali, o‘quv predmeti, tanlagan kasbiga nisbatan salbiy munosabatda bo‘lishi kabilarga sabab bo‘ladi. An’anaviy ta’lim maqsadni pedagog faoliyati orqali ifodalashga intilgan. Masalan, qishloq ho‘jalik mashinalari turkumiga mansub pluglarning tasniflanishini bayon etish. Bu bir tomonlamalikni keltirib chiqarishi tabiiy hol. Ta’lim-tarbiya va o‘quvchi shaxsini rivojlantirish maqsadlarini ta’lim mazmuni, pedagog va o‘quvchining faoliyati orqali ifodalash bu sohada kutilayotgan natijalar haqida aniq tasavvurga ega bo‘lish imkonini beradi. Maqsadni o‘quvchilar xatti-harakatida ifodalanadigan aniq ko‘rinadigan va o‘lchanadigan natijalar orqali belgilash g‘oyasi ilk bor R.Tayler tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, biz bu g‘oyaga to‘liq qo‘shilamiz. Kasbiy talim maqsadi avvalo jamiyat va davlatning talab hamda ehtiyojiga binoan shakllantiriladi. Demak, u mashg‘ulot (dars)ning ma’lum bosqichi maqsadidan to komil inson shaxsini shakllantirishgacha kengayib borishi mumkin. Komil insonni shakllantirish jamiyatimizning oliy maqsadi bo‘lib, u uzluksiz ta’lim jarayonida ta’minlanishi ko‘zda tutiladi. Shuning uchun uzluksiz ta’lim tizimining umumiy maqsadi quyidagi darajalarda aniqlashtirilishi mumkin: 1. Respublikamiz uzluksiz ta’limining global maqsadi – barkamol shaxsni shakllantirish; 2. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimining maqsadi – mehnat bozorida raqobatbardosh, yuqori malakali, keng ixtisosli mutaxassis kadrlarni tayyorlash. 3. Kasb-hunar kollejlarining maqsadi – aniq soha uchun DTS va TTS doirasida bilim, ko‘nikma, malaka va shaxsiy fazilatlarga ega kichik mutaxassis kadrlar tayyorlash. 4. O‘quv predmetlarining maqsadi – aniq sohaga oid texnika va ishlab chiqarish texnologiyalarining mohiyatini yorituvchi bilim va shaxsiy fazilatlarni shakllantirish. 89 Mavzu (mashg‘ulot, dars)ning maqsadi - ilmiy tushuncha, dalil, xulosalar tizimini shakllantirish. 5. Mashg‘ulot dars bosiqichining maqsadi – motivlashtirish, shakllantirish, nazorat qilib baholash kabilar. Amaliyotda maqsadlar vazifa sifatida ham talqin etiladi. Demak, maqsad va vazifa shunday aniq qo‘yilishi kerakki, unga erishilganlik haqida aniq xulosa chiqarish imkoni mavjud bo‘lsin. Buning uchun har bir vazifani shakllantirishda quyidagilarga amal qilish zarur: - har bir vazifani (mashg‘ulot) dars yakunida o‘quvchi quyidagilarni bajara olishi lozim...”deb boshlang; - har bir vazifani raqamlang; - har bir vazifani quyidagi amallar bilan boshlang: sanab o‘ting, so‘zlab bering, ko‘rsatib bering, tanlang, hisoblang va hokazo.; - har bir vazifani o‘quvchi so‘zi bilan qo‘ying; - har bir vazifa faqat bitta natijani ko‘zlasin, ikki yoki undan ortig‘ini emas; - har bir vazifani shunday qo‘yingki, u “o‘quvchining o‘zini keyinchalik qanday tutishi kerakligiga ishora qilsin”. 2. Ijtimoiy tajriba yoki madaniyatni maqsadga muvofiq pedagogik tilga o‘girilishi O‘qituvchi tomonidan uzatilishi va o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirishiga imkon beruvchi omillar tizimiga pedagogik jarayon deb ataladi. Pedagogik jarayonni tashkil etuvchi muhim komponentlar sirasiga uning ishtirokchilari, maqsadi, mazmuni kiradi. Chunki bu tarkibiy qismlar (komponentlar)siz ta’lim-tarbiya va rivojlanish jarayoni me’yorida kechishi mumkin emas. Demak, pedagogik jarayonda o‘quvchi bilimi va shaxsiy fazilatlaridagi o‘zgarishlar bosh ko‘rsatkich hisoblanadi. Shuning uchun ham kasbiy ta’lim-tarbiya ishi shunday tashkil etilishi zarurki, unda imkon qadar belgilangan maqsadga erishilsin, buning uchun empirik tasavvurlar va hayotiy tajribalar bilan chegaralanib qolish kamlik qiladi. To‘laqonli kasbiy ta’lim maqbul vaqt davomida belgilangan o‘quv materialini o‘quvchilar tomonidan talab darajasida har tomonlama chuqur va puxta o‘zlashtirilishini ta’minlab, jamiyat taraqqiyotiga o‘zining munosib hissasini qo‘shuvchi yuqori malakali, keng ixtisosli, raqobatbardosh mutaxassis kadrlar tayyorlashni anglatadi. Bundan kasb-hunar ta’limining aniq maqsadga yo‘nalganligi kelib chiqadi. Ana shu maqsadga yo‘nalganlik o‘z navbatida jamiyat taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, kasb-hunar ta’limi o‘ziga xos ijtimoiy vazifani bajaradi. Kishilik jamiyatining turli tarixiy davrlarida kasb-hunar ta’limining maqsadlari, mazmuni, hajmi, xarakteri, tashkil etish shakllari, amalga oshirish metod va vositalari turlicha bo‘lgan. Kasbiy ta’lim mazmunining hajmi kishilik jamiyati tajribalari, madaniyati ko‘lamiga, xarakteri esa uning darajasi, yo‘nalishi va eng avvalo jamiyat tuzilmasiga 90 bog‘liq bo‘ladi. Bundan jamiyat maqsadi, talab va ehtiyojlari, orzu-umidlariga binoan kasbiy ta’lim-tarbiya mazmuni, uning tarkibi va yo‘nalishi aniqlanishi kelib chiqadi. Kasbiy ta’lim jarayonida o‘quvchilar ta’lim (o‘quv materiali) mazmunini o‘zlashtiradilar. Bu mazmun qancha kam va tushunarli bo‘lsa, kasbiy ta’lim-tarbiya jarayoni ham unga mos holda qisqa bo‘ladi. Lekin bu jarayon samaradorligi aniq boshlang‘ich va so‘nggi holatiga ko‘ra baholanadi. Umuman, ta’lim-tarbiya, shuningdek, kasb-hunar ta’limi jarayoni murakkab jarayonlar turkumiga mansubligi e’tirof etilgan. Chunki o‘quv materialining o‘zlashtirilishini ta’min etuvchi psixik jarayonlarni bevosita kuzatish imkoniyati mavjud emas. Ular to‘g‘risida o‘quvchilarning tashqi ko‘rinishlari (hatti-harakatlari) va natijaga binoan xulosa chiqarish mumkin xolos. Shuning uchun ham kasb-hunar ta’limining mohiyatini tushunish uning qonuniyatlari va qoidalarini bilishni talab etadi. Biz kasbiy ta’lim mazmuni deganda pedagogik tilda o‘z ifodasini topgan jamiyat to‘plagan tajribalarni tushunamiz. U bir paytning o‘zida ta’lim maqsadlari, o‘zlashtirish ob’ekti, ta’lim-tarbiya natijasi sifatida namoyon bo‘ladi. Kasb-hunar ta’limi jarayonida maqsad, mazmun, o‘zlashtirish qonuniyatlariga mos aniq maqsadlar shaklida o‘quvchilar oldiga vazifa sifatida qo‘yiladi. O‘quvchilar vazifalarning mohiyatini anglab, unga mos o‘quv-bilish faoliyatini amalga oshiradilar. Natijada o‘quvchilarning ongli, faol, mustaqil o‘quv-bilish faoliyati orqali o‘quv materialini o‘zlashtirilishiga erishiladi. O‘qituvchi o‘zlashtirish qonuniyatlarini bilish orqali o‘quvchilarning o‘quv- bilish faoliyatlarini boshqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘zlashtirish natijalari esa, o‘z navbatida keyingi xatti-harakatlar xarakterini belgilaydi. Shunday qilib, kasb- hunar ta’limi o‘quvchilar oldiga ma’lum maqsadlarning qo‘yilishi bilan boshlanadi. Maqsadning qo‘yilishi va uning qabul qilinishi turlicha kechishi mumkin. Eng avvalo u diqqat-e’tiborini qaratish, eshitish, ko‘rish, ushlab ko‘rish, xatti-harakat usullarini bajarish, ya’ni idrok (his) etish darajasida amalga oshiriladi. Keyinchalik maqsadlar murakkablashib, turli vazifalar, savollar ko‘rinishiga ega bo‘lib, amaliy xarakterdagi ijodiy ishlarni bajarish darajasigacha oshib boradi. Maqsadlarni o‘quvchilarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bevosita talabalar ehtiyojlari, ya’ni materialning yangiligi, o‘quvchining mustaqilligi, o‘ziga bo‘lgan ishonchi kabilarni hisobga olgan holda qo‘yish zarur. Ta’limning keyingi bosqichi yangi axborotni idrok etish va mohiyatini tushunishni tashkil etishdir. Idrok etish turli yo‘llar bilan tashkil etiladi, unda avvalgi o‘zlashtirilganlarga tayanish va kelgusilariga ishora qilish holatlari bir paytning o‘zida kechadi. Bunda yangi materialni tashkil etish turlicha: induktiv, deduktiv yoki traduktiv kabilar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Keyingi bosqich idrok etilganni xotirada saqlash, yangi axborotlarni mustahkamlashdir. Lekin o‘qituvchi uchun har doim o‘zlashtirish jarayoni qanday kechayotganligini bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun o‘z navbatida teskari aloqani amalga oshirish zarur. Teskari aloqa faqat o‘qituvchiga o‘zlashtirish natijalarini aniqlash uchungina emas, balki o‘quvchilar uchun o‘zini-o‘zi nazorat qilish, o‘qib-o‘rganishga nisbatan ongli munosabatda bo‘lish uchun zarur. Shuning uchun ham o‘zlashtirish natijasini nazorat qilish kasbiy ta’lim-tarbiya jarayonining muhim bosqichi sifatida e’tirof etiladi. 91 Yuqorida zikr etilgan barcha bosqichlar birgalikda kasbiy ta’limning yaxlitligini ifodalaydi. Shuningdek, bu barcha bosqichlar ochiq-oydin o‘zini ko‘rsatadi, degan ma’noni anglatmaydi. Real ta’lim jarayonining u yoki bu bo‘lagida (bosqichida) ular o‘rin almashishi va turli darajada namoyon bo‘lishi mumkin. Bu holat pedagogik mantiqqa tegishlidir. Ta’lim jarayonini harakatga keltiruvchi kuch sifatida jamiyatning yuqori malakali, keng ixtisosli, raqobatbardosh kadrlarga bo‘lgan talabi bilan ularni haqiqiy tayyorgarlik darajasi orasida ziddiyatlar e’tirof etilgan. Bu ziddiyatli holatni harakatga keltiruvchi kuch sifatida barcha ko‘rinishda ta’lim mazmunini o‘zlashtirish va o‘quvchini shakllantirish qonuniyatlari hisobga olingan holda amalga oshiriladi. Demak, kasb-hunar ta’limida jamiyat talablari asosiy omil hisoblanadi. Ularsiz kasbiy ta’lim-tarbiya jarayoni bo‘lmaydi, bo‘lishi ham mumkin emas. Jamiyatda yosh avlodni tayyorgarlik darajasiga qo‘yilgan talablar kasbiy tayyorgarlik natijalarini baholash uchun o‘ziga xos me’yor va mezon vazifasini o‘taydi. Har doim ham talab bilan tayyorgarlik darajasi bir-biriga mos bo‘lavermaydi, bunday holat o‘z navbatida uzoq tarix davomida isbotlangan va muntazam ravishda rivojlanib boruvchi tajribalarni tez fursatlar ichida o‘rganish mumkinligini ko‘rsatadi. Shuning uchun ham har doim zikr etilgan ziddiyatli holat kasb ta’limini harakatlantiruvchi kuch sifatida xizmat qiladi. Bu ziddiyat turlicha shaklda o‘z ifodasini topishi mumkin. Har bir shaxsga kasbiy ta’lim berishda harakatga keltiruvchi kuch, bir tomondan unga qo‘yilgan talab, ikkinchi tomondan, undagi imkoniyat va motivlar orasidagi ziddiyatlar hisoblanadi. Ma’lumki, motivlarsiz kasbiy ta’lim jarayoni amalga oshmaydi. Demak, o‘quvchilarning motivatsiyasi ziddiyatlarning muhim komponentidir. Kasbiy ta’lim o‘qituvchi-o‘quvchi, faol o‘quv-bilish faoliyati hamda ta’lim mazmunining o‘zaro ta’siri, aloqadorligi jarayonida sodir bo‘ladi. Aynan mana shu holat ta’limning ikki tomonlamaligi, ya’ni mazmuniy va jarayoniy jihatlarining yaxlitligini ko‘rsatadi. O‘zlashtirish ilgarigi tajriba bilan yangisini, yangi axborot bilan avval anglangan axborotlarni bir-biriga qo‘shilishidir. O‘zlashtirish ijtimoiy tajribani shaxsiy mulkka aylanishini anglatadi. O‘zlashtirish tartibsiz va maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirilishi mumkin. Agar katta yoshlilar bolalar diqqat-e’tiborini o‘ziga tortib ma’lum obekt xususiyatlarini tushuntirsa, maqsadga muvofiq o‘zlashtirish jarayoni kechgan bo‘ladi. Maqsadga muvofiq o‘zlashtirish ham o‘z navbatida mustaqil va maxsus tashkil etilgan jarayonda amalga oshadi. Psixologik jarayonlar: idrok etish, fikr yuritish, xotira va uning natijasi o‘laroq o‘zlashtirish ham ma’lum faoliyat ko‘rinishidir. Yetuk psixolog olim L.S.Vigotskiy fikricha, individning mehnat faoliyati, eng avvalo qurollarni anglab, jamoaviy tajriba to‘plash natijasi sifatida namoyon bo‘ladi. Bu tajribani yosh avlod tomonidan o‘zlashtirish doimo idrok etish orqali kechadi. Shunday qilib, ma’lum materialni o‘zlashtirish shart-sharoitlari va vositasi avvalo tashqi moddiy, so‘ngra ichki (psixologik) faoliyatlarni birlashish (tutashish) joyida sodir bo‘ladi. Idrok etish har qanday o‘zlashtirishning boshlang‘ich va zaruriy sharti hisoblanadi. U eng avvalo moddiy xatti-harakatlarda, so‘ngra esa moddiylashtirilgan tasvirlarda, ob’ekt sari yoki belgilarda kechadi. 92 Idrok etish, tasavvur hosil qila olish va undan bilim, ko‘nikma va malaka darajasiga rivojlantiriladigan mazmunga binoan o‘zlashtirish darajalari farqlanadi. Pedagogik psixologiyada tushunchalar, ko‘nikma, malaka fikrlash usullari farqlanadi. Bu faoliyatning har bir turi o‘ziga xos o‘zlashtirish usullarini talab etadi. Bilimlarni o‘zlashtirish: dalillarni idrok etish, fikrlash va xotirada saqlash jarayonida kechadi. Har qanday o‘zlashtirish jarayonining zaruriy komponenti xotirada saqlash hisoblanadi. Turli vaziyatlarda avval o‘zlashtirilgan bilimlarga tayanish xotirada ularni mustahkamlaydi. Bilimlar, ma’lum tartibga solinsa, boshqa bilimlar bilan qonuniy bog‘lansa, tizimli bilimning ma’lum bo‘lagiga aylansa to‘laqonli o‘zlashtiriladi. Bunday holda material hajmi o‘zlashtirishga to‘siq bo‘lmaydi. Bilimlar qancha aniq bo‘lsa, sezgi tajribalari o‘zlashtirishga asoslansa, ko‘rsatmalilikning roli shuncha ortadi. Sezgi organlari kancha chegaralangan, axborot mavhum va umumlashgan bo‘lsa, unga mos ravishda o‘quvchidan yuqori darajadagi umumlashtirish va mavhumlashtirish faoliyati talab etiladi. Lekin har qanday umumlashgan faoliyatning asosi aniq dalil, tushuncha tizimidan tashkil topadi. “Tushuncha” deganda o‘rganilayotgan ob’ekt (predmet, buyum, hodisa, jarayon, tirik mavjudot)ning eng muhim xususiyatlari, aloqalari, munosabatlari kabilarni o‘zida ifodalovchi fikr shakli tushuniladi. Amalda tushunchalar: so‘z orqali (verbal), matn, jadval, grafik, shartli belgilar ko‘rinishida ifodalanadi. Bunday axborot har qanday o‘quvchilarda mavjud bo‘lgan aniq bilimlar, sezgi va tasavvurlariga tayanadi. To‘laqonli o‘zlashtirishning hal qiluvchi sharti tushunchaning anglanganlik darajasi hisoblanadi. Bilish hali uddalay bilish degani emas. Xatti-harakat usullarini o‘zlashtirish o‘quv faoliyatining maxsus sohasi, bosqichidir. O‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan xatti-harakat usullari psixologiyada ko‘nikma va malakalar deb e’tirof etiladi. Malaka xatti-harakat usullarini aniq, tez va takomil darajada amalga oshirishni anglatadi. Ko‘nikma xatti-harakat usullari bo‘lib, u bir qancha operatsiyalar ketma- ketligidan tashkil topadi va umumiy maqsadga yo‘nalib, o‘zlashtirgan bilimlarni turli vaziyatlarda asta-sekinlik bilan qo‘llashni ko‘zda tutadi. Malaka turli darajada o‘zlashtirilib, har doim ong bilan nazorat qilinadi. Har qanday xatti-harakat usullari ko‘nikma yoki malakaga aylanishi uchun bir necha marta takrorlanishi zarur. Bunda malaka uchun dastlab bir xil operatsiyalarni oddiy va keyinchalik esa turli sharoitlarda takrorlash zarur. Amaliy ko‘nikma va malakalar bevosita sezish organlariga tayangan holda o‘zlashtirilishi mumkin, bunda eshitish, kuzatish, xatti-harakatlarni amalga oshirish, chamalash, ranglarni farqlash kabi sensor ko‘nikma va malakalar hosil bo‘ladi. Motor ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish uchun dastgohda ishlash, mashinada yozish, yo‘riqnoma bo‘yicha tajriba-sinov ishlariga tayyorlanish kabi harakatlanish mashqlarini bajarish talab etiladi. Ba’zi bir ko‘nikma va malakalar sensomotor o‘zlashtirishni talab etadi. Masalan, xat yozish, chizma chizish, grafiklar tuzish kabilar. Intellektual (aqliy) xatti-harakatlar ham ko‘nikma va malaka deb e’tirof etiladi. 93 Aqliy va amaliy ish-harakat usullarini qat’iy ravishda “Buyuk xitoy devori” bilan ajratish to‘g‘ri emas, chunki barcha amaliy xatti-harakat u yoki bu darajadagi aqliy xatti-harakatlarni nazarda tutadi. Tabiiyki, bilimlarsiz ko‘nikma shakllanmaydi va shakllanishi ham mumkin emas. Biror narsani ongli bajarish uchun eng avvalo nima, qanday va nima uchun kerakligini bilish zarur bo‘ladi. Bu bilan bilimlarni qo‘llash ularni yangi darajada o‘zlashtirishga aylanadi. Bilimlarni qo‘llashda faoliyatning zaruriy sharti va tarkibiy qismi sifatida tafakkurlash (fikr yuritish) ishtirok etadi. Lekin fikrlash tajribasini o‘zlashtirish maxsus faoliyat sohasidir. Ob’ektiv olamning muhim xususiyatlari, aloqalari va munosabatlarini inson ongida bilvosita va umumlashgan holda aks etishi tafakkurlashni anglatadi. Fikrlash eng avvalo tahlil etish va sintezlash vositasida amalga oshiriladi. Analitik – sintetik faoliyat barcha fikrlash operatsiyalarida qiyoslash, umumlashtirish, mavhumlashtirish, turlash, aniqlashtirish kabilarda amalga oshiriladi: har qanday qiyoslash qiyoslanayotgan ob’ektlarni sintezlashni, bo‘laklashni ko‘zda tutadi. Fikrlash rivojlanish bosqichlariga ko‘ra ko‘rgazmali, obrazli va abstrakt, nazariy turlarga bo‘linadi. Fikrlash (tafakkurlash) ob’ektlarning xususiyatlari va munosabatlarini yoritish (ifodalash)ga oid faoliyatdir. Pedagogik manbalarda ta’lim mazmuni haqidagi masala munozarali xarakterga ega. Bu tushunchani izohlashga ko‘plab yondashuvlar mavjud bo‘lib, uning mohiyati va ildizlari uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Bilimlarni egallashga yo‘naltirilgan ta’lim mazmuni shaxsning ijtimoiylashuviga imkon berib, fan va ishlab chiqarish sohalari bilan o‘quvchini (tanishtiradi) muloqotini belgilaydi. Shuningdek, ushbu yondashuvga ko‘ra, bilimlar o‘quvchilarning qadriyatlar yondashuvi I.Y.Lerner, M.N.Skatkin, B.M.Bim-Bad va shu kabi pedagog olimlar tomonidan ta’lim mazmunining mohiyati aniqlangan. Yuqorida zikr etilgan olimlarnig fikricha, ta’lim mazmuni faqat bilim va ko‘nikmalardan iborat emas. Zero, bilim va ta’lim mazmunining muhim elementidir. Rus pedagog olimi I.Y.Lerner bilimlarni quyidagi uch vazifa (funksiya)sini ajratib ko‘rsatadi: 1. O‘rganilayotgan real voqelik haqida umumiy tasavvur hosil qilish, jamiyat va insoniyatning yaxlit rivojlanishini ilmiy tasavvur etish; 2. Xatti-harakat usullarini mo‘ljalga olish asoslarini yaratish yoki xatti-harakat usullarining yo‘nalishini aniqlash; 3. O‘qib-o‘rganilayotgan ob’ektlarga nisbatan emotsional munosabatlar asoslarini shakllantirish, shu yo‘l bilan dunyoqarashni tarbiyalash vositasi bo‘lish. Ijtimoiy tajribalar: bilim, xatti-harakat usullari, ijodiy tajriba yoki izlanuvchan faoliyat hamda emotsional qadriyat munosabatlarini o‘ziga qamrab oladi. Ta’limda uzluksizlikni ta’minlash o‘quv predmeti qismlaridagi zarur va to‘g‘ri nisbatni o‘rnatish zaruriyatidan kelib chiqadi. Shuningdek, uzviylik tushunchasi ta’limning turli bosqichi, shakli, metodlarida bilim, xatti-harakat usullari va shaxsiy fazilatlarga qo‘yiladigan talablarni ko‘zda tutadi. Uzviylik quyidagi ikki omilni hisobga olgan holda amalga oshiriladi: 1) fanning mazmuni va mantiqi; 2) bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni qonuniyatlari. O‘quv predmetini o‘zlashtirishda birinchi 94 omilning ahamiyati muhim bo‘lib, tushuncha, dalil, qonunlar kabi o‘quv predmeti mazmunini tashkil etuvchi tarkibiy element, ketma-ket, asta-sekinlik bilan o‘rganilayotgan ob’ekt mohiyatini imkon qadar anglab borishga sharoit yaratadi. Ikkinchi omil ilmiy bilimlarga ishlov berishni talab etadi. Shunday qilib, uzviylik faqatgina to‘g‘ri chiziqli emas, balki o‘quv materiallarini o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi qulay bo‘lgan holatda shakllantirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Uzviylikni ketma-ket amalga oshirilishi ta’lim istiqbol tavsifini beradi. Bunda alohida mavzular bir-biridan tubdan ajratilgan emas, balki birinchisi ikkinchisi uchun asos va ikkinchini mo‘ljal sifatida hisobga olinishini ko‘zda tutadi. Amalda ta’lim mazmunini loyihalashtirish quyidagi ikki darajada amalga oshiriladi: - blok modulli o‘quv dasturi darajasida; - aniq maqsadga muvofiq o‘quv materiali sifatida. Bunda ixtisoslik qaysi kasbga mansubligi, shuningdek, kasbning o‘zi qanday faoliyat turiga tegishli ekanligini ham aniqlashtiradi. Aniq yo‘nalishda tanlab olingan ta’lim mazmuni yuqoridan pastga “qavatma-qavat” tahlil etiladi. Yuqori qatlam iqtisodiyot sohasiga tegishli bo‘lsa, o‘rta qavat kasb-hunarga va pastki qavat alohida ixtisosliklarga to‘g‘ri keladi. Bunday yondashuv zamonaviy kasb-hunar ta’limi mazmunini shakllantirish muammosi yechimi sifatida e’tirof etilmoqda. Chunki bunda kasb yoki ixtisoslik nuqtai nazaridan pastdan emas, balki aniq yo‘nalish doirasidagi kasbiy ta’lim mazmuni yaxlit tizim sifatida yuqoridan pastga tomon tadqiq etiladi. 3. Ta’lim mazmunini tanlab olishga umumiy yondashuv I. Ta’limda uzviylik o‘quv predmetining tashkiliy qismlarining to‘g‘ri nisbati va zaruriy bog‘liqligini ta’min etadi. O‘quv materialining joylashishi va bu materialni o‘zlashtirish usullarini tanlashdagi uzviylik quyidagi ikki omilni hisobga olish bilan amalga oshiriladi: Ushbu o‘quv predmeti tegishli fan mazmuni va mantiqi hamda bilimlarni o‘zlashtirish jarayonining qonuniyatlarini, fanning mazmuni va mantig‘i o‘quv predmetining uzviyligini ta’min etishda muhim ahamiyat kasb etadi: tushuncha, qonunlar va dalillar, o‘quv predmeti mazmunining o‘zagi hisoblanib, ketma-ket joylashadi va o‘rganilayotgan sohaga oid bilimlarning kengayib borishini ta’minlaydi, oldingilari keyingilari bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Bilimlarni o‘zlashtirish jarayonining qonuniyatlari omili ilmiy bilimlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘quv predmeti mazmuni sifatida talqin etilishiga yo‘l qo‘ymaydi, unga didaktik ishlov berishni talab etadi. Shunday qilib, uzviylik faqatgina to‘g‘ri chiziqli emas, balki o‘quv materialini konsentrik joylashuvida ham amalga oshiriladi. Tushunchalarni keng va chuqur aloqadorligini o‘rganish mazmunini boyitishga uni o‘zlashtirish shakllarining uzviyligini ta’min etadi. Uzviylik alohida o‘quv predmetlarinigina emas, balki turli o‘quv predmetlarining o‘zaro munosabatlarini ham qamrab olishi zarur. Buning uchun turli o‘quv predmetlarini o‘rganishda ob’ektlarning turli jihatlarini ob’ektiv aloqadorligi asos hisoblanadi. 95 II. Ta’lim mazmuni avval DTS (TTS), so‘ngra o‘quv reja va dasturi shaklida loyihalashtiriladi. Ta’lim mazmuni ta’lim jarayonining asosiy elementi (tashkil etuvchi komponenti)ni o‘zlashtirish natijasida ijtimoiy maqsadlarga erishiladi. O‘zlashtirilishi zarur bo‘lgan ijtimoiy madaniy tajribaning tavsifi va hajmi aniq shart-sharoit, makon, zamon, shuningdek ta’lim muassasasining turi va darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Ta’lim mazmunini tashkil etuvchi tarkibiy qismlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: a) samarali amaliy faoliyat tajribasi, ya’ni mehnat, iqtisodiyot, siyosat ijtimoiy va boshqa sohalardagi vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish. b) bilish tajribasi, atrof olam rivojlanishi qonuniyatlarini anglash metodlari va natijalari; v) umumiy maqsadlarga erishish jarayonidagi ijtimoiy o‘zaro ta’sirlar tajribasi; g) axloqiy etik tajriba; d) ma’naviy-madaniy tajriba va shu kabilar. O‘qitish mazmuni muayyan ta’lim muassasalarida o‘rganiladigan o‘quv predmetlarini o‘rganish jarayonida o‘zlashtiriladi. O‘qitish mazmunining tuzilmasi, ya’ni turli elementlarning o‘zaro munosabatlari, ketma-ketligi, davomiyligini o‘quv rejasi aniqlab beradi Shu paytgacha o‘qitish mazmunini shakllantirishga yagona yondashuv ishlab chiqilmagan. Amalda o‘qitish mazmuni bajariladigan vazifalarning murakkablik darajasi va mazmuniga binoan aniqlanadi. Masalan, umumiy ta’limning asosiy vazifasi insonni har tomonlama rivojlantirish, hayot va mehnat, kasb tanlashga va kelgusida kasb-hunar sir- sinoatlarini o‘rganishga tayyorlashdan iborat. Aniq kasb (ixtisoslik) bo‘yicha ta’lim mazmunini integrativ yondashuv asosida tanlab olishda uning qaysi soha bo‘yicha ishlab chiqarishga mansubligi hisobga olinadi. Integrativ yondashuv asosida kasb-hunar ta’limi mazmunini tanlab olishda me’yoriy asos tasniflagich va DTS, TTS hisoblanadi. Demak, kasb-hunar ta’limi mazmunini tanlab olishda dastlabki asos kasb-hunar turi hisoblanadi. Ajratib olingan ta’lim mazmuni yuqoridan pastga tomon tahlil etiladi. Yuqorigi qatlam sohaga va alohida ishlab chiqarish yoki faoliyat ko‘rinishlariga mos bo‘ladi. O‘rta qatlam tutash kasblarga to‘g‘ri keladi; pastki qatlam esa alohida kasblar, ixtisosliklarga to‘g‘ri keladi. Tahlil borishida eng avval umumiy ta’lim mazmuni, keyin xususiy mazmun, ya’ni kasb-hunarning o‘ziga tegishli mazmuni tanlab olinadi. Bunday deduktiv tahlil mazmunning unifikatsiyalashgan qismlarini ajratib olib, kasbiy ta’lim mazmunini ilmiy asosda ma’lum tizim yoki tuzilmaga keltirish imkonini beradi. Bu yondashuv o‘quv dasturini ishlab chiqish (tuzish) imkonini beradi. Bloklar mazmunini tanlab olishda har bir oldingi blok keyingisiga tayanch sifatida qarab kengaytiriladi va chuqurlashtiriladi. Bu, o‘z navbatida, uzviylik va yaxlitlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Shuningdek, avvalgi faslda ko‘rsatilganidek, kasb-hunar pedagogikasida kasb-hunar ta’limining xususiy prinsiplariga ham asoslaniladi. Chunki bu prinsiplar kasb-hunar ta’limining o‘ziga xos jihatlarini hisobga olib, umumdidaktik prinsiplar bilan uyg‘unlikda qo‘llaniladi. 96 O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Uzluksiz ta’lim tizimining umumiy maqsadi qaysi darajalarda aniqlashtirilishi mumkin? 2. Pedagogik vazifalarni shakllantirishda nimalarga amal qilish zarur? 3. Pedagogik jarayonni tashkil etuvchi muhim komponentlari nimalar? 4. Malaka nima? 5. Ta’lim mazmunini tanlab olishda nimalarga ahamiyat beriladi? 6. Ta’lim mazmunini tashkil etuvchi tarkibiy qismlari sifatida nimalarni ko‘rsatish mumkin? IV BOB. ISHLAB CHIQARISH TA’LIMI VA KOLLEJ BITIRUVCHILARINING ISHLAB CHIQARISH JARAYONIGA MOSLASHUVI 4.1. O‘RTA-MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI BITIRUVCHILARINING ISHLAB CHIQARISHGA MOSLASHUVI Reja: 1. Kichik mutaxassislarning o‘qishni tugatgandan so‘ng korxonalarda ishlab chiqarish jarayonlariga kirishib ketish jarayonining ijtimoiy jihatlari. 2. Kichik mutaxassislarning o‘qishni tugatgandan so‘ng korxonalarda ishlab chiqarish jarayonlariga kirishib ketishning psixologik jihatlari. 1. Kichik mutaxassislarning o‘qishni tugatgandan so‘ng korxonalarda ishlab chiqarish jarayonlariga kirishib ketish jarayonining ijtimoiy jihatlari Hozirgi kunda jamiyatimizda ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarning jadal amalga oshirilishi, ta’lim tizimining bosqichma-bosqich isloh qilib borilishi – murakkab ijtimoiy hodisa sifatida umume’tiborli va ma’naviy qiziqishiga molik jarayonga aylandi. Ta’lim tizimining umumiy maqsadi teng huquqli va demokratik davlat talabiga javob beruvchi jamiyat a’zolarini tarbiyalab berishdan iboratdir. Yoshlarning kasbiy ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv jarayoni ta’lim tizimining uzviy davomi deb xisoblash mumkin. Kasbiy ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv yordamida inson hayotiga, ijtimoiy munosabatlar rivojlanishiga ma’lum ta’sir ko‘rsatish mumkin. Ishlab chiqarishga moslashuvning ijtimoiy uyg‘unlashuvi esa texnikani taraqqiy ettirishning muhim omili hisoblanadi. Bo‘lajak kichik mutaxassislarni tayyorlashdagi murakkab muammolar qatorida ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv ham o‘ziga xos o‘rin tutadi. Ayniqsa, ta’limni modernizatsiyalash bilan bog‘liq islohotlarning joriy bosqichida ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv muammosi yanada yorqin va aniq namoyon bo‘lmoqda. Bo‘lajak kichik mutaxassislar tayyorlashning mazmuni kasbiy, amaliy, psixologik, metodik, tadqiqiy faoliyat turlari bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayoniga moslashuv bilan boyib bormoqda. Darhaqiqat, O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunida ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi ta’lim to‘g‘risidagi ? 97 davlat siyosatining asosiy prinsiplaridan biriga aylandi. Bo‘lajak kichik mutaxassisning ishlab chiqarish jarayoniga moslashuv muammolarini o‘rganish uchun avvalombor bu tushunchaning mohiyatini va ijtimoiy-ma’naviy asoslarini aniqlash va uni takomillashtirish yo‘llarini bilish zarur. Bugungi ilmiy dunyoqarash ishlab chiqarish jarayoniga moslashuv "ijtimoiy hayotning bapcha tomonlarini qamrab oluvchi ijtimoiy tizim elementi" sifatida yondashadiki, buning natijasida kasbiy moslashuv vujudga keladi. Kasbiy moslashuv deganda shunday dunyoqarash mavjudki, ijtimoiy shaxs, jamiyat ehtiyojini qondirish maqsadida harakat qiluvchi insonning mohiyat kuchi rivojlanishi yo‘llari va natijalarining tarixiy aniq tizimi tushuniladi. "Ishlab chiqarishga moslashuv" tushunchasini oydinlashtirishda inson faoliyatining natijasi sifatidagi talqinini tushunishgina emas, balki uning tashuvchisi sifatida insonning o‘ziga urg‘u beriladi, muayyan moddiy-ma’naviy qadriyatlar esa sub’ekt kasb-hunarni rivojlantirishning vositasi va usullari sifatida qaraladi. Shu jihatdan olganda moslashuv atamasini "individning me’yoriy rivojlanishi" sifatida tushunish mumkin. Kasbiy moslashuv ikki asosiy shaklda namoyon bo‘ladi: birinchidan, inson tomonidan yaratiladigan moddiy va ma’naviy boyliklarga ishtiroki natijasi, ikkinchidan, inson shaxsining haqiqiy boyliklari. Inson kuchi-qudrati mehnat faoliyati, ong, axloqiylik ijtimoiy munosabatlarning yaxlit tizimi bilan belgilanadi, jamiyatning birinchi tahliliy kesimiga muvofiq, bir tomondan, ijtimoiy turmush, bazis bilan va ikkinchi tomondan ijtimoiy ong va ustqurma bilan belgilanar ekan, - an’anaviy ravishda jamiyatning moddiy va ma’naviy tayyorgarligi ilgari suriladi. Ishlab chiqarish jarayoniga moslashuv o‘z navbatida sifat jihatlari faoliyat bilan bog‘liqdir. Faoliyat umuman olganda – bu jonli tizimlarning tashqi muhit bilan o‘zaro hamkorligi asosidagi adaptiv yo‘naltirilgan faolligidir. Inson faoliyatiga kelganda esa, uni odamlarning ijtimoiy yo‘naltirilgan faoliyati sifatida belgilash mumkin. Moslashuv esa - mana shu faoliyat usulining o‘zginasidir. Haqiqatdan ham istalgan ishlab chiqarishga moslashuv u ijtimoiy faoliyat bo‘ladimi, individual faoliyat bo‘ladimi, qanday bo‘lmasin faoliyatni taqozo etadi, biroq hap qanday faoliyatni emas, balki jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, texnikaviy sohalaridagi ijobiy o‘zgartirishlarni nazarda tutuvchi "faoliyat usuli"nigina ishlab chiqarishga moslashuv sifatida talqin qilish maqsadga muvofiqdir. Ishlab chiqarishga moslashuvni rivojlantirish usuli sifatidagi faoliyat eng avvalo ma’naviy, kasbiy-ijodiy faoliyatni o‘z ichiga oladi. Mana shu faoliyat davomida madaniy qadriyatlar yaratiladi. Aynan ishlab chiqarish jarayoniga moslashuv insonning faol faoliyati shaklida ijtimoiy rivojlanish va inson shaxsi shakllanishining omiliga aylanadi. Chunki shaxs faqat ma’naviy faoliyat japayonida shakllanadi. Shaxsning chinakam ishlab chiqarishga moslashuvi to‘g‘risida ko‘plab ta’limiy sifatlar, shu jumladan qadriyatlar birgalikda, jamuljam namoyon bo‘lgan taqdirdagina so‘z yuritish mumkin. O‘zligini anglash faoliyati shaxsning yuksak faolligi ko‘rsatkichlaridan biri ekanligini qo‘shimcha qilmoqchimiz. Busiz shaxsning mustahkam qadr-qimmatli yo‘nalishlarini va yangicha tafakkurni tarbiyalash mumkin emas. O‘zligini anglash faoliyatning umumiy darajasi, qadriyatlarni tushunishdagi muayyan birlik kishilarning o‘zaro bir-birlarini tushunishlari uchun ham shart-sharoit 98 yaratadi, mezonlarning umumiyligini belgilab beradi. Ana shu mezonlar yordamida shaxs o‘zini, o‘z fazilatlari va nuqsonlarini baholaydi, tegishlicha jamiyatdagi munosabatlar shakllanadi, o‘zaro ishonch va ijodiy faoliyat uchun qulay muhit yaratiladi. Shunday qilib, o‘zini anglash faoliyati – bu inson tomonidan o‘z turmush tarzini, aniq hayotiy vaziyatlardagi hatti-harakatlarini erkin tanlashining, u yoki bu ijtimoiy masalalarni hal etish chog‘ida o‘z nuqtai nazarini aniqlashning ma’naviy shart-sharoitidir. Shaxs faoliyati ma’naviy ishlab chiqarish sohasi bilan belgilangan holda ham ongning, ham o‘z-o‘zini anglashning shakllanishi va namoyon bo‘lishini, shuningdek tafakkur faoliyatini qamrab oladi. Kasbiy faoliyat me’yorlari dunyoqarash bilan bog‘liq ko‘rsatmalarning maxsus uzatuvchisi bo‘lishi mumkin. Kasb-kor faoliyati va unga moslashuv me’yorlari kasb- hunar faoliyati va muomala jarayonida dunyoqarash tusini kasb etib, odatiy faoliyat me’yorlari va kasb-kor tafakkuri me’yorlarining o‘zaro munosabati muammolari orqali shakllanadi. AQShda ta’lim oldiga qo‘yiladigan maqsadlardan kelib chiqib, amerikalik olimlar o‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan bir qancha talablarni qayd etishadi. Dyuining fikricha o‘quvchi o‘z vazifasini "...talabaning faoliyatini xayrixohlik bilan, majbur qilmasdan boshqarishi zarur". O‘qituvchining o‘quvchilar bilan to‘g‘ri munosabatda bo‘la olishi, uning odobi va shaxsiy fazilatlarini kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvning asosiy komponentlaridan biri, deb tan oladi. O‘qituvchining ma’naviy boyligi, uning axloqiy sofligi insonparvarlikning garovi bo‘lib xizmat qiladi. Chunki o‘qituvchining ziyoliligi – bu eng avvalo uning kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvga bo‘lgan munosabatidir. U birinchi navbatda ta’lim darajasi, ish turi, kasb-hunar tayyorgarligi bilan emas, balki shaxsning nechog‘li qadriyatlarga yo‘nalganligi bilan belgilanadi. Kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvini shakllantirishning asosiy sharti, bizning fikrimizcha, unda kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvga bo‘lgan ehtiyojni shakllantirishgina emas, balki uning o‘z "mendan" iborat kasbiy- ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvini idrok etishga tayyorligi ham hisoblanadi. Nemis pedagoglari kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvni ilmiy-ijodiy faoliyat sifatida belgilaydi. Ilmiy-ijodkorlik muammoni mustaqil hal etish malaka va ko‘nikmalarini pivojlantiradi, ilmiy mehnat uchun zarur bo‘lgan shaxs sifatlarini rivojlantiradi, o‘quvchilarda ijtimoiy hayotga tayyorgarlikni rivojlantiradi. O‘quvchi ijodiyoti muammolarini tadqiq etuvchi Drager kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvning quyidagi prinsiplarini ko‘rsatadi: - ijodiy tafakkur va harakat birligi; - ijodiy faoliyatda individuallik va ijtimoiylikning birligi; - onglilik va intellektuallik birligi. Ijodiy fikrlash muammoni ko‘ra bilishdan, vazifa bilan uni hal etishning mavjud bo‘lmagan yo‘li o‘rtasidagi, tan olingan ijtimoiy yoki individual zaruriyat bilan uni amalga oshirishning mavjud bo‘lmagan imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyatni anglashdan boshlanadi. 99 Xulosa qilib aytganda, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuv haqida yuqorida keltirilgan aniqlashlarni tahlil qilish uning ijtimoiy tomonlarining asosiy belgilarini ajratib ko‘rsatish imkonini beradi. Ular quyidagilardir: - birinchidan, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini ifodalaydi va o‘quvchining malakasi ishlab chiqarish faoliyatining sifat ko‘rsatkichi hisoblanadi; - ikkinchidan, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv o‘quvchi tafakkurining shakllanish jarayoniga ta’sir ko‘rsatadi; - uchinchidan, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv o‘zida nafaqat yakunni, balki kasbiy faoliyat jarayonida o‘quvchining qayta o‘zgarishi jarayonini ifodalaydi. 2. Kichik mutaxassislarning o‘qishni tugatgandan so‘ng korxonalarda ishlab chiqarish jarayonlariga kirishib ketishning psixologik jihatlari V.A.Suxomlinskiy ko‘p yillik amaliy tajribani, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvga oid qiziqarli fikrlarni umumlashtirib va tahlil qilib bunday deb yozadi: "Agar o‘quvchi o‘z ishini chuqur o‘ylab tahlil qilsa, unda o‘z tajribasini nazariy anglashga qiziqish, o‘quvchilarning bilimi bilan o‘zining kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvi o‘rtasidagi sabab-oqibat aloqalarini izohlashga qiziqish paydo bo‘lmasligi mumkin emas". Bo‘lg‘usi mutaxassis - o‘quvchining kasbiy tayyorgarligiga, uning yosh fiziologiyasi va psixologiyasi asoslariga oid bilimlarni egallab olishiga katta ahamiyat berib "qat’iy psixologik negizsiz kasbiy- ishlab chiqarish faoliyatga moslashuv yo‘q", deb hisoblaydi. Psixolog olimlarning fikricha har qanday shaxsning shakllanishi asosan uch sohada amalga oshiriladi: 1) faoliyat sohasi, ya’ni umri mobaynida shaxs turli faoliyatlarga bevosita yoki bilvosita jalb etilgan bo‘lib, bu jarayonda faoliyatlar jabhasi, sohasi kengayib, boyib boraveradi. Har bir faoliyat turi individdan maxsus fazilatlarni, malaka va ko‘nikmalarni, bilimlarni talab etadiki, ularni qoniqtirish yo‘lidagi aktivligi unda o‘ziga xos ijtimoiy-psixologik xususiyatlar kompleksini shakllantiradi; 2) muloqot sohasi, ayniqsa maktabgacha yosh davrdagi va o‘smirlik davrlaridagi muloqot sistemalari bolada bir qancha ijtimoiy-psixologik xislatlarni paydo qiladiki, buning natijasida u faol hayotiy mavqega ega bo‘ladi, jamiyatda o‘z o‘rnini tasavvur qilishga erishadi. 3) o‘z-o‘zini anglash sohasi, ya’ni ''Men" obrazining yil sayin o‘zgarib borishi jarayoni bo‘lib, avval o‘zini boshqalardan farqliligini, o‘zicha mustaqil harakat qilish, mustaqil fikr yurita olish qobiliyatini anglash, so‘ngra esa o‘z-o‘zini baholash, anglash, nazorat qilish xususiyatlari rivojlanadiki, ular ham faol shaxs psixologiyasining tarkibiy qismidir. Shaxs ijtimoiylashuvining ushbu bosqichlari mavjud: Birinchi bosqich—mehnat faoliyatigacha bo‘lgan bosqich bo‘lib, unga bolaning maktabgacha yosh davri hamda o‘qish yillari kiradi. Bu davrdagi ijtimoiylashuvning ahamiyati va o‘ziga xosligi shundaki, bu davrda asosan tashqi ijtimoiy muhit, ijtimoiy ta’sirlar faol ravishda ongga singdiriladi, mustaqil hayotga tayyorgarlik borasida muhim bosqich o‘tiladi. 100 Ikkinchi bosqich — mehnat faoliyati davri — bu davr odamning yetuklik yillari bilan bog‘liq bo‘lib, avvalgi davrlarda singdirgan ijtimoiy ta’sirlarni bevosita faol faoliyatda, shaxslararo munosabatlar sistemasida namoyon etadi. Kasbga ega bo‘lib, aniq hayot yo‘lini tanlagan, turmush qurib, kelgusi avlodni tarbiyalayotgan shaxsda namoyon bo‘ladigan barcha ijtimoiy fazilatlar shu davrning mahsulidir. Uchinchi bosqich — mehnat faoliyatidan keyingi davr bo‘lib, bunga asosan aktiv mehnat faoliyatidan so‘ng qarilik gashtini surayotganlar kiradi. Bu davrda ham shaxs ijtimoiylashuvi davom etaveradi, chunki endi ilgarigi davrlarda orttirilgan tajriba boshqalarga uzatiladi, shunga ko‘ra shaxs strukturasida ham xususiy o‘zgarishlar ro‘y beradi. Kichik mutaxassislarning o‘qishni tugatgandan so‘ng korxonalarda ishlab chiqarish jarayonlariga kirishib ketishning psixologik jihatlari shaxs ijtimoiylashuvining ikkinchi bosqichida aniq namayon bo‘ladi. Kichik mutaxassislarning o‘qishni tugatgandan so‘ng korxonalarda ishlab chiqarish jarayonlariga qay darajada kirishib ketishi ularning yuqorida ko‘rib o‘tilgan ijtimoiy sifatlaridan tashqari shaxsning psixologik sifatlari, shaxs bo‘lgan toifalari va ularning ijtimoiy psixologik xarakteristikasiga ham bog‘liq. Shaxs toifalari va ularning ijtimoiy psixologik xarakteristikasi Psixologlarning fikricha, (G.Asmolov, P.Shixerev, V.A.Yadov, P.Nadirashvili va boshqalar) ijtimoiy ustanovkalarni o‘zgartirish uchun shu ustanovkaning sababi bo‘lgan vaziyat yoki faoliyatning maqsadi va motivini o‘zgartirish shartdir. Shu narsa shaxsning aktiv ongli faoliyatida sodir bo‘ladi. Shunday qilib, shaxs ijtimoiylashuv jarayonida turli ustanovkalarini ro‘yobga chiqarish sharoitida faollik ko‘rsatadi. Shunday faollikning natijalarini biz uning ijtimoiy-psixologik sifatlarida ko‘ramiz. Ya’ni, aktiv birgalikdagi faoliyat, o‘zaro muloqot jarayonida shaxsning ijtimoiy-psixologik fazilatlari shakllanadi. Shuning uchun ham barcha sifatlar faoliyatda namoyon bo‘ladigan hamda muloqotda ko‘rinadigan sifatlar guruhiga bo‘linadi. Masalan, tashqi muhit bilan faol munosabat perseptiv himoya sifatlari, ya’ni o‘ziga xavf soluvchi yoki solishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy ta’sirlardan himoya qiluvchi xususiyatlar shakllanadi. Bu sifatlarni ba’zi mualliflar perseptiv qobiliyatlar (V.A.Labunskaya) deb atasalar, boshqalari ''ijtimoiy ta’sirlarga hissiy javob berish qobiliyati" (A.Bodalev), ''kuzatuvchanlik",''ziyraklik" (Y.Jukov) va hokazo deb atashgan. Boshqa sifatlar ''muloqotda namoyon bo‘luvchi sifatlar"dir. Ular turli ijtimoiy kutishlar sistemasi bilan bog‘liq bo‘lib, shaxsning turli sharoitlarda to‘g‘ri muloqotga kirishish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, har bir shaxsda o‘ziga xos tarzda dunyoni, odamlarni idrok qilish va tushunish qobiliyati borki, ular muloqot jarayonida kamroq xatolarga yo‘l qo‘yishini ta’minlaydi. Masalan, bosiqlik, mulohazalilik, o‘zgalarning ichki dunyosini gaplari, hatti- harakatlariga qarab bilish qobiliyati va boshqalar shular jumlasidandnr. Shu fazilatlarni qanchalik namoyon eta olishiga qarab shaxs tiplari farqlanadi. Ekstrovert va introvert toifali shaxslar Insonlar muloqotga kirisha olish qobiliyatiga ko‘ra farqlanadi. Masalan, ekstrovert — o‘ta muloqotga kirishuvchan, o‘zini odamlar guruhisiz tasavvur qila olmaydigan shaxsdir. Uning uchun muloqot haqiqiy ehtiyojidir, boshqalarning uni tushunish-tushunmasliklaridan qat’i nazar, u doimo o‘z fikr-istaklarini o‘rtoqlashgisi 101 keladi. Ekstrovert uchun konkret kim bilandir muloqotda bo‘lish emas, umuman kim bilan bo‘lsa ham muloqotda bo‘lish xohishi muhim. Shuning uchun ham u umuman begona odam bilan gaplashib, kirishib keta oladi. Gaplashgisi kelmagan begonaning psixologiyasini tushunishi qiyin ("Qanday qilib gaplashishni xohlamaslik mumkin?", — deb o’ylaydi u). Ekstrovertning qiziqishlari ham tez-tez o‘zgarib turadi, do‘stlari, o‘rtoqlarini ham almashtirib turishga intiladi. Bundan tashqari, u o‘ta kirishuvchan bo‘lganligi uchun ham har qanday sharoitda vaziyatdan chiqish usullari to‘g‘risida tez xulosaga keladi, o‘ta qiziquvchan, dunyoda bo‘layotgan hodisalar, ''mish-mishlar"ni bilish uning uchun zarur. Ekstrovert kek saqlamaydi, bugun urushgan odami bilan ertaga hech narsa bo‘lmaganday apoq-chapoq bo‘lib ketishi mumkin.Shu sababli ham bu tip shaxslarning kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga kirishib - moslashib ketishi, har qanday sharoitga moslashib ketishi oson. Dominant va tobe toifali shaxslar Dominant tip muloqot jarayonida sira ham boshqalardan past kelishni xohlamaydi, savol berilsa, xohlasa javob beradi, bo‘lmasa, indamasligi ham mumkin. U doimo suhbatdoshga ta’sir ko‘rsatishi, uning bo‘ysunishini xohlaydi. Unda egoizm hissi kuchli, o‘zi xato fikr yuritsa, xatoligini suhbatdosh sezsa ham uni bo‘yniga olmaydi. Dominant tip — qatiyatli. Suhbat davomida u sizning fikringizni yarim yo‘lda tushunsa, sizni oxirigacha tinglashni istamaydi, gapni bo‘lib, mayinlik bilan gapni tugatib qo‘yishi mumkin. Agar ikkala suhbatdosh ham dominant bo‘lishsa, unda ular o‘rtasida osongina raqobat hissi yuzaga chiqishi, kelishmay qolishlari mumkin. Shuning uchun janjallashib qolmaslik uchun dominant shaxsning mustaqilligi, dadilligiga ko‘nish, unga o‘z nuqtai nazarini oxirigacha bayon etish imkoniyatini berish lozim. Dominant tip — qatiyatli shaxs bo‘lganligi uchun ularning kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga kirishib-moslashib ketishlari oson kechadi. Tobe tipli shaxs esa suhbatdoshning qarashlariga moslashadi, doimo yon berishga tayyor, shuning uchun u kam janjallashadi, lekin yomon ko‘rib qolgan odami bilan umuman gaplashmaydi. Suhbat sharoitidagina u asta-sekin o‘zining dadilligini ko‘rsatishi, ochiq gaplashishi, ba’zan e’tirozlar bildirishi mumkin. Tobe shaxsli bolalarni rag‘batlantirish maqsadga muvofiqdir, shuning uchun ham ularni maqtab turish, gapirayotganda ko‘zlar, yuz ifodalari bilan ularni ruhan qo‘llab turish kerak. Biror qarorga kelish kerak bo‘lib qolsa, bu shaxs qarorni yaxshisi siz qabul qilishingizni xohlaydi, chunki javobgarlikni bo‘yniga olishni istamaydi. Tobe shaxsli bolalarni rag‘batlantirish maqsadga muvofiqdir, shuning uchun ham ularni maqtab turish, gapirayotganda ko‘zlar, yuz ifodalari bilan ularni ruhan qo‘llab turish kerakli tufayli, ularning kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga kirishib-moslashib ketishi jarayonida ham moddiy va ma’naviy qo‘llab - quvvatlab turshni kutadi. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Kasbiy ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv deganda nima tushuniladi? 2. Kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvini shakllantirishning asosiy shartlarini ayting. 3. Kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvning ijtimoiy tomonlarining asosiy belgilarini sanab bering. ? 102 4. Shaxsning shakllanishining uch sohasini aytib bering? 5. Shaxs ijtimoiylashuvining bosqichlari nimalardan iborat? 6. Ekstrovert va introvert toifali shaxslar deganda kimlarni tushunasiz? 4.2. TA’LIM VA ISHLAB CHIQARISH O’RTASIDAGI ALOQALARNI AMALGA OSHIRISH JARAYONLARI Reja: 1. Korxonalarning yangi xo‘jalik yuritishga o‘tishi jamiyatning yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash ijtimoiy buyurtmasini bajarish. 2. Ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar sharoitida kasbiy ta’lim tizimini isloh qilish. 3. «Ijtimoiy hamkorlik» tushunchasi. Ijtimoiy hamkorlar bilan faoliyat yuritishda ta’lim muasasalarining mustaqilligini oshirish. 4. Korxona va ta’lim muassasalarining yangi turdagi hamkorlik shakllari: ijtimoiy hamkorlar bilan ikki yoqlama, uch yoqlama shartnomalari. 1. Korxonalarning yangi xo‘jalik yuritishga o‘tishi jamiyatning yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash ijtimoiy buyurtmasini bajarish Fan-texnika taraqqiyoti davrida ishchilarning mehnat qilish sharoiti o‘zgaradi, chunki ishlab chiqarish jarayonida ishchining bajaradigan faoliyati, dunyoqarashi, o‘rni o‘zgaradi. Ushbu o‘zgarishlar ishlab chiqarish bosqichlarining rivojlanishi yangi mayllarning o‘sishiga olib keladi. Ishchi ushbu rivojlanishdan foydalangan holda yangicha ishlashni hohlaydi. Ishchilarda yuzaga kelayotgan o‘zgarishlarning kuchayishida ishlab chiqarish omillari kuchli rol o‘ynaydi. Buning asosida jismoniy mehnat, ya’ni insonning bajaruvchilik funksiyasi yotadi. Mehnatdagi asosiy o‘zgarish, avvalambor, insonlarning jipsligidan kelib chiqadi. Ma’lumki, ishlab chiqarish jarayonida inson asosan 4ta asosiy funksiyani bajaradi: ishchi o‘z jismoniy harakati bilan aylantiruvchi va harakatlantiruvchi harakatlar hosil qilish uchun mehnat qurollarini ishlatadi; mehnat qurollarini boshqaradi va ularga ta’sir ko‘rsatadi; ularni to‘g‘rilaydi va ta’mirlaydi; ularni loyihalashtiradi va ishlab chiqarish jarayoniga tatbiq qiladi. Mehnatni boshqarishda zamonaviy ishchiga 1- va 2-funksiyalar doirasidagi ko‘rsatkichlar ahamiyatli bo‘lishi bilan bir qatorda mehnatning mazmuni va ijodiyligini oshirishda 3-4-funksiyalar ham muhimdir. Tarixga nazar solib ko‘rsak, yuqori malakali ish darajasi oshib bormoqda. Masalan: 30-yillarda slesar ta’mirlovchi 9-10 ta stanokda ishlay olgan, hozirda esa 25-30ta stanokda bemalol ishlay oladi va 100dan ortiq metall va nometall materiallardan foydalanadi. Bundan tashqari u payvandlashni ham bilishi kerak. Tokarlik ishi yillar o‘tgan sari sezilarli darajada o‘zgaradi. 30-yillarda 3-razryadli tokar oddiy ishlarni master qo‘l ostida qilardi. 40-yillarda esa stanokning asosiy qismlarini, ya’ni zo‘riqish bo‘lganda sinadigan joylarni, oddiy qirquvchi va o‘lchov asboblarni sovitish va moylash, moylash suyuqligini ishlatishni ham bilishi kerak 103 bo‘lgan. Yana tokar stanok markalarini va nuqsonli mahsulotni aniqlay olishi ham kerak. 60-yillarda esa tokar keng tarqalgan va universal stanoklar tuzilishini, oddiy va qirquvchi asboblarni qo‘llashni ko‘rsatma berishni, material o‘lchovlari va yuza tozaligini bilishi talab etilar edi. 70-yillarda tokar stanokning tuzilishi, ishga yaroqliligi hamda stanoklarni boshqarish qoidalarini tekshiruvchi o‘lchov asboblaridan foydalanish qoidalarini bilishi kerak bo‘lgan. 80-yillarda esa 3-razryadli tokar stanokda ishlash bilan birga elektronika ishlarini ham bajara olishi talab qilingan. 90-yillarda texnikaning rivojlanishi yangi tipdagi stanok ishchilarini shakllantirdi. Keng tarmoqli universal ishchilar vujudga keldi. Hozirda bu ishchilar 14ta ixtisosliklarni egallagan. Bu ixtisosliklardan tokarlik avtomatlarini sozlovchilar, yarim avtomat va avtomatlashtirilgan stanoklarni sozlovchi hamda boshqalar. Ishchi sozlovchilarning bu guruhi elektrotexnik bilimga ham egadirlar. 2. Ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar sharoitida kasbiy ta’lim tizimini isloh qilish Oxirigi yillarda turli xil stanoklarda ishlay oluvchi, uni tamirlay oluvchi, mahsulot sifatini yuqori qilish uchun lozim asboblar orasidan qulayini tanlay olib ishlatadigan ishchilarga talab ortib bormoqda. Ushbu ishchilar mehnat qilish jarayonlari va ko‘p imkoniyatdan qulayini tanlay olishi kerak. Bunday ishchilar, ya’ni, ta’mirlovchilar eski tushuncha bo‘yicha oddiy bajaruvchi emas. Ushbu ishchilar bajaruvchanlik bilan bir qatorda yangi texnologiyaning rivojlanishi va ishlab chiqarishni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Ularga qulay vaziyatlarni topish jarayonida quyidagi talablar qo‘yiladi: - pnevmatika, dinamika, elektrotexnikani, fizikani hech bo‘lmaganda o‘rta maktab ta’lim oluvchisi darajasida bilishlari kerak; - yaxshi texnologik tayyorgarlikka ega bo‘lishlari kerak; - metall va nometall materiallarning nomlanishi va xususiyatlarini bilishlari kerak; - kesuvchi asboblarning zo‘riqishiga chidamliligini bilishlari kerak; - avtomatik liniyada ishlovchi har xil tipdagi stanoklarda ishlagani uchun ularning ishga tayyorgarligi hamda ularning rejalashtirilganligini bilishlari kerak. Ular shunday holatlarga tushadilarki, oqibatda turli xil nosozliklarni yechishga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ular yuqori malakali bo‘lishlari kerak; - jamoa uchun sharoit yaratib berish, ta’mirlash ishini qisqa vaqtda tugallashlari kerak; - ular ijtimoiy-iqtisodiy bilimlarga ega bo‘lishlari kerak; - brigadaning ish rejasini tuza olishlari kerak; - ular jamoa bilan yaxshi muomalada bo‘lishlari, ya’ni tillasha olishlari kerak; - ular har qanday o‘zgarishlarlarga tayyor turishlari va boshqa brigadaga o‘tib ishlash lozim bo‘lganda ishlab keta olishlari shart; - ishchilarning bajaruvchanlik funksiyasi kamayib, aqliy mehnati ulushlari ortishi kerak; 104 - ishchilar mehnatida aqliy mehnat va fizik funksiyaning organik birikmasi, ya’ni, hisoblash, to‘g‘rilash, analitik va nazorat funksiyalarini bajaruvchi, texnik jarayonni o‘lchovchi va tekshiruvchi, avtomatlashtiruvchi asboblar yordamida boshqara ola bilishlari lozim; - yuqori malakali va keng tarmoqli ishchilar funksiyalarining qo‘llay olishlari kerak; - madaniyat, texnika va fanning rivojlanishida mehnat unumdorligining oshishi; - umumiy faoliyati va ishlab chiqarish holatlariga moslashuvchanlik; - o‘rganish jarayonida tizimli ravishda malakasini oshirish evaziga keyingi ish faoliyati malakasining oshishini ta’minlab berish. Yuqori malakali ishchilar zamonaviy ishlab-chiqarishda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa ularning ratsionalizatorlik va ijodkorlik xususiyatlari asqotadi. Bunday ishchilarning paydo bo‘lishi shundan darak beradiki, insonning ishlab chiqarish va texnik jarayondagi rivojlanishi, bilimlarining kengayishi, chuqurlashishi va malakasining oshib borishini taqozo etadi. 3. «Ijtimoiy hamkorlik» tushunchasi. Ijtimoiy hamkorlar bilan faoliyat yuritishda ta’lim muasasalarining mustaqilligini oshirish O‘zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da maktab va KHKlarning eng muhim vazifalaridan biri o‘quvchilarning ongli ravishda kasbga yo‘naltirish va ularning kasb egallashlarini ta’minlash deb belgilangan. Mazkur ishlarni bevosita maktab yoki maktablararo texnik markaz hamda KHKlarda maxsus ishlab chiqilgach “shartnoma”lar asosida o‘z ishlarini muvofiqlashtirgan holatida amalga oshiriladi. Mazkur shartnomalar ikki tomonlama va ko‘p tomonlama holatda qabul etiladi. 1. Maktablar orasida. 2. Maktab va tashxis markazlar orasida. 3. Kasb-hunar kollejlar orasida. 4. Maktablar va tashxis markazi orasida. 5. Maktab, kasb-hunar kollejlar va tashxis markazi orasida. 6. Maktablar va tashkilot yoki korxonalar orasida. 7. Maktab, kasb-hunar kolleji, tashkilot va korxonalar orasidagi qabul etiladigan shartnomalar. Shartnomalar tuzishda uning har bir bandiga didaktik talablar asosida, ijtimoiy- iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi va amaliy yo‘nalishini hisobga olib huquqiy kuch berish kerak. Birinchi band. Namunaviy shartnomaning bu bandida asosiy e’tibor o‘quvchilarning mehnat va kasbiy ta’limi, ijtimoiy-foydali, unumli mehnatini tashkil qilish masalalariga qaratiladi. Keyingi band. Shartnomaning bu bandidagi tadbirlar o‘quvchilar mehnat birlashmalarining ishini ta’minlashi kerak. O‘quvchilar ishining bu turi asosan ta’til vaqtida amalga oshiriladi va shuning uchun ularning mehnat ob’ektlari har xil, ba’zan esa mehnat va kasbiy tayyorgarlik o‘quv dasturi mazmuni bilan bog‘lanmagan bo‘lishi mumkin. 105 Keyingi band. Shartnomaning bu bandida tayyorlangan mahsulotlar miqdori va sifatini hisobga olishni; o‘quvchilar ijtimoiy-foydali, unumli mehnatining natijalarini o‘quvchilarga tayyorlagan mahsuloti, haqiqiy ishlangan vaqti hamda bajarilgan ishi uchun belgilangan tartibda haq to‘lashni ta’minlash tadbirlarini nazarda tutish lozim. Keyingi band o‘quvchilarning mehnat va professional tayyorgarligini, ijtimoiy va unumli mehnatini xavfsizik texnikasi va ishlab chiqarish sanitariyasi, o‘quvchilar mehnatini muhofaza qilish qoidalariga qat’iy rioya qilgan holda tashkil etishni ta’minlashi kerak. Keyingi band baza korxonalarning maktab, KHK va boshqa maorif muassasalariga o‘quv yiliga tayyorgarlik ko‘rishda yordamlashuviga qaratilgan tadbirlarni o‘z ichiga oladi Keyingi band o‘quvchilar va ishlab chiqarish ta’limi ustalari to‘g‘risida g‘amxo‘rlikni aks ettiradi. Shuning uchun uni to‘ldirayotganda baza korxona sanatoriyalar, pansionatlar, dam olish bazalariga yo‘llanmalar ajratishda barcha rezerv va imkoniyatlardan foydalanishi lozim. 4. Korxona va ta’lim muassasalarining yangi turdagi hamkorlik shakllari: ijtimoiy hamkorlar bilan ikki yoqlama, uch yoqlama shartnomalar tuzish Kasb-hunar ta’limi o‘quv muassasalarining o‘quvchilar ishlab chiqarish amaliyoti haqida namunaviy shartnoma _________ ________________2016 y. Toshkent milliy hunarmandchilik kasb-hunar kolleji direktori ______________________ bundan keyin «o‘quv muassasasi», bir tomondan va qurilish tresti boshlig‘i___________ ikkinchi tomondan, bundan keyin «korxona» quyidagi shartnomani tuzishdi: 1. «O‘quv muassasi» yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash uchun dasturlar va o‘quv rejasiga asoslanib, «qurilish ishlari» kasbi bo‘yicha 20 o‘quvchidan iborat A-21 guruhini 10 dekabr 2016 yildan 15 yanvar 2017 yilgacha ishlab chiqarish amaliyotini o‘tashga yo‘llaydi. O‘quvchilar ro‘yxati ilova qilinadi. 2. «O‘quv muassasi», «Ishlab chiqarish amaliyoti Nizomi»ga binoan o‘quvchilarning dastlabki kasbiy tayyorgarligini, texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilishni, ish sharoiti qoida tartiblarini saqlashni, uskunalarni ehtiyotkorlik bilan boshqarishlariga bo‘lgan munosabatlarini ta’minlaydi. O‘quvchilar ishlab chiqarish amaliyoti davrida «Korxona»ning ichki tartib qoidalariga to‘liq bo‘ysinishadi. «O‘quv muassasi» ustoz orqali o‘quvchilarning o‘quv ishlarini tashkil qiladi va ularga uslubiy rahbarlikni amalga oshiradi. 3. «Korxona» bajaradi: a) o‘quvchilarga-amaliyotchilarga zarur bo‘lgan jihozlar bilan jihozlangan ish joylarni, ishlab chiqarish topshiriqlari, hujjatlar va boshqalar bilan ta’minlaydi. O‘quvchilarni kasbga oid bo‘lmagan boshqa ishlarga jalb qilmaydi va ularning bo‘sh, bekorchi bo‘lishlariga yo‘l qo‘yilmayadi; b) «Korxona»da qabul qilingan me’yorlar, talablar bo‘yicha o‘quvchilarni maxsus kiyimlar, shaxsiy xavfsizlik vositalari bilan ta’minlaydi. Ish sharoitini sanitariya gigiyena talablari asosida ta’minlaydi. 106 v) o‘quvchilarning bajargan ish natijalarini qat’iy hisobga olib boradi. O‘quvchilarning ishlab topgan haqlari qaydnomasi asosida har oyda «O‘quv muassasa» hisob raqamiga pullarni o‘tkazib turadi; g) o‘quvchilarning va ustozning yo‘l xarajatlarini to‘laydi. 4. Agarda shartnomada ko‘rsatilgan talablar «Korxona» tomonidan bajarilmasa, u holda «O‘quv muassasa» o‘qtuvchilarni ishlab chiqarish amaliyotidan chaqirib olishlari mumkin. 5. Agarda ishlab chiqarish amaliyoti davrida o‘quvchilar «Korxona» ichki qoidalarini buzishsa u holda «Korxona» rahbariyati ularni ishlab chiqarish amaliyotidan chetlatib, «O‘quv muassasa»ga qaytarib yuborishlari mumkin. 6. Tomonlarning qo‘shimcha shartlari _______________ 7. Tomonlar tomonidan paydo bo‘lgan kelishmovchiliklar qabul qilingan me’yorlar asosida hal qilinadi. 8. Shartnoma muddati ___________dan__________gacha Korxona rahbari O‘quv muassasi rahbari O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Ishlab chiqarish jarayonida inson qaysi funksiyalarni bajaradi? 2. Yuqori malakali ish darajasi oshib borishini qanday izohlash mumkin? 3. Shartnomalarning qanday turlarini ajratib ko’rsatish mumkin? 4. Shartnomalar tuzishning ahamiyati nimalardan iborat? 5. Shartnoma bandlarida nimalar o’z aksini topishi lozim? 6. Shartnomada o’quv muassasining vazifalari nimalardan iborat? 4.3. KASBIY PEDAGOGIKADA QO’LLANILADIGAN ILMIY TADQIQOT METODLARI Reja: 1. Ilmiy pedagogik izlanishlarni jarayoni. 2. Kasbiy pedagogikada qo‘llaniladigan ilmiy tadqiqot metodlari. 1. Ilmiy pedagogik izlanishlarni jarayoni Kasb ta’limi pedagogikasi muammolariga qaratilgan ilmiy izlanishlar o‘tkazishdan maqsad o‘qitish va o‘rgatish xususiyatlari, samarali metodlarni ishlab chiqish va amaliy qo‘llash, texnik vositalarini qo‘llashga doir masalalarni yechishdan iboratdir. O’tkaziladigan ilmiy tadqiqot ishlarini shartli ravishda quyidagi bosqichlarga bo‘lish mumkin: 1. O‘qituvchining adabiyotlarni o‘rganishi va amaliy ishlari asosida muammoni aniqlashi. 2. Gipoteza qurish, ya’ni o‘qitishni bosqichma-bosqich tashkil etish. Faktlar va ularni taqqoslash orqali izlanuvchi asoslangan taklifni beradi. 3. Izlanish natijalarini rasmiylashtirish va o‘quv jarayoniga qo‘llash. ? 107 Maxsus fanlarni o‘qitish metodikasida ilmiy izlanishlarning umumiy va maxsus metodlari qo‘llaniladi. Umumilmiy metodlarga nazariy izlanish, kuzatish, suhbat va eksperimentlar kiradi. 2. Kasbiy pedagogikada qo‘llaniladigan metodlar Nazariy metod - adabiyotlardan o‘rganish va tahlil qilish hamda pedagogik tajribalar asosida olib boriladigan izlanishlar kiradi. Adabiyotlar ustida ishlashda kitob va jurnallar, maqolalar va patentlar, ilmiy ishlanmalar, to‘plamlar va kataloglar, internet tizimidan olingan ma’lumotlardan foydalaniladi. Kuzatish - odatda tabiiy kuzatish orqali talabalarning fanlarni o‘zlashtirishlari, ularning xulq-atvori va muomalalaridagi o‘zgarishlarni hisobga olish va tegishli ta’limiy-tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish yo‘llarini belgilash uchun qo‘llaniladi. Bu metod tadqiqotchining pedagogik tajribaning muayyan bir tomoni va hodisalarini biror maqsadni ko‘zda tutib idrok etish tashkil etadi. Bunda kuzatishlar tezligi va soni, kuzatish ob’ekti, vaqti, pedagogik vaziyatlarni kuzatish uchun ajratiladigan xarakteristika va hokazolar hisobga olinadi. Suhbat metodi - so‘rashning bir turi bo‘lgani holda tadqiqotchining jiddiy tayyorgarlik ko‘rishini talab etadi, chunki u tekshirayotgan shaxs bilan bevosita aloqada bo‘lish vaqtida og‘zaki suhbat tarzida, suhbatdoshining javoblarini yozmasdan erkin muomala formasida qo‘llaniladi. Pedagogik so‘rash metodi – tadqiqotchining boshqa kishilardan pedagogik tajribaning biror tomoni yoki hodisalari haqida axborot olish jarayoni bu metodning asosini tashkil qiladi. So‘rash savollarning mantiqiy o‘ylangan sistemasini, ularning aniq ifodalanishini, nisbatan kamligi (3-5ta) nazarda tutiladi. Shuningdek, qat’iy formadagi javobni ("ha","yo‘q") ham taqozo etishi mumkin. Test, so‘rovnomalar - bu so‘rovnoma, ya’ni anketa usuli qo‘llanganda yaratilgan ilmiy farazning yangiligini bilish, aniqlash, talabalarning yakka yoki guruhli fikrlarini, qarashlarini, qanday kasblarga qiziishlarini, kelajak orzu-istaklarini bilish va tegishli xulosalar chiqarish, tavsiyalar berish maqsadida o‘tkaziladi. Test savollaridan ko‘zlangan maqsad oz vaqt ichida talabalarning bilimlarini yoppasiga baholashdir. Mutaxassislarning bilimini va saviyasini aniqlash uslublaridan biri - bu test yordamidagi sinovdir. Test sinovlar metodi - bu yozma javoblarning ommaviy ravishda yig‘ib olish metodidir. Test sinovlarini (anketalarini) ishlab chiqish murakkab ilmiy jarayon. Pirovard natijada tadqiqot natijalarining ishonchliligi anketalar mazmuniga berilayotgan savollar shakliga, to‘ldirilgan anketalar soniga bog‘liq bo‘ladi. Odatda test savollarining ma’lumotlarini kompyuterda matematik statistika metodlari bilan ishlash imkon beradigan qilib tuziladi. Eksperiment-tajriba-sinov usuli - ushbu tajriba asosida ta’lim-tarbiya jarayoniga aloqador ilmiy faraz yoki amaliy ishlarning tatbiqi jarayonlarini tekshirish, aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Statistika ma’lumotlarini tahlil qilish usuli – ta’lim sohasidagi, jumladan, ajratilgan mablag‘larning doimiy o‘sib borishi, darslik va o‘quv qo‘llanmalari, ko‘rgazmali qurollar, o‘qituvchi kadrlar tayyorlash, ta’lim muassalarining qurilishi, 108 xo‘jalik shartnomalari va ulardan tushayotgan mablag‘lar statistika usuli orqali aniqlanadi. Matematika va kibernetika usullari - o‘qitish nazariyasi, amaliyotida hisoblash matematikasi va kibernetikasi mashinalari yordamida bir tildan ikkinchi tilga tarjima, dasturli ta’lim va uni mashina orqali boshqarish, o‘qitishni mustahkamlash, baholash orqali ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish differensial va individual ta’lim berish kabi jarayonlardir. Sotsiologik tadqiqot metodi - anketaga sotsiologik savollar kiritiladi. Bundan maqsad talaba-yoshlarning kasb-hunarga bo‘lgan munosabatlarini aniqlash, talabalar orasidagi do‘stlik munosabatlarini o‘quv yurtidagi shart-sharoitlarni bilish, yutuq va kamchiliklarni, yoshlar orasidagi munosabatlarni, dinga xususan tasavvufga bo‘lgan qiziqishlarini aniqlash, talabalarning ma’naviy sifatlar darajasini, bilim olishga ishtiyoqi, adabiyotlar bilan ta’minlanganlik darajasi, o‘quv taqsimoti, o’qituvchilarning o‘qitish darajasi, o‘quv qo‘llanmalarning sifati, kompyuter bilan mashg‘ulot o‘tkazish turlarini o‘rganish, ilmiy va kasbiy mahoratini oshirishdagi mashg‘ulotlar turi, stipendiyalar miqdori, stipendiyalar talabalarning xarajatini qanchalik qoplaydi, haq to‘lanadigan ishlarda talabalar qatnashishi, ota-onalarining moddiy yordami, ularning ma’lumoti, ish joyi, talabalarning ko‘p shug‘ullanadigan jamoat joyi, yashash joyi, ilmiy dunyoqarashining shakllanishida ta’sir etuvchi omillar, mutaxassis bo‘lib yetishishida hal qiluvchi omillar, talabalarning onglilik darajasi jarayoni, komil inson bo‘lish uchun kerakli bo‘lgan ma’naviy sifatlar, o‘zlashtirganlik darajasi haqidagi savollar anketaga kiritiladi. Savol-javoblarning barchasi kompyuterda qayta ishlanadi va xulosalar chiqariladi. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirishning bosqichlarini aytib bering. 2. Kasbiy pedagogikada qo’llaniladigan metodlarni aytib bering. 3. Nazariy metodning mazmuni nimadan iborat? 4. Eksperiment-tajriba-sinov usulining o’ziga xosliklari nimalardan iborat? 5. Suhbat metodi haqida ma’lumot bering. 6. Sotsiologik tadqiqot metodining mazmunini tushuntiring. V BOB. KASB-HUNAR TA’LIMIDA O’QUV JARAYONINI TASHKIL ETISH 5.1. KASB-HUNAR TA’LIMINI TASHKIL ETISH SHAKLLARI. DARS TASNIFI Reja: 1. Kasb-hunar ta’limini tashkil qilish shakllari. Darslarni tasniflash tarixidan. 2. Kasb-hunar ta’limini tashkil qilish vositalari. 3. Dars tiplari. Zamonaviy dars va uning mezonlari. ? 109 1. Kasb-hunar ta’limini tashkil qilish shakllari Ta’lim jarayoni ishtirokchilari (o‘qituvchi va tahsil oluvchilar)ning ma’lum belgilangan tartibda amalga oshiriladigan hamkorlikdagi faoliyatining tashqi ko‘rinishi kasbiy ta’limning tashkiliy shaklini anglatadi. Kishilik jamiyatining taraqqiyot etish davrida ta’limning tashkiliy shakllari turlicha bo‘lgan. Qadimgi paytlarda yakka tartibda o‘qitish keng tarqalgan bo‘lib, ma’lum ijobiy jihatlarga ega bo‘lganligi bois hozirgi vaqtgacha saqlanib qolgan. O‘rta asrga kelib, kasbiy ta’lim-tarbiya kichik guruhlar shaklida o‘tkazila boshlagan. Chunki bu davrda sanoat ishlab chiqarishi yo‘lga qo‘yilayotgan davr edi. XVI asrning oxiri va XVII asrning boshlarida chex pedagogi Y.A.Komenskiy sinf-dars tizimini nazariy jihatdan isbotlab berdi. Hozirgi paytda kasbiy ta’limning tashkiliy shakllari quyidagi xususiyatlariga binoan turlanadi: 1. Tahsil oluvchilar soniga ko‘ra: ommaviy, jamoaviy, guruhli, individual. 2. O‘qitish joyiga ko‘ra: ta’lim-tarbiya muassasalarida va ta’lim muassasalaridan tashqarida (o‘quv ustaxonalarida, mashq maydonlarda, korxonalarda, uy ishlari, sayohat va shu kabilar). 3. O‘quv vaqtining davomiyligiga ko‘ra: 45 minutlik, juftlik (80 min), qisqartirilgan (70 minutlik), qo‘ng‘iroqsiz. Amaliyotda sinf-dars tizimi keng ko‘lamda qo‘llanilganligi sababli dars ta’lim tarbiya ishining asosiy shakli deb yuritiladi. Sinf-dars tizimining asosiy o‘ziga xos jihatlari quyidagilar hisoblanadi: -deyarli bir xil tarkib, yosh va tayyorgarlik darajadagi tahsil oluvchilar ishtirok etadi; -ta’lim-tarbiya jarayoni o‘zaro bog‘liq alohida-alohida qismlar ko‘rinishiga ega bo‘ladi; -har bir dars o‘quv rejasiga kirgan ma’lum bir o‘quv predmetiga oid bo‘ladi; -darslar muntazam ravishda almashib turadi; -iqtisodiy ko‘rsatkichlarining nisbatan yuqoriligi. Chunki bir o‘qituvchi bir vaqtni o‘zida ko‘p sonli tahsil oluvchilar bilan ishlaydi; Shu bilan birga sinf-dars tizimining quyidagi kamchiliklari ham e’tirof etilgan: -o‘rtacha tahsil oluvchiga mo‘ljallanganligi; -har bir tahsil oluvchilar bilan individual ishlash imkoniyatining yo‘qligi. Butun uzluksiz rasmiy ta’lim jarayonining ta’lim-tarbiya berish qonun-qoida va tamoyillari hamda jamiyatning davlat ta’lim tizimiga qo‘yadigan talablari dars jarayonida amalga oshiriladi. Umuman olganda, har qanday narsa yoki hodisani tasniflaganda, unga shu narsaning biron bir xususiyati asos qilib olinadi. Darslarni ham tasniflamoqchi bo‘lsak, shu umumiy qoidaga rioya qilamiz. Birinchi bor, ikki narsani asos qilib olib, darslarni tasniflab chiqqan rus olimi I.N.Kuznetsov bo‘lgan. U o‘zining tasnifiga darsning mazmuni va dars o‘tish usulini asos qilib olgan. Masalan, matematika darslariga kiritilgan mazmun asosida- arifmetika, algebra, geometriya va trigonometriya guruhlari ajratilgan. Shunga 110 o‘xshash boshqa fanlarda ham darslarni tasniflab chiqish mumkin. Darsning o‘tish usuli bo‘yicha: sinfda o‘tiladigan darslar, ekskursiya darslari, kinodarslar, mustaqil ish darslari va hokazo. Darsning mantiqiy tuzilishi va bilish jarayonining xarakteriga qarab darslar: kirish darsi; egallangan bilimlar bilan birlamchi tanishish darsi; yangi bilimlarni egallash darsi; egallangan bilimlarni amaliyotda qo‘llash darsi; ko‘nikmalar hosil qilish darsi; umumlashtirish, qaytarish va mustahkamlash darsi; tekshiruv darslari; aralash dars. Nazariyotchi va amaliyotchi pedagoglar orasidagi keng qo‘llanilayotgan dars tasniflaridan biri M.A.Danilov bilan B.P.Esipov ishlab chiqqan tasnif hisoblanadi. Ular, o‘z tasniflariga ikki didaktik maqsadlar va darslarning umumiy tizimdagi o‘rnini asos qilib olganlar. Ular quyidagilardir: 1) aralash darslar; 2) yangi material bilan tanishish; 3) olingan bilimni mustahkamlash; 4) o‘rganilgan narsani sistemaga keltirish va umumlashtirish; 5) bilim va ko‘nikmalarni hosil qilish; 6) bilimlarni tekshirish. Yana darslar ularni o‘tish asosiga qarab, quyidagi turlarga ajraladi: 1. a) dars-ma’ruza; b) dars-suhbat; v) kino darsi; g) nazariy yoki mustaqil ishlar darsi; d) aralash dars. 2. a) mustaqil ishlar darsi; b) dars-laboratoriya; v) amaliy ishlar darsi; g) dars- ekskursiya. 3. a) og‘zaki so‘rash; b) yozma sinov; v) sinov; g) sinov amaliy nazorat; d) nazorat ishi; e) aralash dars. Darslar ichki tuzilishiga qarab ham tiplarga bo‘linadi. Ya.Komenskiy va I.F.Gerbartlardan boshlab, shu kungacha darsning to‘rt bo‘lakdan iborat bo‘lgan tipi hukm surib kelmoqda. Bularga: yangi bilimlarni egallash uchun tayyorlanish; yangi bilimlarni egallash; yangi bilimlarni mustahkamlash va tizimga keltirish; egallagan bilimlarni amaliyotda qo‘llash. Bu tipdagi dars aralash deyiladi. Uning shu kungacha saqlanib kelishining sabablaridan biri, aralash darsdagi to‘rt unsur istagan ketma-ketlikda qo‘llanilishi mumkin. Shu bilan bir qatorda bu tipdagi dars jarayonida didaktikaning deyarli barcha talablariga erishish oson. Bu turdagi darslarning afzalligi yana shundaki, u dars jarayonida hukm suruvchi qonuniyatlarga mos keladi. Bu darslarda o‘qituvchi va pedagoglar, o‘z sharoitlaridan kelib chiqib, ta’lim oluvchilarning qabul qilish imkoni, tayyorgarlik darajasi va boshqa bir qator omillarni hisobga olgan holda, darsga ajratilgan vaqtni dars ichidagi to‘rt unsurni ixtiyoriy ravishda taqsimlay oladilar. Aralash darslarning yuqorida aytilgan yutuqlari bilan bir qatorda, kamchiliklari ham oz emas. Chunonchi, aralash darslarda, undagi to‘rt unsurning hammasiga vaqt yetishmaydi. 2. Kasb-hunar ta’limini tashkil qilish vositalari Hozirgi paytda ta’lim-tarbiya tizimida o‘qituvchining tahsil oluvchilar bilan jonli muloqot va munosabati muhim ahamiyatga ega bo‘lganligiga qaramay, u yagona axborot manbai bo‘la olmasligi hayotiy haqiqat. Shuning uchun ham ta’lim- tarbiya ishini osonlashtiradigan va samaradorligini oshirish omili sifatida turli hil 111 ta’lim vositalaridan keng foydalaniladi. Ana shunday omillardan biri o‘qitishning texnikaviy vositalaridir. O‘qitishning texnik vositalari deganda ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining hamkorlik faoliyatini ta’minlab, uning samaradorligini oshirish, ta’minlash maqsadida foydalaniladigan qurilmalar tizimi tushuniladi. Barcha o‘qitishning texnik vositalarini shartli ravishda uch asosiy guruhga bo‘lish mumkin. 1. Audiovizual vositalar (kinoproyeksiya, diaproyeksiya va epiproyeksiyalar, ovoz yozib olish, televideniye, radio); 2. Jihozlar, uskuna va asboblar; 3. Dasturli (kompyuterli) ta’lim vositalari. O‘qitishning texnik vositalaridan ta’lim-tarbiya jarayonining tashkil etuvchi komponentalari bilan uzviy bog‘liqlik va munosabatlarini hisobga olgan holda foydalanish zarur. Aks holda mashg‘ulot samarasini umuman yo‘qqa chiqarish ham mumkin. Mashg‘ulotda o‘qitishning texnik vositalridan foydalanish yordamchi xarakterga ega bo‘lib, ularni tanlash, ishlatish vaqti va joyi darsning umumiy rejasida maqsadlarga muvofiq ravishda belgilanadi. Ta’lim-tarbiya ishida texnik vositalardan foydalanish avvalo didaktik prinsiplarga amal qilishni ko‘zda tutadi. Masalan, ko‘rsatmalilik prinsipini real ob’ekt bilan mavhum tasavvurning birligini ifodalaydi. Real ob’ekt yoki uning tasvirini ko‘rish (idrok etish) inson uchun uni bilishning dastlabki va eng oddiy shakli hisoblanadi, aniq tasavvurlar va mavhum tushunchalar hosil qilish uchun asos vazifasini o‘taydi. Ta’lim-tarbiya ishida ko‘rsatmalilik tamoyiliga amal qilish zaruriyati insonning fikrlash hususiyatidan kelib chiqadi. Insonning fikrlash hususiyati ma’lumdan mavhum tomon rivojlanadi. Tushuncha va mavhum qonun-qoidalar aniq kuzatishlarga asoslansa, ularning mohiyat mazmuni ancha oson va tez shakllanadi. Inson tafakkurining rivojlanishi uning yoshiga, hayotiy tajribasi kabilarga bog‘liq bo‘lib, ta’lim-tarbiya jarayonida hisobga olinishi, aniq dalillar va obrazlardan ajralib qolmasligini talab etadi. Ko‘rsatmali qo‘llanmalarga quyidagi talablar qo‘yiladi: -barcha talabalarga yaxshi ko‘rinadigan darajada katta bo‘lishi; -o‘quv xonasining istalgan joyidan bemalol o‘qilishi; -muhim detallar va yozuvlarning boshqa diqqatni o‘ziga tortuvchi rang bilan alohida bo‘yalishi; -tasvirlar imkon qadar ob’ektning asl rangiga mos bo‘lishi; -tasvirlarning estetik did bilan rasmiylashtirilishi; -matnning haddan tashqari ko‘p bo‘lmasligi; -tasvirlangan ob’ektlarning tabiiy vaziyatda ko‘rsatilishi; -masshtabga rioya qilishi; -arzon, qulay, uzoq vaqt o‘z holatida saqlanishi va shu kabilar. Shu o‘rinda ko‘rsatmali qo‘llanmadan foydalanish maqsad bo‘lmay, balki natijaga erishish vositasi ekanligini unutmaslik zarur. Ko‘rsatmali qo‘llanmalardan foydalanishda o‘quv materialining mazmuni va vaqtini hisobga olish zarur. Mashg‘ulotda ko‘rsatmali qo‘llanmalardan haddan 112 tashqari ko‘p ham foydalanish yaxshi natija bermaydi. Namoyish qilinayotgan materiallarni idrok etish jarayonida tahsil oluvchilar sezgi organlarining (ko‘rish, eshitish, hidlash, ta’m bilish) ko‘proq jalb etish zarur. O‘qituvchining so‘zi bilan ko‘rsatmalilikning uyg‘unligi katta ahamiyatga ega. Ko‘rsatmali qo‘llanmadan foydalanishganda beriladigan izoh tahsil oluvchilar diqqat-e’tiborini asosiy materiallarga qaratilishini ko‘zda tutadi. Ushbu vositalardan foydalanishda ularni muayyan maqsad, maxsus soha va usullarga mos holda tanlash muhim o‘rin tutadi. Eng muhimi shundaki, amaliyot o‘qituvchisi o‘quv va ko‘rgazmali vositalarni ishlata olishni va ulardan maqsadga muvofiq va oqilona tarzda foydalanishni bilishi kerak. Texnik vositalardan foydalanilayotganda yuzaga keladigan texnik muammolarni hal qila oladigan bo‘lishi lozim. Masalan: tikuv mashinasi ishida sodir bo‘ladigan nuqsonlarni bartaraf eta bilishi, asosiy sozlanishlarni bajarishi va mashinani ishchi holatiga keltira olish kerak, ya’ni o‘z kasbiy sohasining mohir ustasi bo‘lishi kerak. Amaliyot o‘qituvchisi o‘z kasbiy sohasi uchun qanday materiallar, qanday yangiliklar borligiga, shuningdek, qaysi maxsus sohalarda uning o‘zi yangiliklar qila olishi mumkinligi yuzasidan umumiy tushunchaga ega bo‘lishi lozim. Ko‘pincha o‘qituvchilar doska tasvirlari, flipchart tasvirlari va proyektor slaydlari kabi vizual vositalarni o‘zlari ishlab chiqadilar. 3. Dars tiplari. Zamonaviy dars va uning mezonlari. Endi hozirda pedagogikada ajratib ko‘rsatilgan dars tiplariga to‘xtalib o‘tamiz. Bular: Yangi bilimlarni egallash darsi yoki uni tushuntirish darsi ham deb yuritiladi. Bu tipdagi dars qismlarining taxminiy joylashuvi quyidagicha: 1. Ilgari o‘tilgan bilimlarni eslash. 2. Yangi bilimlar berish. 3. Yangi bilimning o‘zlashtirilganligini tekshirish. 4. Nazariyani qo‘llash namunasini ko‘rsatish. 5. Uyga vazifa berib, darsni yakunlash. Egallangan bilim va ko‘nikmalarni mustahkamlash darsi quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi: 1. Nazariy bilimlarni eslash. 2. Egallangan bilimlar bo‘yicha mashqlar qilib, ko‘nikma hosil qilish. 3. Darsni yakunlash. 4. Uyga vazifa berish. Takrorlash darsi. Egallangan bilimlarni mustahkamlash bilan takrorlash darslari orasida ancha umumiylik mavjud. Bu umumiylik, eng avvalo, mazkur darslarning vazifalari va darsning ichki tuzilishiga taalluqlidir. Shu bilan birga bu darslarning orasida takrorlanayotgan avvalgi darslarda material to‘liq berilmagan, ba’zi joylari takrorlanadi. Bilgan narsasini hadeb takrorlayvermaydi. Takrorlash darslarida avvallari bilmay qolgan joylari takrorlanadi. Egallagan bilimlarni umumlashtirish va bilim hamda ko‘nikmalarni takomillashtirish darsi. Bu darsning elementlari quyidagicha: 1. Umumlashtiruvchi bilimga doir bilimlarni eslash. 113 2. Bilimlarni umumlashtirish va ular orasidagi funksional aloqadorlikni ko‘rsatish. 3. Nazariy bilimlarning o‘zlashtirilganligini tekshirish. 4. Bilimlarni qanday qilib umumlashtirilgan qoidasi bilan tanishtirish. 5. Mavzu bo‘yicha egallangan bilimlarga hosil qilgan ko‘nikmalarni takomillashtirib, malaka darajasiga yetkazish. 6. Darsning natijalarini yakunlash. 7. Uyga vazifa berish. Egallangan bilim va ko‘nikmalarni tekshirish (nazorat) darsi. Nazorat ishi o‘tkaziladigan darsning tuzilishi murakkab emas. O‘qituvchi topshiriqlarni e’lon qiladi, o‘quvchi va talabalar ularni bajaradilar va dars oxirida ishlar yig‘ib olinadi. Nazorat ishining savollari va topshiriqlari shunday ifodalanishi kerakki, o‘quvchilarning javoblaridan ular bilimlarni shunchaki eslab qolgani emas, balki ishning mohiyatini tushungani ham ko‘rinib turishi lozim. Hozirgi kunda zamonaviy dars tushunchasi tez-tez tilga olinmoqda. Zamonaviy dars deganda- o‘qituvchi o‘quvchining mavjud imkoniyatlaridan ustalik bilan foydalanib, uning aqliy salohiyatini ishga solib, rivojlanishini ta’minlovchi dars tushuniladi. O‘quvchi esa, o‘z navbatida, bilimlarni chuqur o‘zlashtiradi va ko‘nikmasiga aylantirib, ma’naviy barkamollik sari odimlaydi. Zamonaviy dars mezonlari quyidagilardan iborat: Dars o‘quvchi va talaba shaxsiga yo‘naltirilgan bo‘lib, o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro faol munosabatlariga asoslanadi; Dars jarayoni tabaqalashtirish va o‘quvchi-talabalarning shaxsiy qobiliyatlariga yondoshuv asosida amalga oshiriladi; Dars o‘quvchi-talabalarning yuqori darajadagi qiziqishi, aqliy faolligi va muvaffaqiyatga erishuviga qaratiladi; Dars pedagogikaning barcha turdagi metodologik asoslaridan kelib chiqib amalga oshiriladi; Darsda beriladigan bilim mazmuniga ko‘ra, turli pedagogik usul va uslublardan foydalaniladi; Darsda nazariya va amaliyot o‘zaro bog‘liqlikda talqin etiladi; Dars sifat va samaradorligini ta’min etuvchi nazorat turlaridan foydalaniladi; Darsda vaqtdan unumli va maqsadli foydalaniladi; Dars majmu yondoshuv tamoyili asosida amalga oshiriladi. Darsni zamonaviy tarzda tashkil qilish uchun quyidagi me’yoriy hujjatlar taxt bo‘lishi shart: namunaviy o‘quv dasturi, ishchi o‘quv dasturi, taqvimiy o‘quv reja, konspekt yoki ma’ruzalar matni, darsning ishlanmasi va texnologik xaritasi, ko‘rgazmali qurollar, tarqatma materiallar va boshqa didaktik materiallar, talabalarning mustaqil ish mavzulari, maslahat va qoldirilgan darslarni qayta topshirish jadvali, baholash mezonlari va test savollari. Shunga qo‘shimcha qilib, o‘tiladigan fan bo‘yicha darslik va bir qator metodik qo‘llanmalarni ham tayyorlab qo‘yish maqsadga muvofiqdir. Metodik qo‘llanmalarga: mazkur fanni o‘qitish metodikasi, shu fanda amaliy mashg‘ulotlarni olib borish metodikasi, kurs ishlarini bajarish metodikasi va boshqalar bo‘lishi mumkin. 114 O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Kasbiy ta’limning tashkiliy shakllari qanday xususiyatlariga binoan turlanadi? 2. Sinf-dars tizimining asosiy o‘ziga xos jihatlari nimalar hisoblanadi? 3. Sinf-dars tizimining kamchiliklarini ayting. 4. O‘qitishning texnik vositalari deganda nimani tushunasiz? 5. O‘qitishning texnik vositalari qanday guruhlarga bo‘linadi? 6. Ko‘rsatmali qo‘llanmalarga qanday talablar qo‘yiladi? 5.2. KASB-HUNAR TA’LIMINI TASHKIL QILISHDA O’QITUVCHINING ASOSIY VAZIFALARI Reja: 1. O‘qituvchining lavozim vazifalari. 2. O‘qituvchining ta’limni rejalashtirish bo‘yicha vazifalar. 3. Nazorat va baholash bo‘yicha vazifalari. 4. O‘qituvchining metodik ishlari. 1. O‘qituvchining lavozim vazifalari O‘quv jarayonida o‘qituvchi rahbarlik vazifasini bajaradi. Bu umumiy qoida kasb ta’limi o‘qituvchisiga ham taalluqlidir. Kasb ta’limida vaqtning qismini o‘quvchilarning mustaqil amaliy ishlari egallashi o‘qituvchining rolini yanada oshiradi. Chunki hamma narsa o‘qituvchi tomonidan oldindan puxta o‘ylansa va yaxshi rejalashtirilsagina o‘quvchilar mustaqil ishlay olishlari mumkin. Bu borada kasbiy ta’lim o‘qituvchisining metodik, pedagogik va maxsus tayyorgarliklari yuqori pog‘onaga ko‘tarilishi lozim. Unda kasbiy ta’lim o‘qituvchisi o‘z fanining ilmiy asoslarini mukammal bilish bilan birga, mustaqil mehnat ko‘nikmalari va malakalarni egallangan bo‘lishi, ularni o‘quvchilarga mohirlik bilan yetkazib bera olishi kerak. Shu munosabat bilan aytish zarurki, faqat o‘z sohasida yaxshi malaka orttirgan va ishining ustasi bo‘lgan kishigina o‘quvchilarga o‘z ishini egallashda yordam bera oladi. Kasb ta’limi o‘qituvchisining lavozim vazifalari quyidagilardan iborat: o‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligini, mahorat va malakasini rivojlantirish; tanlangan kasb va ixtisosligi o‘quv fanlari bo‘yicha chuqur bilimlarni, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish; ta’lim jarayonida o‘qitishning samarali usullari, vositalari va shakllarini, yangi pedagogik texnologiyalarni keng qo‘llash; o‘qitadigan fani bo‘yicha darsdan tashqari ishlarni, to‘garak mashg‘ulotlarni tashkil qilish; o‘quvchilarni bilim sifati, o‘zlashtirish darajasi va davomatini nazorat qilish; o‘quvchilar bilan yakka tartibda ishlash; o‘quvchilarni fan olimpiadalariga tayyorlash; ? 115 o‘quv xonalarini jahon standartlari va dizayn talablari darajasida jihozlashda qatnashish; ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganish va qo‘llash; muntazam ravishda malakasini oshirish. Kasb ta’limi o‘qituvchilari bundan tashqari mutaxassisligi bo‘yicha ishlab chiqarish texnologiyalarini, iqtisod asoslari, ishlab chiqarish va boshqarishni tashkil etish asoslarini bilishi kerak. 2. O‘qituvchining ta’limni rejalashtirish bo‘yicha vazifalari Kasbiy ta’lim o‘qituvchisining yuksak mahorati va madaniyati, uning ish joyini to‘g‘ri tashkil eta olishi, ishga oid usullarini to‘g‘ri ko‘rsata bilishi, buyum namunasini tayyorlay olishi, uning nutqi, o‘quv-tarbiya jarayoning eng murkkkab vaziyatlarida o‘zini tuta bilishi, bularning hammasi o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirib olinadi va ularning mehnat tarbiyasiga ma’lum darajada ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Kasbiy ta’lim o‘qituvchisi talabchan bo‘lishi kerak. Lekin uning yuqori talabchanligi o‘z tarbiyalanuvchilarning insoniy qadr-qimmatini chuqur hurmat qilish bilan ajralmasdir. Kasb ta’limi o‘qituvchisi darsga tayyorlanayotganda uni rejalashtirayotganda har xil metod va usullarni qo‘llab yangi materialni qanday bayon qilishni o‘ylaydi. U o‘quvchilarning individual xususiyatlarini, ularning tajribasi, jismoniy rivojlanishi va mehnat unumdorligiga ta’sir qiladigan boshqa omillarni hisobga olgan holda ob’ektlarni tanlaydi. Bu holat kasbiy ta’lim o‘qituvchisining o‘quvchilarni texnikaviy tafakkurni rivojlantirish omillaridan biri hisoblanadi. Unda kasb ta’limi o‘qituvchisi muayyan tematika bo‘yicha texnikaga oid kitoblarni tanlashda to‘garak azolariga kollej kutubxonasi va otaliq qiluvchi korxona kutubxonasi yordam beradi. Bunday tematik ko‘rgazmalarning roli shundan iboratki, ular boshqa o‘quvchilarni to‘garak a’zolarining ijodiy faoliyati bilan tanishtiradi. Texnikaga oid kitoblar bilan shu tariqa tanishish shu vaqtga qadar mazkur muammo ustida bosh qotirmagan o‘quvchilarning texnika to‘garaklariga ham qiziqishlarni oshirmasligi mumkin emas. Shunday qilib, texnikaviy ijodkorlik o‘quvchilarning ilmiy texnikaviy va umumiy ta’lim fanlaridan olgan bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning tafakkurini rivojlantiradi, mustahkam mehnat ko‘nikmalari va malakalarini tarkib toptirishga yordam beradi, ratsionalizatorlik va ixtirochilikka qiziqish uyg‘otadi, siyosiy bilim doirasini kengaytiradi. Bu ijodkorlik kollej o‘quvchilarini istiqlol ruhida tarbiyalashning eng muhim vositasidir. O‘qituvchining lavozim majburiyatlarini ish bajarish ketma-ketligiga qarab 3 bosqichga bo‘lish mumkin: Rejalashtirish bo‘yicha vazifalar; Amalga oshirish bo‘yicha vazifalar; Baholash va tahlil qilish bo‘yicha vazifalar. Rejalashtirish bo‘yicha vazifalar: 116 Davlat ta’lim standartlari, o‘quv reja va dasturlar asosida ta’limning maqsad va mazmunlarini tanlash va rejalashtirish; o‘quv reja va dasturlar asosida kalendar mavzuli reja va dars rejasini ishlab chiqish; ta’limni tashkillashtirish va o‘tkazish bo‘yicha hujjatlarni tayyorlash; o‘quvchilarning qobiliyatlari va bilimlarini baholash bo‘yicha hujjatlarni tayyorlash; korxonaning turli bo‘limlarida o‘quvchilarni o‘qitish joylarini rejalashtirish; qo‘yilgan maqsadlarga javob beradigan ish topshiriqlari va mashqlarni tayyorlash; amaliy mashqlar hamda loyihalarni o‘tkazish uchun xomashyo va chiqim materiallarni rejalashtirish; o‘quv ustaxonasida o‘qitish uchun yetarli sharoitlarni tayyorlash; o‘quv-didaktik materiallarni aniqlash, tanlash va ishlab chiqish. 3. Nazorat va baholash bo‘yicha vazifalari Ta’lim tarbiya jarayonini boshqarish va nazorat qilishda quyidagilar kasb ta’limi o‘qituvchisiga xos bo‘lishi kerak: 1) Yuqori g‘oyaviylik. O‘qituvchi o‘sib kelayotgan avlodning tarbiyachisidir. U o‘quvchilarni milliy istiqlol g‘oyalari ruhida tarbiyalashi kerak. 2) Yuqori texnikaviy malaka. Masalan, kasb ta’limi jarayonida o‘quvchilar o‘zlari tanlagan mutaxassislikka oid o‘quv yurtining talablari, bu mutaxassisliklarga oid bilim va ko‘nikmalarni egallaydilar. Shu munosabat bilan oliy o‘quv yurtining talablari bu mutaxassisliklarga oid kabiy bilimlar asoslarini egallashlari hamda keyingi amaliy faoliyat jarayonida o‘z mahorati darajasini uzluksiz oshira borishlari kerak. 3) Yuqori psixologik-pedagogik tayyorgarlik. Kasb ta’limi o‘qituvchilarining o‘zi bilim va malakalarni yuksak saviyada egallabgina qolmay, balki o‘quvchilarda ham ma’lum malakalarni tarkib toptirish uchun ularga bilimlar berishi kerak. Bilim va malakalarni egallash jarayonining o‘z qonuniyatlari bor. Maktabdagi ta’lim shu qonuniyatlar asosida tashkil etiladi. Kasb ta’limi o‘qituvchisi psixologiya, didaktika va boshqa fanlarning o‘quv jarayoniga asos bo‘ladigan muhim qoidalarini chuqur o‘zlashtirib olishi kerak. 4) O‘z kasbiga muhabbat. O‘qituvchilik kasbining o‘ziga xos tomonlarini chuqur bilish, o‘z kasbini faoliyatida erishgan yutuqlaridan zavqlanishi, qiyinchilliklarni yengib o‘tish uchun kuch va imkoniyat topa olishi kasb ta’limi o‘qituvchisining muhim fazilatlari qatoriga kiradi. Kasb ta’limi o‘qituvchisi oliy o‘quv yurtidagi tayyorgarligi xar qancha asosli bo‘lsa ham, u tugallangan hisoblanmaydi. Ma’lumki, hozirgi zamon ishlab chiqarishi juda tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Mehnat qurollari, texnologik jarayonlar uzluksiz takomillashib bormoqda. Bu kasb ta’limi jarayonida o‘z aksini topmog‘i kerak. Demak, kasb ta’limi o‘qituvchisi fan va texnika sohasidagi taraqqiyotni uzluksiz kuzatib borishi, ulardan o‘quvchilarni tushunarli shaklda xabardor qilib turishi kerak. 117 O‘qituvchilar kasb ta’limi jarayonida foydalaniladigan metodik vositalar majmuasi ham o‘zgarmay qolmaydi. O‘z ishiga ijodliy yondashuvchi o‘qituvchilar o‘quvchilarga ta’sir qilishning yangi shakllarini, uzluksiz ravishda bilim, malaka va ko‘nikmalarni shakillantirishning yangi usullarini topadilar. Yaxshi tajriba umumlashtiriladi va ko‘pchilikning mulki bo‘lib qoladi. Shunga ko‘ra har bir o‘qituvchi ilg‘or pedagogik tajriba yoritiladigan vaqtli matbuotni kuzatib borishi va undan o‘z ishida foydalanishi kerak. O‘quvchilarning moddiy ishlab chiqarish sohasida, hayot va kasbga tayyorlanishida kasbiy ta’lim o‘qituvchisi yetakchi rol o‘ynaydi. U o‘z mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning turli kasblarga bo‘lgan qiziqishini aniqlashi va rivojlantirishi lozim. Buning uchun guruh rahbarini, shu guruhda ishlaydigan boshqa predmetlarning o‘qituvchilarnini va o‘quvchilarning ota-onalarini jalb qilishi kerak. Ular bilan muntazam uchrashib turish va suhbatlashish bu guruhdagi o‘quvchilarni yaxshiroq bilish, ularning qiziqishlari va yakka xususiyatlari bilan tanishish imkonini beradi. Kasb ta’lim o‘qituvchisi o‘quvchilarni baholashda, ish joyini tashkil etishda, topshiriqlarni bajarishda mustaqillikni tarbiyalashi, shaxsning xalollik, kamtarlik, qat’iylik, dadillik, faollik, sabot-matonat xislatlarini, o‘rtoqlik, do‘stlik, ma’suliyatni sezish hissi va xokazolarini tarkib toptirishi lozim. Buning uchun birqancha vazifalarni bajaradi. Baholash va tahlil qilish bo‘yicha vazifalar: o‘quvchilarning amaliy natijalarini kuzatish, tahlil qilish va baholash; o‘quvchilarning o‘zlashtirilgan nazariy bilimlarini baholash; o‘quvchilarning xulqini baholash; ta’limning mavjud sharoitlarining sifatini baholash; rejalashtirish va tashkillashtirish bo‘yicha hujjatlarning sifatini baholash; o‘quv-didaktik materiallarning sifatini baholash; o‘zi bergan yo‘l-yo‘riq va namoyishlarni o‘zi baholash; berilgan topshiriqlarning sifatini o‘zi baholash. 4. O‘qituvchining metodik ishlari Kasb ta’limi o‘qituvchisi o‘zining pedagoglik mahoratini takomillashtirish ustida, o‘z malakasini oshirish ustida har doim ishlashi kerak. Unga bu borada o‘qituvchilar malakasini oshirish institutlari ancha yordam beradi. Bu institutlarda qichqa muddatli kurslar tashkil qilinib, ularda o‘qituvchilar fan va texnika sohasidagi yutuqlar, ilg‘or pedagogik tajribalar bilan tanishadilar. Bu kurslar hamma o‘qituvchilarni qamrab ololmaydi, albatta. Shu sababli kurs tayyorgarligi bilan birga joylarda muntazam ravishda metodik ishlar olib boriladi. Odatda, ular birqancha metodik ishlarini bajarishadi. Bu esa qo‘shimcha ma’suliyat yuklaydi, ularning mustaqil bilim olish borasida qunt bilan ishlab, hamkasblari uchun namuna bo‘lishga majbur qiladi. Kasb-hunar kollejlarida ilmiy-uslubiy ishlarni zamon talablari asosida tashkil etish va unga rahbarlik qilish uchun kollej rahbari ayni vaqtda ham yaxshi pedagogik, ham kasb-hunar sirlarini yaxshi biladigan mutaxassis bo‘lishi kerak. U mustaqil 118 ravishda bilim olish va malaka oshirish kurslari orqali ilmiy-uslubiy ishlarning mazmuni hamda ularni tashkil etishga oid masalalarni o‘rganib borishi kerak. Kasb-hunar kollejlarida tashkil etiladigan ilmiy-uslubiy ishlarning vazifalari sirasiga quyidagilar kiradi: - kasb-hunar kolleji pedagog va texnik xodimlarining ilmiy-g‘oyaviy saviyasini, pedagogik mahoratini oshirish; - o’quvchilarni milliy mustaqillik ruhida tarbiyalash mazmuni, shakl, metod va vositalarini takomillashtirish; - ta’lim, tarbiya va rivojlantirish maqsadlarining birligi, umumilmiy, umumkasbiy va maxsus tayyorgarlikning uzviyligini ta’minlash; - ilg‘or pedagogik va ishlab chiqarish tajribalarini, fan va texnika yutuqlarini o‘rganish, umumlashtirish hamda ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy etishdan iborat. Ilmiy-uslubiy ishlarda ishtirok etish kasb-hunar kollejlaridagi barcha rahbarlar, o‘qituvchilar, muhandis-pedagoglar uchun majburiy bo‘lib, ularning pedagogik faoliyatini ajralmas qismi hisoblanadi. Kusb-hunar kollejlaridagi metodik ishlarning mazmuni, yo‘nalishi, tuzilmasi kabilar metodik ish haqidagi Nizom bilan belgilanadi. Shu nizomga muvofiq jamoaviy va individual uslubiy ishlar olib boriladi. Quyidagilar jamoaviy uslubiy ish shakllari sirasiga kiradi: - pedagogik kengash; - uslubiy komissiyalar; - ilg‘or tajriba maktabi, muammoli seminarlar, ilmiy-uslubiy konferensiyalar, pedagogik o‘qish va turli uslubiy kengashlar. Individual uslubiy ish quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: - kasb-hunar kollejlari rahbarlari, o‘qituvchilar, muhandis-pedagoglar va boshqa muhandis-texnik xodimlarning o‘z g‘oyaviy-siyosiy darajasi, pedagogik malakasi va kasbiy mahoratini oshirish yuzasidan olib boriladigan mustaqil uslubiy ishlari; - kollej rahbari (direktor), uning o‘rinbosarlari, katta usta, o‘qituvchilar, muhandis-pedagoglar va boshqa muhandis-texnik xodimlar bilan olib boradigan individual uslubiy ishlari. Uslubiy ishlar shakli va mazmuni bo‘yicha ham, pedagogik xodimlarning turli guruhlarini qamrab olish bo‘yicha ham muvofiqlashtirilgan taqdirdagina yuqori samaradorlikka erishish mumkin. Kasb-hunar kollejida uslubiy ishlarni umumiy mavzu asosida tashkil etish tajribasi bunday muvofiqlashtirish usullaridan biridir. Uslubiy ishni bunday tashkil etishning mohiyati shundan iboratki, kasb-hunar kolleji ma’lum bir vaqtga mo‘ljallangan umumiy mavzuni tadqiq etadi. Buning natijasida ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirishning dolzarb muammolarini hal etishga muayyan hissa qo‘shadi, turli toifadagi pedagogik xodimlarning tayyorgarlik darajasi hisobga olingan holda, ularning pedagogik mahoratini oshirish vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirishga imkon beradi. Uslubiy ish kasb-hunar kollejining istiqbol va joriy ish rejalarida mustaqil bo‘lim sifatida rejalashtirilishi kerak. Mustaqil ishlarning tashkil etilishi va samaradorligini tekshirish masalalari kasb-hunar kollejlarining ichki nazorat rejalarida 119 o‘z aksini topadi. Uslubiy ishlarni rejalashtirishda quyidagi talablarga asoslanish maqsadga muvofiqdir. - kelajakdagi rivojlanishni ko‘zda tutish (bajarish muddatlari va vazifalari bo‘yicha); - rejalarni ta’lim-tarbiya va uslubiy ishning ahvoli va natijalarini har tomonlama chuqur o‘rganish hamda tahlil qilish asosida ishlab chiqish; - rejalarning ijodiy xarakteri, ya’ni ularni bajarishda ishtirok etuvchi xodimlarning tashabbusi va ijodkorligini namoyish etilishga zarur imkoniyat yaratish. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Kasb ta’limi o‘qituvchisining lavozim vazifalari nimalardan iborat? 2. O‘qituvchining ta’limni rejalashtirish bo‘yicha vazifalari nimalardan iborat? 3. O’qituvchining nazorat va baholash bo‘yicha vazifalari nimalardan iborat? 4. O‘qituvchining metodik ishlari nimalardan iborat? 5. Jamoaviy uslubiy ish shakllari sirasiga nimalar kiradi? 6. Uslubiy ishlarni rejalashtirishda qanday talablarga asoslanish mumkin? 5.3. KASB TA’LIMI DUAL TIZIMI Reja: 1. Kasb-hunar ta’imini bevosita ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog‘lash. 2. Ta’limni ishlab chiqarish orqali amalga oshirish shakllari turlari. 3. O‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi bitiruvchilar ishlab chiqarish moslashuvchanligi. 1. Kasb-hunar ta’imini bevosita ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog‘lash Jahonda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarning ijobiy tomonlarini hisobga olib hayotga tatbiq qilish bizning asosiy siyosatimizdir. Bu borada hamkorlikning o‘rni muhim. Kadrlar tayyorlashda eng avvalo so‘nggi paytlarda bizning hayotimizga kirib kelayotgan mehnat bozori talablari tushunchasini hisobga olish muhim o‘ringa ega. Mehnat bozori xalq xo‘jaligining turli sohalari uchun malakali kadrlarni talab qiladi. Unda oddiy mutaxassisdan, to yirik tashkilotchi rahbarlargacha barchasi uchun talab o‘zi egallab turgan lavozimiga mos malakaga ega bo‘lishi hisoblanadi. Kasbiy malakaga ega bo‘lish esa Respublikamizda o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, oliy ta’lim, oliy ta’limdan keyingi ta’lim va malaka oshirish orqali amalga oshiriladi. Mamlakatimiz mustaqilligi fuqarolarimizga o‘zining malakasini oshirishga faqatgina Respublikamiz hududida emas, balki jahonning barcha joylaridagi ta’lim muassalarida xalqaro hamkorlik orqali erishish imkoniyatini yaratib berdi. Biz bu borada Germaniya ta’lim muassasalari tajribasi haqida to‘xtalmoqchimiz. Germaniyada yoshlar ikki turdagi kasb-hunarga tayyorlanadi. Aksariyat yoshlar o‘zlari tanlagan kasb-hunar tayyorgarligini qishloq xo‘jalik yoki sanoat tashkilotlarida, savdo-sotiq sohalarida, boshqarmalarda, sog‘liqni saqlash muassasalarida, advokatura idoralarida, devonxonalarda yoki jamoat xizmati ? 120 joylarida oladi. Ayni paytda o‘qish davomida o‘quvchilar kasb-hunar maktablariga qatnab nazariy bilimga ega bo‘ladi. Germaniyada kasb — hunar ta’limining dual tizimini quyidagicha rasmda ifodalash mumkin (7-chizma) Qator ixtisosliklar, masalan, sog‘liqni saqlash yoki ijtimoiy sohalarda o‘qish faqat bitta maktabda olib boriladi (maxsus ta’lim muassasasida yoki maxsus kasb- hunar maktablarida). Bu maktab kasb-hunarga o‘qitish deb ataladi. Hozirgi paytda yoshlar orasida ofis (idora) xodimi ixtisosligi bo‘yicha o‘qitiladigan kasb-hunar maktablarida o‘qish ishtiyoqi kuchli bo‘lib, ularda tanlov asosida amalga oshiriladi. Ayni paytda metallarga ishlov berish, qurilish va mehmonxona, restoran xizmat sohalari bo‘yicha o‘qish uchun o‘rinlar bemalol. Shuni qayd qilish lozimki, barcha kasb-hunarli yoshlar davr talabiga ko‘ra o‘z bilim malakalarini doimiy oshirib borishlari zarur. Germaniya Federativ Respublikasida aksariyat yoshlar deyarli tengqurlarning to‘rtdan uch qismi ishlab chiqarish kasb-hunar ta’limini o‘taydilar. Ular o‘zlari tanlagan kasb-hunarlarini korxona sharoitiga maksimal yaqinlashtirilgan sharoitda «dual tizim» asosida egallaydilar. 7-chizma Yüklə 1,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|