Kateqoriyaların ierarxiyası, ali taksonlar

İerarxiya – yunan sözüdür, hierarchia – müqəddəs, arche – hakimiyyət de­­­məkdir. Bütöv bir sistemin hissələrinin yuxarıdan aşağıya yerləşməsi məna­sı­nı da­şıyır. Bu terminə ilk dəfə III əsrin 2-ci yarısında Afinada yazılmış trak­tat­lar­dan birində rast gəlinmiş, sonralar elementlərin yuxarıdan aşağıya yer­ləşdiril­məsi və sosial elmlərdə antoqonist cəmiyyətin bölgüsünü izah etmək üçün isti­fadə edilmişdir.

Təbiətdə rast gəlinən heyvan qrupları ali taksonlardır. Taksonomiya ter­mi­ni yunanca taksis (yerləşmə) və nomos (qanun) sözlərindən ibarətdir, ilk də­fə bi­o­logiya elminə fransız alimi De-Kandol (1813) tərəfindən daxil edilmiş və bit­ki­lərin sistemləşdirilməsində istifadə olunmuşdur. Onurğalılar, məməlilər, pişik­kimilər, yırtıcılar müxtəlif istiqamətdə inkişaf etmiş ali taksonlardır. Ali takson – oxşar növlərin cəmləşməsi və digər növlərdən fərqlənməsi nəticəsində yara­nır. Ali taksonlar təkamül mənşəlidir, sərhədləri və dərəcəsi vardır. Ali tak­so­­nun fərdləri bir ümumi əcdaddan əmələ gəlib sonralar təkamül və ekoloji amil­­lər nəticəsində dəyişkənliyə uğraya bilər (Mayr, 1960).

Kateqoriya müəyyən dərəcəyə və ya səviyyəyə uyğun sistemləşdirmə­dir. Heyvanlar aləmində ən ali kateqoriya tip, ən aşağı kateqoriya isə növdür. Hey­vanlar aləmində taksonomik kateqoriyaları müəyyən ierarxiya üzrə ilk dəfə Lin­ney sistemləşdirmişdir. Bu kateqoriyalar bir-birinə qarşılıqlı tabe olan 4 – növ (species), cins (genus), dəstə (ordo) və sinif (classis) kateqoriyalarından iba­rət­dir. Linneyin varietas kimi işlətdiyi daha bir kateqoriya sonralar növ­da­xi­li kateqoriya kimi qəbul olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Linneyin bu sis­temi heyvanın təsnifat mövqeyini kifayət qədər dəqiqləşdirməyə imkan verir.

Heyvanlar aləminin öyrənilməsi və təkamülü növün taksonomik mövqe­yi­­nin daha dəqiq olmasını tələb etdiyi üçün cins və dəstə arasında daha bir ka­te­­­qo­riya – fəsilə qəbul olunmuşdur. Heyvanlar aləmində tip kateqoriyasının tət­biq edilməsi isə növün təsnifat mövqeyini tam müəyyən edir. Hər bir növ 6 kateqoriya ilə təsnifatda mövqeyini tutur.

Tip (phylum) – zoologiyada aləm (regnum) və yarımaləmdən sonra ən ali tak­sonomik kateqoriyadır. Tip kateqoriyasını elmə J.Küvye daxil etmişdir. Ox­şar siniflər tiplərdə, oxşar tiplər daha yüksək siste­matik kateqoriyalarda birləş­di­rilir. Tipə digər ali taksonomik kateqoriyalar kimi dəqiq status vermək müm­kün deyil. Bütün mövcud kateqoriyalar növün əsasında təsis olunmuşdur, lakin növ dəyişkəndir, bəzən təbiətdə rast gəlinən növün təyini çətinlik törədir, dəqiq fundamental əlamətlər əsasında növün təyini mümkün olmur. Qeyri-müəyyən sər­hədlərə malik olsa da ali taksonlar içərisində ən etibarlı kateqoriya tipdir. Yeni növlərin tapılması və təsvir edilməsi ilə əlaqədar digər ali taksonların tər­kibi daim dəyişilir. Tip – zooloji obyektdir, elmi ad deyil, heyvanlar qrupu haq­qın­da ən dəqiq elmi məlumat etalonudur. Ali kateqoriya kimi tip taksonun nü­vəsidir, tipin nominal növü fərddir, tipin nominal cinsi nominal növdür, nomi­nal fəsiləsi isə nominal cinsdir. Hər bir taksonun faktiki və ya potensial tipi var. Əgər bir cins ilk dəfə yalnız bir növə əsasən təsis olunursa, növü təyin edən təd­qiqatçı bu cinsə aid olan digər növlərin olduğunu bilməsə və ya nəzərə al­ma­sa bu cinsin aid olduğu tip monotip adlanır.