Kasbiy psixologiya

Nizo + muammo + nizoli vaziyat + nizo ishtirokchilari + insident.

Yuqoridagi «nizo modeli»dan ko‘rinadiki, muammo nizoli vaziyat hosil bo‘lgandagina uning boshqa elementlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni keltirib chiqaradi. Ushbu modelni har qanday faoliyatdagi nizolarni izohlashga asos qilib olish mumkin. Biz quyida ichki ishlar jamoalaridagi nizolarni tahlil qilishda buni inobatga olamiz.
Ichki ishlar jamoalaridagi nizolarni tahlil qilish va uni hal etish zarurati tug‘ilganda, nizo tarkibidagi har bir elementning o‘rnini aniq baholashga to‘g‘ri keladi. Nizolarni vujudga kelishi va uning oldini olishda yuqorida keltirilgan formulaga alohida e’tibor qaratish lozim.
Psixologik muhit guruhiy manfaatlarni qondirish, shaxslararo va guruhiy nizolarni hal etishda amalga oshiriladigan muloqotda vujudga keladi va namoyon bo‘ladi. Shu bois ushbu munosabatlar turlicha xarakter kasb etib, ular do‘stona, hamkorlik, musobaqa yoki raqobat, hamjihatlik, qo‘pollik yoki ongli tartib-intizom tarzida kechadi.
Psixologik adabiyotlar tahlilidan kelib chiqib aytish mumkinki, odamlarning o‘zaro munosabatlari ko‘pchilik holatlarda beshta asosiy ta’sir ko‘rsatish usuli orqali amalga oshiriladi: e’tiqod, ishontirish, taqlid, ta’sir o‘tkazish, majburlash.
Ta’kidlab o‘tilgan usullar ichki ishlar idoralari jamoalarida boshliq va xodimlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatda ham o‘z aksini topishi tabiiy. Chunki ba’zi holatlarda, favqulodda vaziyatlarda boshliq tomonidan berilayotgan topshiriq va buyruqlarning berilish tartibi belgilangan ichki ishlar Nizomiga, muassasaning ichki tartib-qoidalariga mos kelish va kelmasligiga qarab nizoli holatlarni vujudga kelishi bilan baholanadi. Agar boshliq jamoada yetarlicha mavqega ega bo‘lsa, beriladigan buyruq va topshiriqlarning bajarilish tartibi ta’sir ko‘rsatishning e’tiqod darajasini namoyon qilishi mumkin. Aks holda boshliqqa qo‘l ostidagilarning bo‘ysunishi anchagina sustlashadi.
Ishonch va nufuzning yo‘qolishi, muloqot jarayonlarida shubha paydo bo‘lishi va boshqalar ham aynan nizoli vaziyatlarning vujudga kelishiga zamin hozirlaydi.
Ichki ishlar idoralari jamoalaridagi nizoli vaziyatlarning kelib chiqishi bilan bog‘liq uch guruh sabalarni keltirib o‘tish mumkin:

1. 
   ishchi muhitni tashkil etishdagi kamchiliklari;
   
2. 
   boshqaruvchi xodimlar faoliyatidagi nuqsonlar, xodimlarning bilim darajasi, individual-psixologik xususiyatlari, salohiyatiga ko‘ra ishni taqsimlay bilmaslik;
   
3. 
   jamoa ichidagi shaxslararo munosabatlar bilan bog‘liq kam- chiliklar.
   

Jamoadagi psixologik muhitning buzilishi va ziddiyatlarga moyillik asosida bir qator ko‘rsatkichlar yotadiki, ularni psixologlar quyidagilarga ajratganlar:

• 
  rahbariyatning ish faoliyati va jamoa a’zolari o‘rtasidagi munosabatdan qoniqmasligi;
  
• 
  kayfiyatning buzilishi;
  
• 
  rahbar bilan xodimlar o‘rtasida o‘zaro tushunishning yo‘qligi, rahbar yoki xodimning obro‘ga ega emasligi;
  
• 
  jamoa a’zolarida boshqaruv va o‘zini o‘zi boshqarishdagi faollik darajasining yetishmasligi;
  
• 
  jamoa a’zolarining bir maqsad yo‘lida jipslashmaganligi;
  
• 
  ongli tartib-intizomning yo‘qligi;
  
• 
  faoliyat natijalaridan qoniqmaslik.
  

Ko‘rinib turibdiki, jamoada nizoli vaziyatlarning kam va psixologik muhitning me’yorda bo‘lishi boshliq shaxsi, xodimlarning bilimi, yuqoridan berilgan topshiriq va buyruqlarni bajarishdagi ijrochilik intizomi va hamjihatliklariga bog‘liq ekan. Agar ichki ishlar idoralari jamoalaridagi nizo nizoning psixologik va ijtimoiy psixologik tabiati, funksiyalari, tipologiyasi va tuzilmasidan kelib chiqqan holda baholansa, amaliy jihatdan nizoga xos barcha xususiyatlar namoyon bo‘lishi mumkinligini tasdiqlasa bo‘ladi. Ichki ishlar jamoalarida nizoning quyidagi turlari namoyon bo‘lishi kuzatiladi.
Shaxsning ichki ziddiyatlari. Bu ko‘proq ichki ishlar idoralari xodimlarining yuklatilgan vazifalarni bajarish jarayonida uchraydi. Vazifani hal etishda kasbiy bilim, ko‘nikma va malakaning yetishmasligida va favqulodda holatlarda ko‘proq ish bilan mashg‘ul bo‘lishda namoyon bo‘ladi.
Guruh ichidagi ziddiyatlar. Bu jamoa a’zolarining manfaat va qiziqishlarining mos kelmasligi, vazifalarning teng taqsimlanmaganligi va o‘zaro bir-birlariga hurmatning yo‘qolishi oqibatida namoyon bo‘ladi. Oqibatda jamoaning har bir a’zosi boshqalari bilan chiqisha olmasligi, manfaatlar o‘rtasida to‘siqlar qo‘yishida yuz beradi.
Shaxslararo ziddiyatlar. Ichki ishlar jamoalarida rahbar bilan xodimlar, xodim bilan xodim o‘rtasidagi ziddiyatli vaziyatlarning vujudga kelishi oqibatida nizoning paydo bo‘lishi ko‘zga tashlanadi. Shaxslararo ziddiyatlar ishchi muhitning yaxshi emasligi, boshliqning xodimlar bilan insoniy nuqtai nazaridan munosabat o‘rnatmasligi, xodimlarning individual qobiliyati va fazilatlarini inobatga olmasligi sababli ham yuz berishi kuzatiladi.
Agar ichki ishlar idoralari jamoalaridagi ziddiyatli holatlarni bir
tizimga soladigan bo‘lsak, quyidagi ko‘rinishni oladi: