Kənd Təsərrüfatı İlin də Azərbaycan Respublikasında aqroparkların formalaşdırılması mexanizmləri və fermərlərin prosesdə iştirakçılığının gücləndirilməsi

Avstriya kooperativ qanununa görə kooperativlər ümumi , idarə və yoxlama heyəti olmaqla üç orqandan ibarətdir.

Avropa Birliyində istehsalçı təşkilatlar ;

- Avropa Birliyi Kənd Təsərrüfatı Təşkilatları Komitəsi (COPA)

- Avropa Birliyi Kənd Kooperativlərinin Ümumi Komitəsi (COGECA)

- Avropa Gənc Fermerlər Şurası (CEJA)

İstehsalçı təşkilatlarının ölkələrə görə bölüşdürmələri olduqca fərqlidir. Belçika, Danimarka, Avstriya, Finlandiya və İsveçdə 10-dan az istehsalçı təşkilatı varkən Yunanıstan,İspaniya, Fransa, İtaliyada 100-dən çox istehsalçı təşkilatı fəaliyyət göstərir. İstehsalçı təşkilatlarının iqtisadi ölçüsü baxımından baxıldığında, istehsalçı təşkilatları vasitəsilə satışa çıxarılan bütün istehsalın əhəmiyyətli bir qisiminin, kiçik bir qrup istehsalçı təşkilatın əlində olduğu görülməkdədir. Yalnız Belçika və Hollandiyada istehsalçı təşkilatları 100 milyon avroya yaxın və meyvə və tərəvəz istehsalının 70%-dən çox bazar payına malikdir. 5-20 milyon avroluq istehsal həcmi olan kiçik və orta həcmli istehsalçı təşkilatları vasitəsilə satışa çıxarılan məhsullar ümumi istehsalın 55 %-ni təşkil edir.

İstehsalçı təşkilatlar vasitəsi ilə planlı şəkildə yüksək keyfiyyətlı məhsulların istehsalı reallaşdırmaq, standartlara uyğun şəkildə məhsul realizasiyasını təşkil edir, istehsal xərclərinin aşağı düşməsinə, istehsalçı qiymətlərində sabitliyin təmin olunması, istehsal prosesində yaradılmış tullantıların qiymətləndirməsi ətraf mühitin qorunmasının tətbiqinə təşfiq, Su və torpaq ehtiyatları ilə landşaft keyfiyyətinin qorunmasını təmin etmək, Bioçeşitliliyin davam etdirilməsini təmin və təşviq etmək və sair digər üstünlüklərə sahibdir.

Avropa Birliyinin əksər ölkələrində olduğu kimi Danimarkada da kooperativlik 19-cu əsrdə yaranmağa başlayıb, təxminən 5,5 milyon əhaliyə malik olan Danimarkada əhalinin 4 % -i kənd təsərrüfatı sektorunda fəaliyyət göstərir. 1880-ci illərdə texnoloji inkişafla paralel olaraq artan süd və süd məhsulları tələbatının ödnilməsi məqsədi ilə süd istehsalçıları kooperativlər nəzdində təşkilatlandı.

1900-cu ilin əvvəlində yumurta istehsalı ilə məşğul olan fermerlər də kooperativlər qurdular ki, nəticədə Danimarkada kooperativ fəaliyyətlərin formalaşma prosesi daha da sürətlənərək kiçik və gücsüz kooperativlərin oz aralarında birləşərək daha da böyük güc əldə etməsinə səbəb oldu. Hazırda Danimarkada istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsulları ölkənin daxili tələbatından təxminən 3 dəfə artıqdır. Danimarkda mövcud olan torpaq və ərazinin 65%-i kənd təsərrüfatında istifadə olunur və kənd təsərrüfatı məhsullarının 75 %-i ixrac olunur. Bu ölkədə kooperativlər üçün xüsusi qanunvericilik aktları yoxdur, kooperativlərin fəaliyyəti ticarət qanunu ilə tənzimlənir. Həmçinin kooperativlər ölkədə mövcud olan rəqabət qanunlarına uyğun fəaliyyət göstərmək öhdəliyi daşıyır. Kənd təsərrüfatı kooperativlərinin əsas xüsusiyyəti onların müəyyən sahə üzrə ixtisaslaşmış olmasıdır. Vahid kooperativlər lokal səviyyədə istehsalın səmərəliliyini təmin edərkən, regional və milli səviyyədəki birliklər məhsulun emalı və satışa çıxarılması ilə əlaqədar fəaliyyətləri icra etməkdədir. Danimarkada istehsal olunub satışa çıxarılan ət, süd və balıq məhsullarında kooperativlərin payı 90 %-dən artıqdır. Kooperativlər marketinq, bankçılıq və sığorta sahəsində də inkişaf ediblər. Gəlir vergisi ödəyən kooperativlər özlərinin maliyyə ehtiyaclarını ödəmək qabiliyyətinə sahibdir, kooperativlər il sonunda əldə etdikləri mənfəətlərinin bir qismini fondlarına yönəldirlər. Danimarkada kənd təsərrüfatı sektorunun ortaya çıxan problemlər hökümət və fermer təşkilatları arasında ortaq şəkildə həll olunur. Elmi tədqiqat və inkişaf proqramlarının maliyyələşdirməsində dövlətin aktiv iştirakçılığı təmin edilib.

Danimarkada kənd təsərrüfatı məqsədli kooperativlərin milli səviyyədə təşkilatlanması ilk dəfə 1899-cu ildə “ Danimarka Kooperativlər Federasiyası”-nı qurmaqla yaradılıb. Federasiya üçüncü şəxslərə qarşı ölkə daxilində kooperativlərin mənfəətini qorumaq məqsədi ilə 30 iştirakçının birləşməsi ilə formalaşıb. Hazırda isə bu Federasiya, COGECA və IFAP kimi AB birliyindəki təşkilatlarda Danimarkanı təmsil edir.

Fİnlandiyada kənd təsərrüfatı sektorunun 70%-ni heyvandarlıq təşkil edir, bu məhsullardan süd və süd məhsulları xüsusi əhəmiyyətə malikdir. 5 milyon əhalinin 130.000 –nə yaxını kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərir. Finlandiyada kənd təsərrüfatı kooperativlərinin inkişafında istehlak kooperativlərinin əhəmiyyətli rolu olub. Beləki istehlak kooperativləri məhsulları alaraq birbaşa istehlakçıya çatdırılmasında nəqliyyat xidməti öhdəliyi daşıyır. Kooperativlər qanununa görə kooperativlər ümumi heyət, idarə heyəti və müəyyən nəzarət komitəsindən ibarətdir. Kooperativlərin məsuliyyəti məhdud və ya qeyri-məhdud ola bilər. Kooperativə daxil olmaq və yaxud çıxmaq sərbəstdir. Finlandiyada kooperativlərin maliyyələşdirilməsi iştirakçı paylarından və ilin sonunda bölüşdürülməmiş mənfəətin yığıldığı fondlar tərəfindən həyata keçirilir. Hazırda kooperativ bankların sayı təxminən 300-ə yaxındır. Bu banklar kooperativləri maliyyələşdirməklə onların maliyyə əlçatanlığını artırır. Kooperativlərə xüsusi vergi növü tətbiq olunmur. Daxili bazarı təmin eden daha zəif kooperativlərin Avropa Birliyi daxilində rəqabətqabiliyyətini gücləndirmək məqsədi ilə son zamanlar xüsusi marketinq üsulları işlənib hazırlanıb, keyfiyyəti yüksəltmək və istehsalçıları maarifləndirmək üçün proqramlar icra edilir.

1989-ci ildə hələ vahid və bölgə təşkilatlanmalarının təşəkkül tapmadığı dövrlərdə milli səviyyədə "FINN COOP PELLERVO" təşkilatı qurulub və bu birlik hazırda COGECA , ICA, IFAP və CEA-ya (Avropa Kənd Təsərrüfatı Federasiyası) üzvdür.

Kooperativlər ümumi iqtisadi və ictimai ehtiyacların qarşılanması üçün ortaq şəkildə, sahib olduqları məqsədlər istiqamətində, demokratik idarə olunan və könüllülük prinsipi ilə meydana gətirilən sərbəst təşkilatlanmadır. Fiziki şəxslər, təkbaşlarına edə bilməyəcəkləri və yaxud birlikdə edərək daha yüksək nəticə əldə etmək məqsədi ilə iqtisadi güclərini bir yerə gətirərək kooperativləri formalaşdırır. Həm inkişaf etmiş və həm də inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün müasir təşkilatlanma forması olan kooperativçilik xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Avropa Birliyi ölkələrində də kooperativ fəaliyyət geniş yayılıb və bu kooperativlər güclü idarəetməyə sahib olmaqla tamamilə sərbəstdirlər. Hazırda AB ölkələrində 132 min kooperativ var və kooperativ üzvlərinin sayı təxminən 84 milyondur. AB ölkələrində xüsusilə kənd təsərrüfatında kooperativ fəaliyyət sferası daha geniş yayılıb. Beləki, günümüzdə AB-də üzvlərinin sayı 12 milyondan artıq olan 32 min kənd təsərrüfatı kooperativi fəaliyyət göstərir.