Kasbiy pedagogika
Yüklə 1,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1991-1996-yillarni o‘ziga qamrab olgan moslashuvchanlik davri. 90-
yillarning boshlarida hunar-texnika ta’limi tizimining ko‘plab miqdor ko‘rsatkichlarining kamayishi sekinlasha bordi. Demak, bu tanglik davri bosib o‘tilganligidan guvohlik berar edi, 1992-yilga kelib sekin-asta tayyorlangan mutaxassis kadrlar va o‘quv yurtlari soni ham barqarorlasha boshladi. 1993-yilga kelib hunar-texnika ta’limiga qabul qilishda ortish ko‘rsatkichlari qayd etildi. Respublikamizda 1990-1996-yillarda hunar-texnika ta’limining asosiy ko‘rsatkichlarini rivojlantirish quyidagi 3- jadvalda o‘z ifodasini topgan: 3-jadval Yillar O‘quv yurtlarining soni (yil oxiridi) Ularda o‘quvchilar soni (ming kishi) Qabul qilingan o‘quvchilar soni (ming kishi) Tayyorlangan malakali ishchilar (ming kishi) 20 1991 450 211,6 111,5 113,4 1992 445 210,7 111,9 104,1 1993 439 219,0 125,4 100,8 1994 437 212,5 126,2 115,6 1995 439 218,2 132,4 118,7 1996 442 220,0 128,4 122,0 Bu davrda davlatning asosiy vazifasi fuqarolar huquqi va qiziqishlarini himoyalash, eng avvalo yoshlarning konstitutsiyaviy bilim olish, kasb egallash huquqlarini himoya etishdan iboratligiga qat’iy amal qilindi. Mustaqillik qo‘lga kiritilgan ilk kunlardan boshlab “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun loyihasi ustida ishlar olib borildi. Natijada 1997-yilda “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi. Shuningdek, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi Qonun ham 1997 yil 29 avgustda qabul qilindi. 1997-yil boshida Respublikada umumiy 221ming o‘quvchilari bo‘lgan 442 kasb-hunar ta’limi o‘quv yurtlari faoliyat ko‘rsatar edi. Ularning tarkibi 209 ta kasb- hunar maktablari 180 kasb-hunar litseylari va 55ta biznes maktabdan iborat edi. Moslashish davri kasb-hunar ta’limi tuzilmasi o‘quv yurtlarining turlari bilangina emas, balki o‘qish muddati va qabul kilish shartlari bilan ham yetarli darajada murakkab ekanligi quyidagi 4- jadvalda o‘z aksini topgan: 4-jadval O‘quv yurtining nomi va mablag‘ bilan ta’minlanish manbai O‘qish muddati Qabul qilish shart- sharoiti Bitiruvchilarga beriladigan hujjat nomi 1. Kasb–hunar maktab davlat byudjeti 1,5 2 3 1 9-sinf negizida 9-sinf negizida, suhbat 9-sinf negizida ,suhbat 11-sinf negizida, test asosida Kasb haqida attestat Kasb haqida attestat O‘rta ma’lumot va kasb haqida diplom Kasb haqida diplom 2. Kasb–hunar litseylari davlat byudjeti 1 bosqichli, 2 yillik Ikki bosqichli to‘rt yillik 9-sinf negizida, test asosida Birinchi bosqichdan so‘ng To‘liq o‘rta va kasbiy ta’lim to‘g‘risida diplom O‘rta maxsus ta’lim haqida diplom 3. Biznes-maktab davlat byudjeti Uch yil 9-sinf negizida test asosida To‘liq o‘rta ma’lumot haqidagi diplom 4. Fuqarolarning to‘lov vositalari hisobidan 1 yil 11-sinf negizida test asosida Tadbirkorlik asoslari bo‘yicha kasb-hunar diplomi 1996-yildan boshlab hunar-texnika bilim yurtlarining moliyalashtirish asosan joylarning byudjetiga o‘tkazildi. Yuqorida zikr etilgan tadbirlar ma’lum ma’noda hunar-texnika ta’limining barqarorlashishiga imkon berib, uning imkoniyatlarini saqlab qoldi. Lekin barcha muammolari yechimini topa olmadi. Bunday muammolar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: - o‘quv jarayonining moddiy-texnika va axborot negizining yetarli darajada emasligi; - yuqori malakali pedagog-kadrlarning yetishmasligi; 21 - o‘quv-metodik, ilmiy adabiyotlar va didaktik materiallar bilan sifatli va yetarli darajada ta’minlanmaganligi; - kadrlar tayyorlash tizimida fan va ishlab chiqarish orasida uzviy o‘zaro ta’sir va manfaatli integrasiyaning mavjud emasligi va hokazolar. Bu muammolarning yechimini topish maqsadida 1997-yil 29 avgustda “Ta’lim to‘g‘risida”gi va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi Qonunlar qabul qilingan bo‘lib, ular Vatanimiz kasb-hunar ta’limini yangi sifat bosqichiga ko‘tarishga imkon berdi. 1997-yildan shu paytgacha bo‘lgan davr ichida o‘qish muddati uch yil bo‘lgan yangi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimi yaratildi. Bu tizim akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarini o‘ziga qamrab olib, ixtiyoriy majburiy ta’lim turi deb ataldi. Ma’lumki, insonning har bir hatti-harakati ongli ravishda amalga oshadi. Ana shu ongli hatti-harakatlar psixolog olim P.Y.Galperin va uning maslakdoshlari fikricha quyidagi uch asosiy bosqichni o‘ziga qamrab oladi: Birinchi bosqich mo‘ljalga olish deb nomlanib, unda shaxs o‘z oldiga qo‘ygan maqsadini belgilab oladi, ya’ni bajaradigan ishlarini rejalashtiradi, maqsadga erishish omillarini modellashtiradi. Ikkinchi asosiy bosqich. Amalga oshirish bosqichida o‘z imkoniyati, shart- sharoit, mavjud bo‘lgan ko‘plab boshqa omillarni hisobga olgan holda hatti-harakatlar amalga oshirilib, ma’lum natijaga erishiladi. Uchinchi bosqich nazorat qilish va o‘zgartirish kiritish (takomillashtirish) bosqichi hisoblanib, unda ko‘zlangan maqsad bilan olingan natija qiyoslanadi va kerakli xulosa chiqarilib, zarur bo‘lsa, rejalashtirish va amalga oshirish bosqichlarining mazmuni, tuzilmasi, shakli va kechishiga o‘zgartirishlar kiritiladi. Kishilar (inson) tomonidan amalga oshiriladigan barcha jarayonlar kabi ta’lim- tarbiya ishi ham ushbu yuqoridagi qonuniyatga to‘liq bo‘ysunadi. Demak, ta’lim- tarbiya ishi ma’lum meyorlar doirasida amal qiladi. Bu meyorlarsiz ta’lim-tarbiya ishi mazmun, shakl, zamon, makon hamda natijalar nuqtai nazarida samarasiz bo‘ladi. Aslini olganda, maxsus ta’lim muassasalarida amalga oshiriladigan ta’lim-tarbiyaviy ishlar aniq maqsadni ko‘zlab reja asosida kechadi. Ma’lumki, Respublikamizda kasb-hunar ta’limi: elementar; o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi bosqichlarida amalga oshiriladi va maxsus belgilangan hujjat bilan tasdiqlanadi. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi kasb-hunar kollejlarida amalga oshiriladi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunida “Kasb-hunar kollejlari jihozlanganlik darajasi, pedagogik tarkibining tanlanganligi hamda o‘quv jarayonining tashkil etilishi jihatidan yangi tipdagi ta’lim muassasalari hisoblanadi. Ular bir yoki bir necha zamonaviy kasb-hunarni egallash hamda tegishli o‘quv fanlaridan “chuqur nazariy bilim olish imkonini beradi” 1 deb ko‘rsatilgan. Kasbiy tayyorgarlik iqtisodiyotning muayyan sohasida muvaffaqiyatli kasbiy faoliyat ko‘rsatishga imkon beradigan maxsus bilim, ko‘nikma, malaka va mehnat tajribalari kabilar majmuasidir. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, T.- 1997y. 22 O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi amaldagi Qonunining 13- moddasida “O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi olish maqsadida har kim umumiy o‘rta ta’lim asosida akademik litsey yoki kasb-hunar kollejlarida o‘qishning yo‘nalishini ixtiyoriy ravishda tanlash huquqiga ega. Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari egallagan kasb-hunar bo‘yicha ishlash huquqini beradigan hamda bunday ish yoki ta’limning navbatdagi bosqichida davom ettirish uchun asos bo‘ladigan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi beradi. Akademik litsey o‘quvchilarning intellektual qobiliyatlarini jadal o‘stirishni, ularni tabaqalashtirilgan va kasb-hunarga yo‘naltirilgan bilim olishlarini ta’minlaydigan uch yillik o‘rta maxsus o‘quv yurtidir. Kasb-hunar kolleji o‘quvchilarining kasb-hunarga moyilligi, mahorat va malakasini chuqur rivojlantirishni, tanlangan kasblar bo‘yicha bir yoki bir necha ixtisos olishni ta’minlaydigan uch yillik o‘rta maxsus kasb-hunar o‘quv yurtidir” – deb ko‘rsatilgan. Kasb-hunar kolleji tegishli davlat ta’lim standartlari doirasida o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi beradi. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining bitiruvchilariga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplomlar beriladi. Bu diplomlar, yuqorida zikr etilganidek, ta’limning keyingi bosqichlarida o‘qishni davom ettirish yoki egallagan ixtisoslik va kasb-hunar bo‘yicha mehnat faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beradi. Kasb-hunar ta’limi tizimining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri – kasb-hunar kollejlarining ishlab chiqarish korxonalari bilan uzviy aloqada bo‘lishidadir. Kasb- hunar kollejlari uchun baza bo‘lgan korxonalar o‘quvchilar uchun kerakli jihozlar, asbob-uskunalar ajratadi, korxona sexlarida ishlab chiqarish amaliyotini o‘tish uchun imkoniyat yaratadi. Shunday qilib, yuqorida zikr etilgan fikr-mulohazalarga asoslanib, kasb-hunar pedagogikasining vazifasi yoshlar tomonidan kasb-hunar sir-sinoatlarini egallash qonuniyatlarini o‘rganish hamda pedagogik amaliyotga qo‘yilgan maqsadlarga maqbul erishish omillarini ko‘rsatishdan iboratdir, deb xulosa chiqarish mumkin. Ko‘p asrlik kishilik jamiyatining amaliy tajribalari, falsafa, jamiyatshunoslik, pedagogika va psixologiyaga oid g‘oyalar, dunyo miqyosida kechayotgan ta’lim- tarbiyaga oid bilimlar, maxsus pedagogik tadqiqotlar natijalari, izlanuvchi pedagog novatorlar tajribalari va shu kabilar Kasb-hunar ta’limi pedagogikasini rivojlantiruvchi manbalardir. Shunday qilib, kasb-hunar pedagogikasi nisbatan yangi va rivojlanuvchi fandir. U kasb-hunar ta’limi tizimining takomillashuvi jarayonida umumiy pedagogikadan maxsus soha sifatida ajralib chiqdi. Kasb-hunar ta’limi pedagogikasining o‘z obekti, predmeti, prinsiplari, maqsadi, mazmuni, tashkiliy shakllari, metod va vositalari, o‘ziga xos kategoriyalari mavjud bo‘lib, ular fanning asosini tashkil etadi. Zamonaviy kasb-hunar ta’limining asosiy xususiyati - uning integratsiya yo‘nalishi (tendensiyasi) hisoblanib, bu holat ichki va tashqi bo‘lishi mumkin. Agar tashqi integratsiya umumjahon ta’lim makonini qurish bilan bog‘liq, ya’ni turli mamlakatlarda to‘plangan tajribalardan foydalanishni ko‘zda tutgan bo‘lsa, ichki integratsiya predmetlararo yondashuv asosida integrativ kurslar tuzishni ko‘zda tutadi. Ana shunday integrativ o‘quv predmetlaridan biri kasb-hunar 23 pedagogikasining o‘zi hisoblanadi. Chunki u kichik mutaxassislar tayyorlashning zaruriy va yetarli mazmunining darajasini belgilovchi Davlat ta’lim standartlariga binoan yaratilmoqda. Kasbiy ta’limning shakllanishi: yosh avlodni mehnat faoliyatiga tayyorlash muhim ijtimoiy pedagogik vazifa bo‘lib, insoniyat jamiyati o‘z tarixida bu masalani turlicha yechimini topishga harakat qilgan. Dastlabki paytlarda bolalarni mehnatga tayyorlash bevosita mehnat faoliyati jarayonida amalga oshirilgan. Dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikning paydo bo‘lishi yoshlarni hayot faoliyatiga maxsus tayyorlash zarurligini muhim masala sifatida kun tartibiga qo‘ydi. Shunday qilib, aqliy va jismoniy mehnat ajraldi. Uzoq o‘tmish tarixda ustoz-shogird tizimi paydo bo‘ladi. Yuqoridagilarga xulosa qilib, takidlash joizki, hozirgi jadal sur’atli fan-texnika taraqqiyoti natijasida kasbiy mehnat mazmuni va xarakteri jadal ravishda o‘zgarmoqda, texnika sohasidagi yangiliklar ishlab chiqarish jarayoniga tezkorlik bilan joriy etilib, insoniyat jamiyatining tinchligi, farovonligi ta’minlanmoqda. Bunga ko‘plab rivojlangan mamlakatlarni misol sifatida ko‘rsatish mumkin. Ana shunday yetakchi mamlakatlar orasidan o‘ziga munosib o‘rin egallayotgan Respublikamiz uchun yuqori malakali, keng ixtisosli, mehnat bozorida raqobatlasha oladigan mutaxassis kadrlarga talablar qo‘yilgan ( 5-jadvalga qarang). Mutaxassis kadrlarga qo‘yilgan talablar 5-jadval Asoslar Kadrlar tayyorlashga qo‘yilgan talablar Sanoatlashgan jamiyatga o‘tish, xalqaro o‘zaro ta’sirlar masshtabini kengayishi Kommunikabellik, tolerantlik, ijtimoiy moslashuvchanlik, axborot texnologik madaniyat, moslashuvchan tafakkur. Xalqaro hamkorlikda yechimini topish mumkin bo‘lgan global muammolarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi Dunyoqarash va tafakkurni global, tizimli, axborot texnologik loyihalash. Iqtisodni dinamik rivojlanishi, raqobatning kuchayishi, malakasiz mehnatning qisqarishi, bandlik sohasidagi chuqur tuzilmaviy o‘zgarishlar Kasbiy kompetentlik va mobillik, muntazam ravishda malaka oshirish va qayta tayyorlashga talab, raqobatbardoshlik Ishbilarmonlikning rivojlanishi, individual- xususiy faoliyat, mehnat bozorini tuzish. Kadrlar tayyorlashga talab va taklif Ishbilarmonlik, raqobatbardoshlik, o‘z kasbiy mahoratini oshira borish, mustaqillik, ijodkorlik Tez, to‘g‘ri, mustaqil ravishda qabul qilish, dinamik ravishda ishlab chiqarish texnologik jarayonlarining o‘zgarishi. O‘zi va kasbiy faoliyat natijalarini tahlil eta bilish. Kasbiy mustaqil, javobgarlik, kreativlik, adekvat o‘z-o‘zini baholash kabilar. Dunyo miqyosidagi ijtimoiy, iqtisodiy va ishlab chiqarishdagi texnik va texnologik o‘zgarishlar kadrlar tayyorlashga yangi talablar qo‘ymoqda. Rossiyalik olim E.F.Zeyer tomonidan K.K.Platonov g‘oyalariga asoslangan holda, to‘rt komponentli mutaxassis tuzilmasi ishlab chiqilgan bo‘lib, unda kasbiy fazilatlar shaxsning ijtimoiy-psixologik va psixofiziologik komponentlari, talab etiladigan ixtisosliklar kabilarni o‘ziga qamrab oladi (6 va 7-jadvallarga qarang) Mutaxassis tuzilmasi 6-jadval T/r Kasbiy fazilatlar Shaxsning ijtimoiy Talab etilgan kasbiy muhim 24 psixologik va psixo- fiziologik komponentlari ixtisosliklar 1. Kasbiy yo‘nalganlik Moyillik, qiziqishlar, munosabatlar, kutayotgan natijalar Ijtimoiy kasbiy qobiliyatlar: hamkorlik qilishga tayyorligi, yutuqlarga intilish, kasbiy jihatdan o‘sishga tayyorlik, ijtimoiy javobgarlik, ishonchlilik 2. Kasbiy kompetentlik Kasbiy bilim, malaka va ko‘nikma, ixtisoslik Ijtimoiy-huquqiy va iqtisodiy kompetentlik, maxsus kompetentlik, shaxsiy kompetentlik, (bir kasb) doirasidan tashqari bilim, ko‘nikma va malakaga ega bo‘lish kabilar 3. Muhim kasbiy fazilat Diqqat-e’tiborlilik, kuzatuvchanlik, qat’iyatlilik, kirishuvchanlik, mustaqillik, o‘zini nazorat qila olishlik Kasbiy mustaqillik, ijtimoiy kasbiy intellekt, texnologik jarayonlarni rejalashtira olish qobiliyati, tashhislash qobiliyati, kasbiy moslashuvchanlik va shu kabilar. 4. Muhim kasbiy psixologik-fiziologik fazilatlar Ekstravertivlik, chamalash, reaktivlik Umumlashgan kasbiy qobiliyatlar: ish-harakatlaridagi muvofiqlik, tezkor reaksiya, chamalay olish, chidamlilik, sabr-toqatlilik, qat’iyatlilik kabilar. Muhim kompetentlik mazmuni 7-jadval Kompetensiya Kompetentlik mazmuni Ijtimoiy O‘ziga javobgarlikni olish, oldiga qo‘yilgan maqsadga erishish yo‘lida o‘z qiziqishlarini ishlab chiqish va jamiyat talablariga uyg‘unlashtira olish Kommunikativ Og‘zaki va yozma muloqot texnologiyalarini o‘zlashtirganlik, shuningdek, kompyuter dasturlari va internet tizimi bilan ishlay olish Axborotchilik Axborot resurslari, texnologiyalari, olingan axborotlarga o‘z munosabatini bildira olish yoki pedagogik ishlov berib o‘quvchilarga tushunarli holga yetkaza olish Maxsus Kasbiy vazifalarni mustaqil va ijodiy bajarishda o‘zi va o‘zgalar ishini obektiv baholash. Kognitiv Muntazam ravishda o‘zining kasbiy mahoratini oshirishga tayyorgarlik, shaxsiy imkoniyat- larini dolzarblashtirish va amalga joriy etish, mustaqil ravishda bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish qobiliyati, o‘zini doimo rivojlantirishga intilishi va shu kabilar. Professionalizm (kasbiy yetuklik)ning eng yuqori darajasi kasbiy mahorat hisoblanib, u kasbiy faoliyatning mohirlik cho‘qqilarini zabt etishni ko‘zda tutadi. Boshlang‘ich (elementlar) kasb-hunar ta’limi umumiy o‘rta ta’lim maktablarida, qisqa muddatli maxsus o‘quv kurslarida ma’lum tor ixtisoslikni egallashga imkon beradi. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi umumiy o‘rta ta’lim negizida o‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, tanlagan kasbi bo‘yicha bir yoki bir necha ixtisoslikni egallashni ta’minlaydigan o‘qish muddati uch yillik ta’limdir. Oliy kasb-hunar ta’limi - yuqori malakali mutaxassislarni ikki (bakalavriat va magistratura) bosqichda tayyorlaydi. Kasb-hunar ta’limining tarixan vujudga kelishi va rivojlanishi quyidagi omillar bilan asoslanadi: 25 - mehnat sohalarining bo‘linishi, jismoniy va aqliy kasblar sonining ortishi; -urbanizatsiya, ya’ni jamiyat rivojlanishida shaharlar rolining oshishi; -fan-texnika taraqqiyoti va ilg‘or ishlab chiqarish texnologiyalarining yaratilishi hamda tezkorlik bilan amaliyotga joriy etilishi kabilar. Ijtimoiy institut sifatida kasb-hunar ta’limi tizimi quyidagi uch asosiy vazifani bajaradi, bular: ta’limiy (ta’lim, tarbiya berish, shaxsni rivojlantirish), iqtisodiy (mehnat bozorida raqobatlasha oladigan kichik mutaxassis kadrlar tayyorlash) va ijtimoiy-madaniy (ijtimoiy faol, mustaqil holda izlanuvchan faoliyat ko‘rsatuvchi ma’naviy yetuk shaxsni shakllantirish). Bu vazifalar kasb-hunar ta’limining rivojlanish tarixida minglab yillar davomida shakllangan. Sharq pedagogik tafakkuri antologiyasi, Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va xalq hunarmandchiligi tarixiga oid manbalar tahlili bunga misol bo‘la oladi. Bu haqda X.X.Tilashev, A.Ismoilov, M.M.Hayrullayev, I.Xusanxo‘jayev, N.Boboyev, B.G.G‘ofurov, A.X.Qosimjonov, M.X.Xursandov, X.F.Rashidov, D.A.Zohidova, X.Homidiy va ko‘plab shu kabilar vatandosh olimlar tomonidan nashr ettirilgan ishlarda muhim ma’lumotlar keltirilgan. Shu o‘rinda Rossiyada tashkil etilgan dastlabki ta’lim muassasalari qatoriga Pyotr I tomonidan tashkil etilgan navigatsiya maktabi, artilleriya maktabi (1712), harbiy feldsherlik maktabi (1754), san’at bilim yurti (1783), o‘qituvchilar seminariyasi (1786) kabilarni ko‘rsatish mumkinligi rus pedagog olimi V.D.Purin tomonidan ta’kidlangan. Shunday qilib, XIX asrning o‘rtalariga kelib, bir qancha rivojlangan mamlakatlarda ta’limning mumtoz (klassik) umumiy va oliy turiga qo‘shimcha yangi yo‘nalishini shakllantirish muammosi kelib chiqdi. Y.A.Komenskiy, Djon Lokk, J.J.Russo va D.Didro kabilar ham maktab o‘quv rejalariga amaliy bilimlarni kiritish zaruriyatini ko‘rsatib o‘tganlar zero, hozirgi paytda kasb-hunar ta’limi global, umumjahon xarakterga ega bo‘lgan hodisa sifatida e’tirof etilmoqda. Shuningdek, yaxlit kasb-hunar ta’limi tizimining paydo bo‘lish tarixi mehnat qurollari ishlab chiqishga tirikchilik buyumlari, talablarini ortib borishi bilan bog‘liq. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Hozirgi O‘zbekiston hududida kasb-hunar ta’limining tub asoslari nimalardan iborat? 2. Kaykovusning farzand tarbiyasi xususidagi qarashlarini izohlang. 3. Kasb-hunar ta’limining rivojlanish bosqichlarini aytib bering. 4. Mutaxassis kadrlarga qo’yiladigan talalarni aytib bering. 5. Mutaxassis tuzilmasining to’rt komponenti nimalardan iborat? 6. Muhim kompetentlik mazmunini izohlang. 1.4. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI TA’LIM TIZIMI ISLOHOTLARI Reja: 1. Ta’lim tizimi islohotlarini muvaffaiyatli amalga oshirish shart- sharoitlari. 2. Ta’lim tizimi islohotlarining moiyati. ? 26 3. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. 4. O‘zbekistonda «Uzluksiz ta’lim» tushunchasi. Uzluksiz ta’lim tuzulishi. Uzluksiz ta’lim tizimi va turlari. 1. Ta’lim tizimi islohotlarini muvaffaiyatli amalga oshirish shart-sharoitlari Istiqlolga erishgan mamlakatimizda yuz berayotgan tub o‘zgarishlar ta’lim mazmunini davr nuqtai nazaridan yangilashni taqozo etmoqda. Bunday yangilanish O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida amalga oshirilmoqda. Jumladan, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablari asosida shakllantirilayotgan uzluksiz ta’lim tizimi doirasida kasb ta’limiga alohida o‘rin berilishining samarasi sifatida kasb-hunar kollejlari va akademik litseylar tizimi shakllandi. Bugungi kunda kasbiy pedagogika jahon miqyosida tan olingan eng ilg‘or metodlar va yo‘nalishlar bilan boyib bormoqda. Ayni vaqtda o‘zining keng tatbiqini kutayotgan, fanning boshqa sohalari bilan aloqadorlikda ishlab chiqilgan yangi konsepsiya va nazariyalar rivojlantirilmoqda. Respublika xalq ta’limi tizimida olib borilayotgan islohotlar natijasida kasbiy ta’limni samarali tashkil etish, ishchi kasblariga maxsus tayyorlash, ta’lim oluvchi shaxsida kasbiy mahorat va layoqat sifatlarini shakllantirish masalalariga alohida e’tibor berilmoqda. 2. Ta’lim tizimi islohotlarining moiyati Bugungi kunda barcha fan sohalari, jumladan, kasb ta’limi bo‘yicha yangi o‘quv darsliklari, qo‘llanma va tavsiyalarni yaratish muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Bu o‘rinda kasb ta’limiga bo‘lgan e’tiborning ortib borayotganligini quyidagilar bilan izohlash mumkin: * ta’lim islohotlari natijasida akadem litsey, kasb-hunar kollejlari va boshqa turdagi o‘quv muassasalarining shakllantirishilishi va rivojlanishi; * oliy o‘quv yurtlarida kasb ta’limini o‘qitilishning yo‘lga qo‘yilayotganligi, bu borada alohida fakultet va bo‘limlarning tashkil etilishi; * kasbiy pedagogikaning boshqa fanlar bilan yanada jipsroq bog‘lanib borishi, istiqbolda amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan bilim sohalari tutashuvida yangi konsepsiya va nazariyalarning yuzaga kelishi; kasbiy ta’lim muassasalarining aholiga ta’lim xizmatlarini ko‘rsatish borasidagi faoliyat turlarining ortib borishi, o‘z bazasida tayyor mahsulot ishlab chiqarishning yo‘lga qo‘yilishi; mehnatni tashkil qilishning ilg‘or shakllarini joriy etishi va boshqalar. 3. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi 1997 yil 29 avgustdagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunining va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning qabul qilinishi mamlakatda amalga oshirilayotgan demokratik va iqtisodiy o‘zgarishlarni hisobga olgan holda kadrlar tayyorlash tizimini keng ko‘lamda isloh qilishning ibtidosi bo‘ldi. 27 Milliy dasturning maqsad va vazifalari «Kadrlar tayyorlash milli dasturi» «Ta’lim to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining qoidalariga muvofiq holda milliy tajribaning tahlili va ta’lim tizimidagi jahon miqyosidagi yutuqlari asosida tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faolikka, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo‘ljalni to‘g‘ri ola bilish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo‘naltirilgandir. Mazkur dasturning maqsadi – ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to‘la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va ahloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini yaratishdir. Ushbu maqsadni ro‘yobga chiqarish qo‘yidagi vazifalar hal etilishini nazarda tutadi: «Ta’lim to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq ta’lim tizimini isloh qilish, davlat va nodavlat ta’lim muassasalari hamda ta’lim va kadrlar tayyorlash sohasida raqobat muhitini shakllantirish negizida ta’lim tizimini yagona o‘quv-ilmiy-ishlab chiqarish majmui sifatida izchil rivojlantirishni ta’minlash; 4. O‘zbekistonda «Uzluksiz ta’lim» tushunchasi. Uzluksiz ta’lim tuzulishi. Uzluksiz ta’lim tizimi va turlari 1. Uzluksiz ta’lim kadrlar tayyorlash tizimining asosi, O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi, shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustuvor sohadir. Uzluksiz ta’lim ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxs shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlar ildam tayyorlanishi uchun zarur shart- sharoitlar yaratadi. Uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat olib borishi davlat ta’lim standartlari asosida, turli darajalardagi ta’lim dasturlarining izchilligi asosida ta’minlanadi va quyidagi ta’lim turlarini o‘z ichiga oladi: maktabgacha ta’lim; umumiy o‘rta ta’lim; o‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi; oliy ta’lim; oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash; maktabdan tashqari ta’lim. Kadrlar tayyorlash milliy modelining o‘ziga xos xususiyati mustaqil ravishdagi to‘qqiz yillik umumiy o‘rta hamda uch yillik o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini joriy etgandan iboratdir. Bu esa, umumiy ta’lim dasturlaridan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi dasturlariga izchil o‘tishini ta’minlaydi. Umumiy ta’lim dasturlari: maktabgacha ta’lim, boshlang‘ich ta’lim (I—IV sinflar), umumiy o‘pra ta’lim (I—IX sinflar), o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini qamrab oladi. 28 2. Kasbiy ta’lim turi va tizimi. Kasbiy ta’lim rivojlanishining asosiy omillari. Uzluksiz ta’limning faoliyat ko‘rsatish prinsiplari quyidagadardan iborat: • ta’limning ustuvorligi — uning rivojlanishining birinchi darajali ahamiyatga ega ekanligi, bilim, ta’lim va yuksak intellektning nufuzi; ta’limning demokratlashuvi — ta’lim va tarbiya uslublarini tanlashda o‘quv yurtlari mustaqilligining kengayishi, ta’limni boshqarishning davlat-jamiyat tizimiga o‘tilishi; ta’limning insonparvarlashuvi inson qobiliyatlarining ochilishi va uning ta’limga nisbatan bo‘lgan turli-tuman ehtiyojlarining qondirilishi, milliy va umumbashariy qadriyatlar ustuvorligining ta’minlanishi, inson, jamiyat va atrof- muhit o‘zaro munosabatlarining uyg’unlashuvi; ta’limning ijtimoiylashuvi — ta’lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni hosil qilish, ularda yuksak ma’naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish; •ta’limning milliy yo‘naltirilganligi — ta’limning milliy tarix, xalq an’analari va urf-odatlari bilan uzviy uyg‘unligi, O‘zbekiston xalqlarining madaniyatini saqlab qolish va boyitish, ta’limni milliy taraqqiyotning o‘ta muhim omili sifatida e’tirof etish, boshqa xalqlarning tarixi va madaniyatini hurmatlash; * ta’lim va tarbiyaning uzviy bog‘liqligi, bu jarayonning har tomonlama kamol topgan insonni shakllantirishga yo‘naltirilganligi; * iqtidorli yoshlarni anglash, ularga ta’limning eng yuqori darajasida, izchil ravishda fundamental va maxsus bilim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratish. 3. Uzluksiz, kasb-hunar ta’limi tizimida O‘rta maxsus ta’limining o‘rni va ahamiyati. Umumiy o‘rta ta’lim negizida o‘qish muddati uch yil bo‘lgan majburiy o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi uzluksiz ta’lim tizimidagi mustaqil turidir. O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi yo‘nalishi akademik litsey yoki kasb-hunar kolleji o‘quvchilar tomonidan ixtiyoriy tanlanadi. Akademik litsey davlat ta’lim standartlariga muvofiq o‘rta maxsus ta’lim beradi. O‘quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini hisobga olgan holda ularning jadal intellektual rivojlanishi chuqur, sohalashtirilgan, tabaqalashtirilgan, kasbga yo‘naltirilgan ta’lim olishini ta’minlaydi. Akademik litseylarda o‘quvchilar o‘zlari tanlab olgan ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha (gumanitar, texnika, agrar va boshqa sohalar) bilim saviyalarini oshirish hamda fanni chuqur o‘rganishga qaratilgan maxsus kasb-hunar ko‘nikmalarini o‘zlarida shakllantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu ko‘nikmalarni o‘qishni muayyan oliy ta’lim muassasalarida davom ettirish yoki mehnat faoliyatida ro‘yobga chiqarishlari mumkin. Kasb-hunar kolleji tegishli davlat ta’lim standartlari doirasida o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi beradi; o‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim va ko‘nikmalarini chuqur rivojlantirish, tanlab olingan kasb-hunar bo‘yicha bir yoki bir necha ixtisosni egallash imkonini beradi. Kasb-hunar kollejlari jihozlanganlik darajasi, pedagogik tarkibning tanlanganligi, o‘quv jarayonining tashkil etilishi jihatidan yangi tipdagi ta’lim muassasalari hisoblanadi. Ular bir yoki bir necha zamonaviy kasb-hunarni egallash hamda tegishli o‘quv fanlaridan chuqur nazariy bilim olish imkonini beradi. 29 Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarida ta’lim olish o‘quvchilarga o‘z bilimlarini chuqurlashtirish va tanlagan ixtisosliklariga ega bo‘lishni ta’minlaydi. Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarining bitiruvchilariga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplomlar beriladi. Bu diplomlar ta’limning keyingi bosqichlarida o‘qishni davom ettirish yoki egallangan ixtisos va kasb-hunar bo‘yicha mehnat faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beradi. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini tashkil etish va rivojlantirish uchun quyidagilar zarur: • akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari faoliyat ko‘rsatishining normativ bazalarini ishlab chiqish va joriy etish; • soha uchun oliy ta’lim muassasalarining, ishlab chiqarish, fan va madaniyat sohasining mutaxassislarini jalb etgan holda yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlashni, shu jumladan chet ellarda tayyorlash va qayta tayyorlashni tashkil etish; • o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv muassasalari uchun ta’lim va kasb- hunar dasturlari, o‘quv-uslubiy majmualar ishlab chiqish; akademik litseylarning o‘quvchilari mehnat faoliyati ko‘nikmalarini egallashlari uchun ixtisoslashtirilgan dasturlar ishlab chiqish va joriy etish; • kasb-hunar kollejlarida tayyorlanadigan mutaxassislarga nisbatan ixtisos va kasb-hunar, malaka talablarining ro‘yxatini ishlab chiqish; hududlarning jug‘rofiy va demografik shart-sharoitlarini va tegishli sohadagi mutaxassislarga bo‘lgan mahalliy ehtiyojlarni hisobga olgan holda o‘rta maxsus, kasb- hunar ta’limi tizimi ta’lim muassasalarining tashkil etilishini va ular oqilona joylashtirilishini ta’minlash, ularga o‘quvchilarni imkon qadar oilasidan ajratmagan holda qamrab olish; • akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarining moddiy-texnika va axborot bazalarini mustahkamlash. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Ta’lim tizimi islohotlarini muvaffaiyatli amalga oshirish shart-sharoitlari nimalardan iborat? 2. Ta’lim tizimi islohotlarining moiyatini tushuntirib bering. 3. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi qachon qabul qilingan? 4. Uzlukasiz ta’lim turlarini aytib bering. 5. Uzluksiz ta’limning faoliyat ko‘rsatish prinsiplarini aytib bering. 6. Akademik litsey va kasb-hunar kollejining farqi nimada? 1.5. KASBIY TA’LIMNING DOLZARB PEDAGOGIK MUAMMOLARI VA ULARNI TADQIQ ETISH METODLARI Reja: 1. Kasbiy ta’limining dolzarb pedagogik muammolari. 2. Ilmiy pedagogik tadqiqotlarning uch guruhi. ? 30 3. Pedagogik tadqiqot metodlarining amaldagi turlari (nazariy va empirik). 1. Kasbiy ta’limining dolzarb pedagogik muammolari Ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligini oshirish muammosi shu paytgacha pedagogik jarayonning alohida elementlarini takomillashtirish, o‘qish muddatini oshirish, o‘quv guruhida o‘quvchilar sonini kamaytirish, tor ixtisosliklarini kiritish, yangi shakl, metod va vositalardan foydalanish yo‘lidagi izlanishlar kabi yo‘llar bilan amalga oshirilgan. Kasb-hunar kollejlarida ta’lim-tarbiyaviy ishlarini ilmiy tashkil etish quyidagilarni nazarda tutadi: - o‘quvchilar, o‘qituvchilar va muhandis-pedagoglar ishlashi uchun imkon qadar yaxshi shart-sharoit yaratish; - o‘quv kabinetlari, laboratoriyalar va ustaxonalarini tashkil etish, ularni davr va istiqbol talablari darajasida jihozlash; - o‘quv ustaxonalari, laboratoriya, mashq maydonlari va kabinetlarni zamon fani, texnikasiga mushtarak jihozlar, priborlar, mexanizmlar, moslamalar, asbob- uskunalar, ko‘rsatmali qo‘llanmalar, texnik vositalar bilan jihozlash; - zamonaviy fiziologik, sanitariya-gigiyena va estetik talablar asosida o‘quv xonalari, laboratoriyalar, ustaxonalar uchun mebellar tayyorlash; - har bir o‘quv kabineti, ustaxona, laboratoriyalarda o‘qituvchi, muhandis- pedagoglar va o‘quvchilar uchun barcha zaruriy asbob-uskunalarga ega ishchi o‘rinlarini tashkil etish; - oqilona mehnat va dam olish, shuningdek sanitariya-gigiyena shart- sharoitlarini yaratish; - ta’lim-tarbiya jarayonini o‘z vaqtida sifatli materiallar, asbob-uskunalar, o‘quv-meyoriy, texnik-texnologik hujjatlar va o‘quv ma’lumotnoma adabiyotlari bilan ta’minlanishini yo‘lga qo‘yish, laboratoriya amaliy ishlarini oldindan tayyorlab qo‘yish va h.k. Shu sohadagi ko‘p yillik amaliy faoliyatimiz, kasb-hunar ta’limi nazariyasi va amaliyotini tahlil etish, soha mutaxassislari bilan o‘tkazgan suhbatlarimiz bu sohada quyidagi majmuaviy xarakterga ega bo‘lgan muammolar mavjudligini ko‘rsatdi: kadrlar tayyorlash milliy dasturida kasb-hunar ta’limi tizimida kadrlar salohiyatini tubdan yaxshilash, tarbiyachi, o‘qituvchi, muallim va ilmiy xodimning kasbiy nufuzini oshirish masalasi, uzluksiz ta’limni isloh qilishning asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilangan, biroq uni amalga oshirish bo‘yicha tegishli chora-tadbirlar yetarli darajada ishlab chiqilmaganligi sababli yuqori salohiyatli pedagog kadrlarning boshqa sohalarga ketib qolish xollari kuzatilmoqda, natijada ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligi pasayib ketmoqda va bu holat o‘z navbatida kadrlar tayyorlash sifatiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda; rahbar kadrlar tayyorlash bo‘yicha maxsus kurslarning mavjud emasligi; rahbar va boshqaruv kadrlari tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishga bo‘lgan ehtiyojlarning muntazam ravishda va tizimli o‘rganilmasligi; 31 rahbar va boshqaruv kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish muammolari bo‘yicha ilmiy–tadqiqot va loyiha ishlarining yetarli darajada olib borilmayotganligi; joylarda kadrlar zahirasini tayyorlash tizimining yo‘lga qo‘yilmaganligi; mavjud malaka oshirish kurslarining kasb-hunar kollejlari tayyorlov yo‘nalishlari bo‘yicha ixtisoslashtirilmaganligi; malaka oshirish jarayonida zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan yetarli darajada foydalanilmayotganligi; muhandis-pedagog kadrlar tayyorlashda sohalar bo‘yicha hududlarda kadrlarga bo‘lgan ehtiyoj, ularning malaka darajasiga bo‘lgan mehnat bozori talablari yetarli darajada o‘rganilmaganligi; oliy ta’lim muassasalarining o‘quv reja va dasturlari mazmuni bilan kasb-hunar kollejlaridagi ta’lim mazmuni orasida nomutanosibliklar mavjudligi; O‘MKHT muassasalari muhandis-pedagogik kadrlarining malakasini oshirish maqsadida tegishli oliy ta’lim muassasalarida tashkil etilgan malaka oshirish fakultetlari va markazlarining aksariyat qismi yetarli darajada zamonaviy moddiy- texnika bazasiga va o‘quv-uslubiy ta’minotga ega emasligi; ta’lim muassasalari va o‘qituvchilar sifatiga baho beruvchi tizim mexanizmi ishlamayotganligi; O‘MKHT tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan pedagog va muhandis-pedagoglar orasida nafaqat pedagogik ma’lumotga ega bo‘lmagan kadrlar, balki, diplom bo‘yicha mutaxassisligi mos kelmaydiganlar sonining ko‘pligi; O‘MKHT tizimi uchun davlat ta’lim standartlari, o‘quv rejalari va dasturlari, o‘quv-uslubiy adabiyotlar, huquqiy-meyoriy hujjatlar, darslik va o‘quv qo‘llanmalarini o‘z vaqtida va sifatli yaratish ishlarini amalga oshiruvchi va muvofiqlashtiruvchi ixtsoslashtirilgan metodik markaz mavjud emasligi; kadrlar tayyorlash milliy dasturi bajarilishini nazorat qilishning jamoat nazorati mexanizmi yaratilmaganligi. o‘qituvchi va o‘quvchilar bilimi, malaka va ko‘nikmalarini baholashning barcha ta’lim turlari uchun yagona va sodda reyting tizimi yaratilmaganligi; ta’lim xizmatlari ko‘rsatish bozorini shakllantirishda davlat ta’lim muassasalari bilan raqobatga kirishi mumkin bo‘lgan nodavlat ta’lim muassasalarining tashkil etilishi sust darajada ekanligi; kasb-hunar kollejlari o‘quv rejalaridagi umumta’lim fanlarining hajmi yildan- yilga ko‘payib borayotganligi tufayli bitiruvchilarning kasbiy mahoratlari pasayib ketayotganligi; uzluksiz ta’lim tizimini ishlab chiqarish bilan integratsiyalashning puxta mexanizmi ishlab chiqilmaganligi; oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida tayyorlanayotgan kadrlarning amaliy ko‘nikmalari yetishmayotganligi; mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligi tomonidan kichik mutaxassislarning mehnat bozoridagi o‘rni hanuzgacha aniq belgilab berilmaganligi; kasb-hunar kollejlari faoliyatining ishlab chiqarish amaliyoti bilan bevosita bog‘liq bo‘lganligi, har qanday amaliyot uchun esa xom ashyo va materiallar zarurligi, lekin ular uchun alohida byudjet mablag‘lari ko‘zda tutilmayotganligi; 32 o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida kasb-hunarga yo‘naltirish ishlarining olib borilishi yetarli darajada emasligi; O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 23 sentabrdagi 406-sonli qarori bilan qishloq xo‘jalik tayyorlov yo‘nalishlariga ixtisoslashtirilgan kasb-hunar kollejlariga o‘quv xo‘jaliklari uchun yer maydonlari ajratib berilishi kerak edi, amalda bu qarorning joylarda yetarli darajada amalga oshirilmayotganligi; yer maydoni va muayyan ishlab chiqarish bazasiga ega bo‘lgan kasb-hunar kollejlarida mahsulot ishlab chiqarishni tashkil qilish uchun boshlang‘ich kapital mablag‘larining manba’larining aniqlanmaganligi; ta’lim muassasalari o‘quvchilarini ta’lim-tarbiya jarayonidan tashqari ishlarga (qishloq xo‘jaligi ishlari, metall yig‘ish, majburiy obuna va x.k.) jalb etilayotganligi; umumiy o‘rta ta’lim maktablarini bitirib, litsey va kollejlarga kirgan o‘quvchilar o‘zlari uchun butunlay yangi bo‘lgan ta’lim muassasasidagi ijtimoiy muhitga tez kirisha olmaganliklari; umumiy o‘rta ta’lim maktablarini bitirib, kasb-hunar kollejlariga o‘qishga kirgan o‘quvchilarning shaxsiy, individual psixofiziologik xususiyatlari, umumiy o‘rta ta’lim dasturlarini o‘zlashtirish darajasi, ijtimoiy sharoitlari, istak- xohishlarining turli-tumanligi kasb-hunar kollejlari ta’lim dasturlarida hisobga olinmaganligi; o‘quv-uslubiy majmualarning hamda ta’lim jarayoni didaktik va axborot ta’minotini ishlab chiqish va joriy etish sekinlik bilan amalga oshirilayotganligi; o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi uchun zarur moddiy-texnika, o‘quv-uslubiy va kadrlar bazasini tayyorlash tugallanmaganligi; tabaqalashtirilgan ta’limga o‘tish to‘liq amalga oshmayotganligi; ta’lim muassasalarini maxsus tayyorlangan malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, ularning faoliyatida raqobatga asoslangan muhitni vujudga keltirish to‘liq amalga oshmayotganligi. Ta’lim xizmatlari ko‘rsatish bozorini shakllantirish mexanizmlari to‘liq yaratilmaganligi va shu kabi ko‘p sonli majmuaviy muammolar mavjudligidan darak bermoqda. Har qanday pedagogik tadqiqot maxsus dastur asosida o‘tkaziladi. Tadqiqot natijalari ilmiy yangilik va amaliy ahamiyatga ega bo‘lishi zarur.Tadqiqot mantiqi turli bosqichlarni ko‘zda tutadi. Ilmiy pedagogik tadqiqot amaliyot uchun yangi muhim bilimlarni olishga yo‘naltirilgan ilmiy faoliyat jarayoni va natijasidir. Ilmiy pedagogik tadqiqot natijalari ta’lim-tarbiya tuzilmasi, mazmuni va texnologiyasi, tashkil etish shakllari, metodlari va vositalarini takomillashtirishga imkon beradi. 2. Ilmiy pedagogik tadqiqotlarning uch guruhi 1. Fundamental ilmiy tadqiqotlar. Bu umumlashtiruvchi konsepsiyalar natijasida buyuk yutuqlarga erishiladi, avval noma’lum bo‘lgan qonuniyatlar bog‘liqlik asosida o‘z yechimini topadi. II. Amaliy (tajriba-sinov) xarakteridagi tadqiqotlar ta’lim-tarbiya jarayonining alohida qirralarini chuqur o‘rganish, avval shakllantirilgan qonun va nazariyalardan amaliy foydalanish shart-sharoitlarini aniqlashga yo‘naltiriladi. 33 III. Metodik ishlanmalar yoki amaliyotga yo‘nalgan tadqiqotlar avvaldan ma’lum bo‘lgan nazariy qoidalarni hisobga olgan holda aniq tavsiyalarni ilmiy uslubiy jihatdan asoslash. Bunday tadqiqotlar asosan alohida o‘quv predmetlarini o‘qitishni takomillashtirish sinfdan va ta’lim muassasasidan tashqari tarbiyaviy tadbirlarni imkon qadar samarali o‘tkazishni ko‘zda tutadi. Har qanday pedagogik tadqiqotlar eng kamida quyidagicha to‘rt bosqichni o‘ziga qamrab oladi: 1. Tayyorgarlik bosqichi (tadqiqot dasturini tuzish, maqsad va vazifalarni belgilash, muammolarning nazariy va amaliy holatini aniqlash maqsadida manbalar bilan tanishish, o‘z farazini ilgari surish, tadqiqot bosqichlarini belgilab olish); 2. Asosiy tadqiqotchilik (tanlangan metodik majmuani qo‘llash); 3. Miqdoriy va sifat tahlili bosqichi - olingan ma’lumotlarni qayta ishlash; 4. Yakuniy bosqich - tadqiq etilayotgan pedagogik jarayonning kechishini tavsiflovchi sabab, omil shart-sharoitlari o‘rnatiladi, tushuntiriladi va umumlashtiriladi. Pedagogik tadqiqot prinsiplari: ob’ektivlik, ilmiylik; tizimlilik, tarixiylik, uzviylik, umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi. Pedagogik tadqiqotlar metodlari. Ma’lumki, har qanday ilmiy bilish jarayoni quyidagicha uch o‘zaro aloqador tarkibiy qismlardan tashkil topadi: bilish ob’ekti, o‘rganuvchi sub’ekt va bilish metodi, ya’ni tadqiq etish instrumentariysi. Metod (grekcha “nimagadir erishish yo‘li”) maqsadga erishish usuli, ma’lum ma’noda tartibga keltirilgan faoliyat kabi umumiy ma’nolarni anglatadi. Pedagogik tadqiqotlar metodlari, tadqiqotchi tomonidan real pedagogik voqelik haqidagi dalil va ma’lumotlarni to‘plash, ularga ishlov berish va tahlil etish usullaridir. Pedagogik tadqiqot metodikasi deganda, metodlar yig‘indisi, aloqadorligi va ulardan foydalanish ketma-ketligi tushuniladi. Tadqiqot metodlaridan majmuaviy foydalanish bizni sub’ektiv ta’sirdan xalos etadi. 3. Pedagogik tadqiqot metodlarining amaldagi turlari (nazariy va empirik) 1. Nazariy metodlar: ilmiy pedagogik manbalarni tahlil qilish, tahlil va sintez, induksiya va deduksiya, turlash (shajaralash), analogiya, taqqoslash kabilar. 2. Emperik metodlarga: ma’lumotlar olish va yig‘ish (kuzatish, suhbat, anketa so‘rovnomasi, test so‘rovnomasi va shu kabilar); ma’lumotlarga ishlov berish (matematik, statistik, grafik, jadval); baholash metodlari (o‘zini-o‘zi baholash, reyting, pedagogik konsilium); pedagogik tadqiqot natijalarini amaliyotga joriy etish (tajriba-sinov ishlari, tajribaviy o‘qitish, ommaviy o‘qitish) kabilar. Tadqiqotchi aniq shart-sharoit va vaziyatga binoan maqbul metodlar uyg‘unligini tanlaydi. Ilmiy tadqiqotchilik faoliyatining prinsiplari, metod va usullarini bilish fanning metodologik asoslarini bilishni anglatadi. Pedagogik jarayon yaxlit hodisa bo‘lib, unda biologik, ijtimoiy, individual va jamoaviy jihatlar murakkab o‘zaro munosabat hamda ta’sirda bo‘ladi. Ta’lim-tarbiya jarayonini harakatlantiruvchi kuch shaxsning o‘z-o‘zini rivojlantirishi va takomillashtirishi hisoblanadi. Pedagogik jarayon ta’lim, tarbiya va shaxsni rivojlantirish qonunlari haqidagi bilimlar asosida qo‘yilgan maqsadga uyg‘un holda o‘quvchilar faoliyatini tashkil etishdir. Pedagogik jarayon boshqa ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy – axloqiy va 34 shu kabi jarayonlar bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, u bevosita uning maqsadi, vazifasi, mazmuni, ishtirokchilarining hamkorlik faoliyati va natijalarida o‘z ifodasini topadi. Pedagogik jarayonga tashqi: tabiiy geografik, ijtimoiy, ishlab chiqarish, madaniy va shu kabi shart-sharoitlar ta’sir qiladi. Pedagogik jarayon o‘zining maqsadi, vazifalari, mazmuni, metodllari ishtirokchilarining o‘zaro ta’siri, erishilgan natijasi bilan tavsiflanadi. Pedagogik jarayonning yaxlitligi maxsus o‘quv dasturiga binoan ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlar birligini ta’minlash bilan amalga oshiriladi. Pedagogik jarayonning mazmun komponenti ma’lum o‘quv dasturlari bilan aniqlanib, insoniyat jamiyatining ijtimoiy munosabatlar, g‘oyalar, ishlab chiqarish, mehnat, fan va madaniyat sohalaridagi tajribalarini o‘zida mujassamlashtiradi. Pedagogikaning muammolarini tadqiq etishga ko‘p sonli ishlar bag‘ishlanganligi bois ularga batafsil to‘xtalib o‘tmadik. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Kasb-hunar ta’limining dolzarb pedagogik muammolari nimalardan iborat? 2. Ilmiy pedagogik tadqiqotlar qanday guruhlarga ajratiladi? 3. Fundamental ilmiy tadqiqotlarning mazmunini izohlang. 4. Amaliy xarakterdagi ilmiy tadqiqotlarni tushuntiring. 5. Metodik ishlanmalar yoki amaliyotga yo‘nalgan tadqiqotlarning mazmuni. 6. Pedagogik tadqiqot metodlarini aytib bering. 1.6. KASB-HUNAR TA’LIMINING HUQUQIY-ME’YORIY ASOSLARI Reja: 1. Kasb-hunar ta’limining huquqiy-meyoriy asoslarini qamrab olishi. 2. O‘zbekiston Respublikasininng ta’lim tizimi va kasb-hunar pedagogikasining metodologik asoslari. 3. Tasniflagichdan foydalanish. 1. Kasb-hunar ta’limining huquqiy-meyoriy asoslari qamrab olishi Ta’lim - bilim berish, malaka va ko‘nikma hosil qilish jarayoni, kishini hayotga, mehnatga tayyorlashning asosiy vositasidir. Ta’lim jarayonida ma’lumot o‘zlashtiriladi va tarbiya amalga oshiriladi. Ta’lim tor ma’noda o‘qitish tushunchasini anglatadi. Lekin u faqat turli o‘quv yurtlarida o‘qitish jarayonigina emas, balki hayot, oila, mahalla, ishlab chiqarish jamoasi va shu kabi sohalarda ham ma’lumot o‘zlashtirish jarayonidir. Kasb-hunar ta’limining metodologik asosini dialektik bilish nazariyasi tashkil etadi. Shu o‘rinda kasb-hunar ta’limi pedagogikasida keng ko‘lamda qo‘llaniladigan ba’zi bir asosiy tushunchalarga baholi qudrat izoh berib o‘tish lozim. Chunki ishlatilayotgan tushuncha mohiyatini bilmasdan ta’lim-tarbiya ishida samaraga erishib bo‘lmasligi hayotiy haqiqatdir. Kasb – ish-faoliyatning ma’lum tajriba, tayyorgarlik talab etadigan turi, sohasi. Kasb-hunar sirlarini egallashga umumilmiy, umumkasbiy, maxsus ma’lumotlar ? 35 hamda amaliy hatti-harakat usullari va shaxsiy fazilatlarini o‘zlashtirish orqali erishiladi. Kasb o‘ziga mehnat faoliyatining tor doirasi bilan tavsiflanuvchi ixtisosliklarni mujassamlashtiradi. Ba’zi kasblar o‘ziga bir qancha ixtisosliklarni qamrab olishi ham mumkin. Masalan, o‘qituvchilik kasbi o‘qitiladigan o‘quv predmetlariga binoan: umumta’lim, umumtexnik, maxsus fanlar bo‘yicha o‘qituvchiliklariga bo‘linishini ko‘rsatishning o‘zi kifoya. Kasb va ixtisoslik shaxsning muntazam ravishda ma’lum turdagi ish bilan shug‘ullanish metodlarini o‘zlashtirib borishni ifodalaydi. Metod iborasi (yunoncha – methodos – tadqiqot yoki bilish yo‘li, nazariya, ta’limot ma’nosini anglatadi) voqelikni bilish, o‘zlashtirish, o‘zgartirish usullari majmuasidir. Metod aslida insonning amaliy faoliyati negizida vujudga kelgan. Metodika - pedagogikaning o‘qitish qonuniyatlari, qoidalari, tashkil etish shakllari, amalga oshirish va natijalarini nazorat qilib baholash metod hamda vositalarini o‘zida mujassamlashtiruvchi fan tarmog‘idir. N.S.Sayidaxmedov fikricha, “metodika o‘quv jarayonini tashkil etish va o‘tkazish bo‘yicha tavsiyalar majmuasidir. Metodikadan ko‘zlangan maqsad predmet mavzulariga oid nazariyalarni, aniq hodisalar tekisligiga ko‘chirishdir” 2 Metodologiya – “metod” va “logiya” iboralarining birligida bilish faoliyati usuli, vositalari va mantiqiy tartibi haqidagi ta’limot ma’nosini anglatadi. Demak, metodologiya har qanday faoliyatning zaruriy tashkiliy komponentidir. Shu jihatdan metodologik bilimlar, eng avvalo, muayyan faoliyat turlarining mazmuni va izchilligini o‘ziga qamrab olib, odat hamda meyorlar shaklida, ikkinchidan, amalda bajariladigan faoliyatning ta’siri sifatida yuzaga chiqadi. Har ikkala holda ham bilimning asosiy vazifasi bilish jarayonini tartibli ravishda amalga oshirish yoki biror ob’ektni amaliy o‘zgartirishdan iborat. Demak, kasb-hunar ta’limi pedagogikasi ijtimoiy hayotning ma’lum sohasida faoliyat ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan bilim, amaliy va shaxsiy fazilatlarni shakllantirish qonuniyatlari, qoidalari, shakl, metod va vositalari hamda mazmuni haqidagi pedagogikaning muhim tarmog‘idir. Ta’lim ilm berish va tarbiyalashni o‘ziga qamrab olib, Respublikaning aql- zakovat va ilm borasidagi kuch-quvvatini rivojlantirish, jamiyat, oila va davlat oldidagi o‘z mas’uliyatini anglaydigan, har jihatdan barkamol, erkin shaxsni shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. Shuning uchun ham u ustuvor soha hisoblanadi. 2. O‘zbekiston Respublikasininng ta’lim tizimi va kasb-hunar pedagogikasining metodologik asoslari -O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi; -O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni; -O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi Qonuni. Shuningdek, buyuk mutafakkirlar va olimlarning ta’lim-tarbiya haqidagi g‘oyalari, hukumat qarorlari, farmon va farmoyishlar kabilar. 36 Konstitutsiya mohiyati va mazmuni boshqa ijtimoiy fanlarni o‘rganish davrida chuqur o‘rganganligi bois, uning bevosita ta’lim-tarbiya bilan takomillashib boruvchi hujjat ekanligini e’tirof etish zarur. Mustaqil O‘zbekistonning “Ta’lim to‘g‘risida”gi ilk Qonuni 1992 yil 2 iyuldan amalga joriy etilgan bo‘lib, u VII bo‘lim 44 moddadan iborat edi. Amaldagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan bo‘lib, 34 ta moddadan iborat. Bu qonunga binoan Respublikamizda shu paytgacha hech bir mamlakatda avval ishlab chiqilmagan va amalga joriy etilmagan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonuni ham O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisi 1X sessiyasida 1997- yil 29-avgust kuni qabul qilindi. Bu qonun quyidagi bo‘lim va fasllardan tashkil topgan. Bo‘lim. Umumiy qoidalar. Muammolar va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish omillari: rivojlanishning erishilgan darajasi; kamchiliklar va muammolar; isloh qilish omillari. Milliy dasturning maqsadi vazifalari va uni ro‘yobga chiqarish bosqichlari: 2.1. Dasturning maqsad va vazifalari; 2.2. Dasturni ro‘yobga chiqarish bosqichlari. Kadrlar tayyorlashning milliy modeli. 3.1. Shaxs; 3.2. Davlat va jamiyat 3.3. Uzluksiz ta’lim; 3.3.1. Uzluksiz ta’limni tashkil etish va rivojlantirish prinsiplari; 3.3.2. Uzluksiz ta’limni isloh qilish yo‘nalishlari; 3.3.3. Uzluksiz ta’lim tizimi va turlari: maktabgacha ta’lim; umumiy o‘rta ta’lim; o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi; oliy ta’lim; oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim; kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash; maktabdan tashqari ta’lim; 3.4. Kadrlar tayyorlash tizimida fan; 3.5. Kadrlar tayyorlash tizimida ishlab chiqarish; IV. Kadrlar tayorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari: 4.1.Ta’limning uzluksizligini ta’minlash; 4.2. Pedagog va ilmiy pedagog kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularni malakasini oshirish; 4.3. Ta’lim jarayonini mazmunan isloh qilish; 4.4. Ma’naviy axloqiy tarbiya va ma’rifiy ishlar; 4.5. Iqtidorli bolalar va iste’dodli yoshlar; 4.6. Ta’lim tizimini boshqarish; 4.7. Kasb ta’limi tizimi sifatini nazorat qilish tizimini shakllantirish; 4.8. Ta’lim tizimini moliyalash; 4.9. Moddiy-texnika ta’minoti; 4.10. Ta’lim tizimini yaxlit axborot makoni monitoringini vujudga keltirish; 4.11. Ta’lim xizmati ko‘rsatish bozorini rivojlantirish; 37 4.12. Ta’lim sohasida ijtimoiy kafolatlarni ta’minlash hamda bu sohani davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlash; 4.13. Fan va ta’lim jarayonlari aloqalarini rivojlantirish; 4.14. Ishlab chiqarish va ta’lim tizimi integratsiyalashuvini rivojlantirish; 4.15. Ta’lim bilan kadrlar tayyorlash sohasidagi xalqaro hamkorlik; V. Dasturni ro‘yobga chiqarishga doir chora-tadbirlar. Yuqorida keltirilgan qisqa jumlalar mazmuni umuman Respublikamiz ta’lim tizimi, shuningdek, kasb-hunar ta’limining ham metodologik asosi ekanligiga ishoradir. Kasb-hunar ta’limining metodologik asoslarisiz uning maqsadi, vazifalari, mazmuni, tashkil etish shakllari, metod va vositalari, ishtirokchilari natijalari hamda bu jarayonga ta’sir etuvchi boshqa omillarni asosli o‘rganish mumkin emas. Kasb ta’limining metodologik asoslari uning me’yoriy hujjatlarini aniqlashga imkon beradi. Ma’lumki, bo‘lajak kichik mutaxassislarni tayyorlash ishi bevosita davlat va jamiyatning talab hamda ehtiyojlariga asoslanib, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim tizimidagi tayyorlov yo‘nalishlari kasblar va ixtisosliklar tasniflagichida o‘z ifodasini topadi. Amaldagi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limidagi tayyorlov yo‘nalishlari kasblar va ixtisosliklar umumiy davlat tasniflagichi (2006y) O‘zbekiston Respublikasida texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy axborotlarni tasniflash va kodlashtirish bo‘yicha yagona tuzilma tarkibiga kiradi va Vazirlar Mahkamasining “Uzluksiz ta’lim tizimi uchun davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish va joriy etish to‘g‘risida”gi 1998 yil 5-yanvardagi 5-sonli qarori asosida ishlab chiqilgan. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari tayyorlov yo‘nalishlari kasblar tasniflagichining tasniflash ob’ektlari hisoblanib, unda tayyorlov yo‘nalishlari nomi, kodi va shu tayyorlov yo‘nalishlari turkumiga kiruvchi kasblar nomi va kodi hamda ixtisosliklar ro‘yxati keltirilgan. Tasniflagichda ta’lim haqidagi meyoriy hujjatlarni indeksatsiyalash maqsadida foydalaniladigan ta’limning halqaro standart tasniflash kodlari ham keltirilgan. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limidagi tayyorlov yo‘nalishlari kasblar va ixtisosliklar umumdavlat tasniflagichini joriy etish oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi standartlari bilan birga tasniflagichlarni ishlab chiqish va yuritish tartibiga RST O‘z. 6. 01.02 95 ga muvofiq ravishda amalga oshiriladi. Tasniflagich o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv yurtlari bitiruvchilarini ish bilan ta’minlovchilar, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limida Davlat ta’lim standartlari o‘quv rejalari, dasturlari va boshqa me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqaruvchilar ta’lim muassasalari rahbarlari, Respublika va mahalliy boshqaruv tashkilotlar mutaxassislari, Vazirliklar, muassasalar va boshqa Respublikamiz xo‘jaliklarini rivojlantirishda faoliyat ko‘rsatayotgan sub’ektlar uchun mo‘ljallangandir. Tasniflagich kasb-hunar kollejlari va boshqa tashkilot hamda muassasalarning qaysi Vazirlikka qarashliligidan va mulkchilik shaklidan qat’iy nazar aynan qo‘llanilishi shart. Tasniflagichda quyidagi tariflar qo‘llanilgan: tayyorlov yo‘nalishlari, kasblar va ixtisosliklarning umumdavlat tasniflagichi (TYKIUT), o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv muassasalarida kichik mutaxassislarni tayyorlash bo‘yicha tayyorlov yo‘nalishlari, kasblar va mutaxassisliklarning tizimlashtirilgan ro‘yxati. 38 Malaka mutaxassisning kasbiy tayyorgarlik darajasi, undagi ma’lum ishni bajarish uchun zarur bo‘lgan bilimning aniq, tez fursatda, talab darajasida bajarilishidir. Mutaxassisning malakasini belgilovchi ko‘rsatkich bo‘lib, u haqida toifa yoki diplomning mavjudligi hisoblanadi. - nazariy va amaliy bilimlar majmuasiga kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarga; - mazkur jamiyatda o‘zining muvaffaqiyatli hayot darajasini ta’minlaydigan umumiy va kasbiy madaniyat, ijtimoiy ahamiyatli xususiyatlar va shaxsiy fazilatlarga ega bo‘ladi. Kasbiy faoliyat sohasi (KFS) kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarning qo‘llanish doirasidir, uning nomlanishi iqtisodiy sohalar nomlari bilan moslashtirilgan O‘MKHT ta’lim muassasalaridagi tayyorlov yo‘nalishlari aniq kasbiy faoliyat sohasida mutaxassislarga kasbiy ta’lim berish doirasidir. Mutaxassislar kasbiy faoliyatining aniq sohasi bo‘yicha tayyorlov yo‘nalishlari nomi mehnat faoliyatining mazmuni va xususiyati orqali aniqlanadi. Kasb – ish-faoliyatning ma’lum tajriba, tayyorgarlik talab etadigan turi, sohasi. Ixtisoslik – ilm-fan, texnika, san’at sohalarida aniq bir mutaxassislik. O‘MKHT tayyorlov yo‘nalishlari va kasblar kodi kasbiy faoliyat sohalariga muvofiq kasblar va ixtisosliklar bo‘yicha tayyorlov yo‘nalishlari ixtisoslashtirilgan ro‘yxatining raqamli belgisidir. Ikkinchi raqam-bilim sohasi kodi; Uchinchi raqam-ta’lim sohasi kodi; To‘rtinchi va beshinchi raqamlar-tayyorlov yo‘nalishi kodi; Oltinchi va yettinchi raqamlar-mutaxassislik kodi Uzluksiz ta’lim tizimidagi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimi va oliy ta’lim (bakalavriat)da uzviylikni ta’minlash maqsadida o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limidagi tayyorlov yo‘nalishlari kodlari oliy ta’limning bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari kodlariga moslashtirilgan. 3. Tasniflagichdan foydalanish - hududiy bandlik dasturlarini ishlab chiqish; - milliy va hududiy mehnat bozorlarida ijtimoiy mehnat sohasidagi jarayonlarini ta’minlash va tartibga solish; - ish kuchining samaradorligini va ish kuchiga ketayotgan sarflarni aniqlash; - mehnatga haq to‘lashni tartibga solish va meyorlashtirishni takomillashtirish; - xalq xo‘jaligining kadrlarga bo‘lgan ehtiyojini aniqlash va asoslangan uzluksiz ta’lim dasturini ishlab chiqish; - mehnat statistikasi sohasida axborotning xalqaro miqyosda taqqoslanishini ta’minlash. Tayyorlov yo‘nalishlari, kasblar va ixtisosliklarning tasniflagich ro‘yxati bo‘lib, u qo‘shimchalar va o‘zgartirishlar kiritish uchun ochiqdir. Amaldagi tasniflagida zarur hollarda tasniflagichga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi Markazi tomonidan amalga oshiriladi deb ko‘rsatilgan. 39 Kichik mutaxassislar quyidagi lavozimiy vazifalarni bajarishlari ko‘zda tutiladi: - kompyuter va boshqa texnikalardan, texnikaviy va fizikaviy fanlar sohasida foydalanish usullarini qo‘llash bilan bog‘liq texnik-texnologik topshiriqlarni bajarish; - texnik jihoz va transportlarni ishlatish. - mashinalar, mexanizmlar, qurilmalar, moslamalar hamda muhandislikka oid texnik jihozlar va asboblarga texnik xizmat ko‘rsatish hamda ta’mirlash, metall konstruksiyalarni o‘rnatish, dastgohlarni o‘rnatish va boshqa ishlarni amalga oshirish; - xom ashyo qazib olish va qayta ishlash, metallurgiya, qurilish binolari va inshootlarni ta’mirlash va ularga texnik xizmat ko‘rsatish sohasida o‘z kasbiy bilimlarini tatbiq etish; - bosish (qoliplash) ishlarini bajarish; - oziq-ovqat, to‘qimachilik mahsulotlari, yog‘och va metall buyumlar, shu jumladan badiiy hunarmandchilik buyumlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash; - bolalar bog‘chasi va boshlang‘ich maktablarda ta’lim va tarbiya ishlarini amalga oshirish; - sog‘liqni saqlash, gigiyena, insonlarga g‘amxo‘rlik qilish, qishloq joylarda o‘simlik va hayvonlarni parvarish qilish, yetishtirish bo‘yicha zarur ishlarni amalga oshirish; - kadrlarni tanlab olish, joy-joyiga qo‘yish va ularning ijtimoiy ta’minoti, soliqqa tortish va turizmga aloqador davlat xizmatlari, buxgalteriya hisobi, huquqiy, statistik, ish yuritish korxonalarini boshqarish va tijorat. Moliya va savdo-sotiq sohasidagi bilimlarni texnik qo‘llash bilan bog‘liq ma’muriy va ishlab chiqarish vazifalarini bajarish; - ijtimoiy masalalar bo‘yicha yordam ko‘rsatish va maslahat berish; - sport va boshqa qiziqarli tadbirlarni tashkil etish va o‘tkazish, madaniyat va san’at sohasida ijodiy faoliyat ko‘rsatish, diniy marosimlarni o‘tkazishda aholiga yordam ko‘rsatish va shu kabilar. Bu vazifalarni bajarish uchun tabiiyki, kichik mutaxassis ma’lum hajmdagi va darajadagi bilim (ko‘nikma va malaka) hamda shaxsiy fazilatlarni o‘zlashtirishi zarur bo‘ladi. Mutaxassis egallagan lavozimidagi vazifalarni talab darajasida bajarishi uchun zarur va yetarli bilim hamda shaxsiy fazilatlar davlat ta’lim standartlarida o‘z ifodasini topadi. Amaliyotga kasb-hunar ta’limining davlat standartini kiritishdan asosiy maqsad uni yangi huquqiy va tashkiliy metodik asosda reintegratsiya etishdir. Kasb- hunar ta’limini standartlashtirishning nazariy asosi akademik S.Y.Batishev tomonidan ishlab chiqilgan: bosqichli ta’lim nazariyasi; tayyorlov yo‘nalishlari, kasblar va ixtisosliklarni guruhlash nazariyalari tashkil etadi. Kasb-hunar ta’limi davlat standarti yaqin kelajakda o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimida faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishini majmuaviy belgilab beruvchi yechim sifatida xizmat qiladi. Pedagogik manbalarda kasb-hunar ta’limi davlat standarti quyidagicha talqin etiladi: bo‘lajak kichik mutaxassislar egallashi zarur va yetarli bo‘lgan mazmun darajasi va ko‘lami; o‘quvchilarning maksimal o‘quv yuklamasi hajmi, bitiruvchilarning kasbiy tayyorgarlik darajasiga qo‘yilgan talablar va hokazo. 40 Kasb-hunar ta’limi davlat standartining mohiyati uning ichki va tashqi aloqalari tahlil etilsagina to‘liq ochilishi mumkin, standartlarning tashqi aloqalari eng avvalo ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarda o‘z ifodasini topadi, bundan standart ijtimoiy buyurtmani talablar shaklida o‘zida ifodalovchi me’yoriy hujjat ekanligi kelib chiqadi. Kasb-hunar ta’limi standartining ichki aloqadorligi esa uni o‘zaro aloqador va ta’sirdagi elementlardan tashkil topgan mustaqil tizim sifatida qaralganda namoyon bo‘ladi. Standartni tashkil etuvchi elementlarning xususiyatlari, o‘zaro aloqadorligi uning mohiyatini ochib berishga imkon beradi. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimda standartning rolini tushunish uchun uning vazifalarini bilish muhimdir. Lo‘nda qilib aytganda, standart nima uchun va kimga kerak? Birinchidan, o‘qituvchilar va o‘quvchilar uchun o‘zlarining hamkorlikdagi faoliyatlarini tashkil etish uchun, ikkinchidan, kasb-hunar ta’limi tizimi rahbarlari va nazorat qilish mexanizmini shakllantirish uchun; uchinchidan, bandlik idoralari xodimlari uchun, ishga joylashtirish va qayta tayyorlash ishlarini rivojlantirish maqsadida; to‘rtinchidan, ijtimoiy hamkorlar uchun, ya’ni ish beruvchilar, kasaba uyushmalari va barcha mehnat munosabatlari bilan shug‘ullanuvchilar uchun; beshinchidan, yaqin va uzoq chet el hamkorlarimiz uchun, xalqaro mehnat bozorida inson huquqlarini erkin o‘zaro ta’sirini ta’minlash uchun zarur. Shunday qilib, kasb-hunar ta’limi davlat standarti o‘ziga xos kasbiy ta’lim sifatini boshqarish mexanizmi bo‘lib xizmat qiladi. Buning uchun u kasbiy ta’lim sifati bilan bog‘liq ko‘plab komponentlarni qamrab olishi kerak. Keng ma’noda kasb-hunar ta’limining sifati jamiyatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish vazifalariga qanchalik mos kelishi bilan aniqlanadi. Fan-texnika taraqqiyoti bilan bog‘liq holda kasb-hunar ta’limi o‘quv-meyoriy hujjatlari tez o‘zgaruvchanlik xususiyatiga ega. Malaka darajasi aniq shaxsning kasbiy mahoratini xarakterlaydi. Malaka darajasi shaxsning o‘qib o‘rganganligiga bog‘liq, demak, uni ob’ektiv ravishda baholash mumkin bo‘lgan o‘lchamlar: hajmi, sifat daraja ko‘rsatkichlariga ega bilim va shaxsiy fazilatlar bo‘lishi mumkin. Kasb qanchalik murakkab bo‘lsa, unga mos holda kasb-hunar sirlarini o‘zlashtirish uchun shuncha ko‘p vaqt talab etiladi. Mehnatning intellektual darajasi aqliy va manual (jismoniy) faoliyatning o‘zaro munosabatini ko‘rsatadi. Ilmiylik darajasi esa mehnat faoliyatining texnik-texnologik jihatlari bilan bevosita bog‘liqligini ko‘rsatadi. Ko‘p funksiyalilik mehnatning murakkabligi, turli xildagi vazifalarni bajarishi bilan xarakterlanadi. Mehnat faoliyati algoritmining murakkabligi faqatgina turlicha emas, balki bir paytning o‘zida parallel ravishda aqliy va manualni bajarilishi bilan xarakterlanadi. Stereotip kasb-hunar darajasida mahsulli va mahsulsiz faoliyatlarning o‘zaro nisbatida namoyon bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, Davlat ta’lim (tarmoq) standarti (DTS) mutaxassisliklarning yozma modeli bo‘lib, kasbiy tayyorgarlik darajasiga qo‘yilgan talablarni hamda shaxsiy fazilatlarni o‘ziga qamrab oladi. Uni quydagicha tasvirlash mumkin (1-chizmaga qarang). Rasmdan ko‘rinib turibdiki DTS va TTS ko‘p vazifali hujjat bo‘lib, ish beruvchilar, bandlik xizmati, vazirlik va tashkilotlar, ilmiy metodik tashkilotlar, o‘quv muassasalari, fuqarolar uchun mo‘ljallanadi. DTS asosida quyidagilar amalga oshiriladi: ta’lim mazmuni tanlab olinadi va shakllantiriladi; 41 o‘quv dasturlashtirish va metodik hujjatlar, ta’lim vositalari ishlab chiqiladi; ta’lim natijalariga qo‘yilgan talablar shakllantiriladi; kasbiy tayyorgarlik sifatini nazorat qilish tizimi ishlab chiqiladi; ta’lim muassasasi attestatsiya qilinadi; kasbiy maslahat, kasbga yo‘naltirish, kasbiy tanlash ishlari tashkil etiladi; mutaxassislarning malakasini oshirish shakllari aniqlanadi; DTSning o‘zi esa tasniflagich asosida ishlab chiqiladi; DTSni ishlab chiqishni tashkil etish. DTSning amaliy muhimligini hisobga olib, uni quyidagi tartibda ishlab chiqish tavsiya etiladi: mualliflik jamoalarini tuzish; alohida bo‘limlarni ishlab chiqish, ularni dastlabki baholash va o‘zgartirishlar kiritish; DTS loyihasini tuzish uni ekspert baholash; yakuniy ishlov berish, tahrirlash, rasmiylashtirish va tasdiqlash. DTSni ishlab chiqish bo‘yicha mualliflar jamoasiga amaliyotchilar, soha va pedagogika fani namoyondalari, mehnat bo‘yicha mutaxassislar, psixologlar, fiziologlar kiritilishi maqsadga muvofiq. DTS ustida ishlashning asosiy bosqichi ekspert baholash bosqichidir. Ekspert baholashning asosiy vazifasi xatolarni aniqlash, mohiyati, mazmuni, terminologik noaniqliklarini aniqlash va ularni kelgusida tuzatish yo‘llarini ko‘rsatishdir. Ta’lim standartlari iste’molchilari 1-chizma DTSning mazmuni quyidagilar asosida aniqlanadi: Davlat va soha meyoriy, texnik va texnologik hujjatlarni tahlil etish; mehnat bozori talablari; mutaxassis mehnat faoliyati mazmuni; Ish beruvchilar Davlat va jamiyat Ta’lim beruvchilar Ta’lim oluvchilar Ota-onalar Davlat ta’lim standartlari, tarmoq ta’lim standartlari 42 ilmiy texnik taraqqiyot va bozor munosabatlarining rivojlanishi ta’sirida ushbu sohadagi mehnatlarini rivojlanishi; mavjud tarifikatsiya va attestatsiya tuzilmalari; chet el kasbiy ta’lim standartlarini o‘rganish, tahlil etish va shu kabilar. Tahlil o‘z navbatida quyidagilar asosida amalga oshiriladi: hujjatlarni bevosita o‘rganish; intervyu olish; maslahat berish, ekspert so‘rovnomasi o‘tkazish, mutaxassislar amaliy faoliyatini kuzatish. Bunda quyidagilar tahlil obektlari bo‘lib xizmat qilishi mumkin: mehnat qurollari, mehnat vositalari, mehnat mahsuloti, mehnat jarayoni, vazifalari, shart- sharoitlari va uni tashkil etish shakllari. O‘quv rejasi O‘quv rejasi ta’lim oluvchi bilimi va kasbiy tayyorgarlik mazmunining yetarli va zarur darajasini ta’minlaydigan o‘quv jarayoni va o‘quv yuklamalari hajmi, muddatlari va tayyorlanuvchi mutaxassis sifati, nazorati shakllarini belgilab beruvchi huquqiy-meyoriy hujjatdir. Kasb-hunar kollejlari va akademik litseylar uchun mo‘ljallangan yangi o‘quv rejalari quyidagi 7ta blokdan iborat qilib tuzilgan (bloklar va ularga ajratilgan vaqt miqdori ish beruvchilarning talablari, fan-texnika taraqqiyoti, ilg‘or ishlab chiqarish texnologiyalari, talim muassasalarining mustaqillik darajalari va boshqa shu kabi omillarga ko‘ra o‘zgarishi mumkin): Kasb-hunar kollejlari uchun (100 % = 6480/4560 soat): Umumta’lim fanlari (43.7 % = 2833/2020 soat); Umumkasbiy fanlar (7 % = 452/316 soat); Maxsus fanlar (20 % = 1346/946 soat); O’quv amaliyoti (10.1 % = 661/465 soat); Ishlab chiqarish amaliyoti (14.2 % = 921/648 soat); Davlat attestatsiyasi (1.6 % = 102/72 soat); Kasb-hunar kolleji ixtiyoridagi vaqt (2.5 % = 165/80 soat). Akademik litseylar uchun (100 % = 6480/4560 soat): Umumta’lim fanlari (25.8 % = 1673/1178 soat); Chuqurlashtirilgan fanlar (42.6 % = 2760/1942 soat); Qo‘shimcha chuqurlashtirilgan fanlar (16.2 % = 1053/740 soat); Maxsus fanlar (3.3 % = 210/148 soat); Fakultativ kurslar (5 % = 324/228 soat); Yakuniy va davlat attestatsiyasi (5.5 %=358 x 252 soat); Kasbiy tayyorgarlik amaliyoti (1.6 % = 102/72 soat vaqt). Bizning fikrimizcha, o‘quv rejalaridagi bloklarga qat’iy emas, balki ma’lum oraliqdagi vaqt miqdorini belgilash maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Davlat ta’lim standartlari asosida o‘quv rejalari ishlab chiqiladi. O‘quv rejasi har bir yo‘nalish uchun alohida tuzilib, Vazirlik tomonidan tasdiqlanadi. Unda quyidagilar o‘z ifodasini topadi: tayyorlov yo‘nalish (ixtisoslik) kodi va uning nomlanishi; o‘quv muddati; 43 tugatgandan so‘ng olinadigan akademik darajasi; ta’lim shakli; o‘quv davrining taqsimoti (jadvali); o‘quv jarayonining rejasi; o‘rganiladigan o‘quv predmetlari: har bir o‘quv predmetini o‘rganish uchun ajratilgan umumiy vaqt miqdori; o‘rganish uchun ajratilgan vaqtni ma’ruza, amaliy mashg‘ulot, laboratoriya ishlari, seminarlar, kurs loyihalari va mustaqil ta’limga qanday nisbatda taqsimlanganligi; o‘quv predmetini qaysi bosqichda, semestrlarda haftasiga qancha soatdan o‘rganish tartibi; davlat attestatsiyasi. tanlov fanlarining ro‘yxati; izohlar kabilar. Shu o‘rinda o‘quv rejalarining tayanch, namunaviy va ishchi turlari bo‘lishi mumkinligini yodda tutib, ularni bir-biridan farqlay olish zarur. O‘quv rejalari o‘z navbatida o‘quv dasturlarini ishlab chiqishga asos bo‘lib xizmat qiladi. Yüklə 1,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|