Kateqoriyaların ierarxiyası, ali taksonlar

Xordalılar tipi – Chordata

I. Kəlləsizlər yarımtipi – Acrania

Başıxordalılar sinfi – Cephalochordata

II. Tunikalılar (Sürfəsixordalılar) yarımtipi – Tunicata seu Urochordata

Assidilər sinfi – Ascidia

Salplar sinfi – Salpae

Appendikulyarilər sinfi – Appendiculariae

III. Onurğalılar və ya kəlləlilər yarımtipi – Vertebrata seu Craniata

Çənəsizlər qrupu – Agnatha

─ Pteraspidomorflar sinfi – Pteraspidimorphi

─ Sefalaspidomorflar sinfi – Cephalospidimorphi

Dəyirmiağızlılar sinfi – Cyclostomata

Çənəlilər qrupu – Gnatostomata

Rüşeym pərdəsi olmayan onurğalılar – Anamnia

Balıqlar sinifüstlüyü – Pisces

─ Zirehli balıqlar sinfi – Placodermi

─ Çənəqəlsəməlilər sinfi – Aphetohyoidei (Acanthodii)

Qığırdaqlı balıqlar sinfi – Chondrichtyes

Sümüklü balıqlar sinfi – Octeichtyes

Dördayaqlılar sinifüstlüyü – Tetrapoda

Suda-quruda yaşayanlar və ya amfibilər sinfi – Amphibia

Rüşeym pərdəsi olan onurğalılar – Amniota

Sürünənlər və ya reptililər sinfi – Reptilia

Quşlar sinfi – Aves

Məməlilər sinfi – Mammalia (Theria)

Nəsli kəsilmiş heyvan qruplarının qarşısında ” ─” işarəsi qoyulmuşdur.

Xordalı heyvanlar quruluşuna görə bir-birindən kəskin fərqlənsələr də, tip üçün səciy­yəvi olan ümumi xüsusiyyətlərə malikdirlər:

1.Ox skeleti - əvvəlcə bel teli və ya xorda (chorda dorsalis) kimi inkişaf edir. Bu orqan bütün onurğalılarda ox skeleti ki­mi ya ömürlük qalır, ya da inki­şafın ilk mərhələsində əmələ gəlib, sonrakı ox ske­leti finksiyasını daşıyan or­qanla – onurğa ilə əvəz olunur. Xorda quruluşuna görə elastiki, vakuollaşmış hücey­rələrdən ibarət olub, embrional inkişaf zamanı bağırsaq borusunun bel nahiyəsindən əmələ gəlir. Deməli, xorda entoder­mal mənşəlidir. Xordanı bir­ləş­dirici toxuma pərdəsi əhatə edir. Əksər onurğalı heyvanlarda fər­di inkişaf dövründə xorda itir, yerində ayrı-ayrı fəqərələrdən ibarət onurğa sü­tunu əmələ gəlir. Onurğa və bütün skelet törə­mə­ləri (xordadan başqa) mezodermal mənşə­lidir.

2.Mərkəzi sinir sistemi – boş boru şəklində olub, ox skeletinin üstündə yer­ləşir. Sinir borusunun boşluğu nevrosel (neurocoel) adlanır. Mərkəzi sinir sis­temi­nin boru şəklində olması demək olar ki, bütün xordalılar üçün xa­rak­te­rikdir. Yalnız tunikalıların yetkin fərdləri müstəsnalıq təşkil edir. Demək olar ki, bütün xordalı­lar­da sinir borusunun ön şöbəsi böyüyüb baş beyni, dal hissəsi isə onurğa beynini əmələ gətirir. Bu halda daxili boşluq baş beynin mədəciyi şəklində saxlanılır. Sinir borusu, rüşeymin bel tərəfindən inkişaf edir və ekto­der­mal mənşəlidir.

3.Həzm borusu xordanın alt tərəfində yerləşir. Həzm borusunun ön his­səsi (udlaq) iki cərgədə yerləşən dəliklər vasitəsilə xarici mühitlə əlaqələnir ki, bunlara qəlsəmə yarıqları deyilir. İbtidai formalarda həzm borusunun ön diva­rın­da qəlsəmələr yerləşir. Suda yaşayan ibtidai xorda­lılarda qəlsəmə yarıq­ları bütün ömrü boyu qalır, qalan xordalılarda isə rüşeymdə əmələ gələrək inkişafın müxtəlif mərhələlərində sonradan itir. Quru onurğalılarının atmos­fer havası ilə tənəf­füs etməsilə əlaqədar ağciyərlər inkişaf edir.

Xordalılar tipinin bu səciyyəvi əlamətlərindən başqa, xordalıların onurğa­sız heyvanlarda təsadüf edilən xüsusiyyətləri də vardır. Bu xüsusiyyətlər xorda­lıların digər heyvanlarla qohumluq əlaqələrini göstərir:

1.Xordalılar dərisitikanlılar və qılçənəlilər kimi ikinciağızlı heyvanlardır (De­u­terostomia). İkinci ağız qastroporun (ilk ağız) əks istiqamətində qastrula diva­rının deşilməsi yolu ilə əmələ gəlir. Qastroporun yerində isə anal dəliyi inki­şaf edir.

2.Xordalılarda ikinci bədən boşluğu (selom) əmələ gəlir. Bu əlamət xor­dalı­ları dərisitikanlılara, qılçənəlilərə, çiyinayaqlılara, buğumayaqlılara, mol­yusk­lara və həlqəvi qurdlara yaxınlaşdırır.

3.İbtidai xordalılarda (xüsusilə rüşeymdə) bir çox orqanlar metamer yer­lə­şir. Mürəkkəb bədən quruluşuna malik ali xordalıların nümayəndələrində me­ta­­merlik (əzə­lələrdə, fəqərələrdə, nefridilərdə) çox zəif nəzərə çarpır. Xordalı­larda xarici bu­ğumluluq yoxdur.

4.Bütün xordalılar ikiyansimmetriyalı (bilaterial) heyvanlardır. Bədəndə iki­yan­simmetriyanın olması əksər çoxhü­ceyrəli heyvanlara məxsusdur.

21.