Kirish I bob. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni tarbiyalashda jismoniy tarbiyaning o’rni

I BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARIDA BOLALARNI 

TARBIYALASHDA JISMONIY TARBIYANING O’RNI 

I.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalashning mazmuni va 

vositalari 

Jismoiy tarbiya mazmuni ijtimoiy-tarixiy tajribaning shunday qismiki, u odam 

salomatligini  saqlashni  va  mustahkamlashni,  harakat  madaniyatini  ta’minlovchi 

bilimlar, malakalar, ko‘nikmalami o‘z ichiga oladi. Shuningdek, sanitariya-gigiyena 

madaniyati  va  normalari,  qoidalarini  (tana,  ovqat  yeyish,  turarjoy  va  h.k.) 

bilishni va ularni bajara olishni o‘z ichiga oladi. 

Harakat  madaniyati  turli  harakatlaming  ishlab  chiqilgan  normativlarini 

egallashni  va  shu  asosda  chaqqonlik,  tezlik,  chidamlilik  kabi  sifatlami 

rivojlantirishni nazarda tutadi. 

Maktabgacha 

tarbiya 

pedagogikasida 

bola 

egallashi 

lozim 

bo‘lgan madaniy-gigiyenik ko‘nikmalarning quyidagi guruhlari ajratiladi: 

a)  ovqat  yeyish  ko‘nikmalari  (ovqatni  tartib  bilan  olish,  yaxshilab  chaynash, 

qoshiqdan, sanchqidan, salfetkadan foydalanish va h.k.); 

b)  o‘z  tanasini  parvarish  qilish  ko‘nikmalari  (yuvinish,  soch 

tarash va h.k.); 

d)  xonada  tartibga  rioya  etish,  kiyimlardan  foydalanish  va  unga 

qarash ko‘nikmalari (tez kiyinish va yechinish, kiyimlarni tartibli, ozoda saqlash va 

h.k.). 

Bolalar harakat ko‘nikmalari va malakalarini egallaydigan jismoniy mashqlar 

ham belgilangan: 

a)  asosiy  harakatlar  (yurish,  yugurish,  sakrash,  tirmashib  chiqish,  uloqtirish, 

muvozanatni saqlash mashqlari); 

b) 

umumiy 

rivojlantiruvchi 

mashqlar, 

safga 

turish 

va 

qayta 

safga turish; 

d) sport mashqlari (suzish, chang‘ida yurish, konki uchish va h.k.). 

---

Harakatli o‘yinlar (mazmunli, mazmunsiz, sportning tarkibiy qismlari bo‘lgan 

o‘yinlar va boshq.), yozgi va qishki davrda uchastkadan tashqariga qilinadigan uzoq 

sayrlar ko‘zda tutilgan. 

Jismoniy 

tarbiyaning 

mazmunini 

belgilab 

beruvchi 

asosiy 

hujjat 

«Uchinchi 

ming 

yillikning 

bolasi»

3

 

tayanch 

dasturidir. 

U 

bolalami 

izchil  harakat  malakalari  va  ko‘nikmalariga  o‘rgatish 

imkonini 

beradi, 

harakatlarning 

muvofiqliligini 

rivojlantiradi, 

jismoniy 

sifatlar 

(chaqqonlik, 

tezlik, 

chidamlilik) 

ni 

tarbiyalaydi. 

Jismoniy 

tarbiya 

tizimidagi 

ishlar 

xilma-xil 

yo‘llar 

yordamida 

amalga  oshiriladi,  masalan,  gigiyenik  omillar  (to‘g‘ri  rejim,  maqsadga  muvofiq 

ovqatlanish,  gigiyenik  vaziyat,  madaniy-gigiyenik  ko‘nikmalarni  shakllantirish, 

mustahkamlash uchun) jismoniy mashqlar shular jumlasidandir. 

Bolalar  hayotining  tartibi,  bu  —  bedor  yurish,  uxlash,  ovqatlanish,  faoliyat 

xilma-xil turlarining har kuni muayyan izchillikda takrorlanib, oqilona almashinib 

turishidir. Tartib uchun qulay sharoit ta’minlash kerak, shuning uchun u bolaning 

yoshi, 

uning 

salomatligi, 

kattalar 

mehnatining 

xususiyatlari, 

bola 

tarbiyalanayotgan  oila  turmushi  va  muassasaga  bog‘liq  tarzda  o‘zgaradi. 

Muayyan 

vaqt 

ichida 

rejimning 

asosiy 

tarkibiy 

qismlari 

bir 

maromda  va  doimiy  bo‘lishi  uning  ajralmas  xususiyatlaridir.  Tartibning  bir 

maromdaligi  tabiat  hodisalarining  maromi,  organism  faoliyatining  maromiga 

asoslanadi. Bu bedor yurish va uxlashning, tana haroratining o‘zgarishi, nafas olish, 

yurak  urishining  qisqarish  maromida,  ovqat  hazm  qilish  traktining  ish  maromida 

namoyon bo‘ladi va hokazo.  

Oqilona  tartib  bedor  yurish  va  uxlashning  eng  maqbul  nisbati 

asosida  quriladi,  bu  vaqtda  bosh  miya  qobig‘i  uchastkalari  o‘rtasidagi 

 

3

 

Mazkur  qaror  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  2021-yil  22-fevraldagi  87-sonli  “O‘zbekiston 

Respublikasi  Hukumatining  o‘z  ahamiyatini  yo‘qotgan  ayrim  qarorlarini  o‘z  kuchini  yo‘qotgan  deb  hisoblash 

to‘g‘risida (O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘z ahamiyatini yo‘qotgan qonunchilik hujjatlarini qayta ko‘rib 

chiqish tizimini joriy etish orqali mamlakatda ishbilarmonlik muhitini yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2020-yil 

27-sentabrdagi PF-6075-son Farmoni)”gi qaroriga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan. 

 

---

vazifalar 

qayta 

taqsimlanadi, 

olingan 

axborot 

qayta 

ishlanadi, 

aqliy 

va  jismoniy  ishlaming  nisbati,  ovqat  hazm  qilish  maromini  hisobga 

olish asosida quriladi. 

Tartibdan  chetga  chiqish  darhol  bolaning  kayfiyatida,  shu  bilan 

birga 

uning 

xulq-atvorida 

namoyon 

bo‘ladi. 

Tartibni 

tuzishda 

quyidagilarni hisobga olish zarur: 

1. Oliy asab faoliyatining yosh xususiyatlarini. 

2. Ovqat hazm qilish sistemasi ishidagi yosh xususiyatlarini. 

3.  Alohida  xususiyatlar:  asabiy  bolalar  va  asab  tizimi  zaif  bolgan  bolalar 

ko‘proq uxlashlari kerak. 

4.  Yil  fasli,  iqlim  sharoitlarini  bolalar  uyqusini  tashkil  etishda 

hisobga olish lozim. 

To‘g‘ri tashkil etilgan ovqatlanish bolalami to‘laqonli jismoniy tarbiyalashning 

muhim  jihati  hisoblanadi.  Ovqatlanish  o‘sib  borayotgan  organizm  uchun  g‘oyat 

muhimdir,  chunki  u  barcha  to‘qimalaming  normal  o‘sishi  va  rivojlanishini 

ta’minlaydi. 

Chiniqtirish 

deganda 

organizmning 

atrof-muhitdagi 

turli 

tabiiy 

ta’sirlar 

(harorat, 

namlik, 

quyosh 

nuri 

darajasining 

o‘zgarishi)ga 

eng 

ko‘p 

chidamliligi, 

moslashishini 

tarbiyalash 

tushuniladi. 

Bolada  faqat  harorat,  iqlim  o‘zgarishlariga  tez  ta’sir  bildirishgina 

tarkib topmasdan shu bilan birga gemoglobin miqdori oshadi, ularning immun tizimi 

yaxshilanadi.  Bolalar  turli  kasalliklarga  kamroq  chalinadilar  va  ularning 

organizmlari kasalliklami tezda yengadi. 

Chiniqtirishni tashkil etishda quyidagilarga e’tibor qaratish lozim: 

1.  Chiniqtirishni  butun  yil  davomida  mavsumiy  holatlarni  hisobga  olib, 

muntazam o‘tkazish kerak. 

2. Ta’sir etuvchi vositalarning kuchini asta-sekin kuchaytirish zarur. 

3.  Bolaning  salomatligini,  yosh  xususiyatini,  hissiy  holatini,  uy  va 

maktabgacha ta’lim muassasasining sharoitini hisobga olish zarur. 

---

Kundalik 

hayotda 

chiniqtirish 

tadbirlarini 

jismoniy 

mashqlar, 

bolaning xilma-xil faoliyati bilan bog'liq holda olib borish chiniqtirish uchun ham, 

organizmni mustahkamlash uchun ham yaxshi natija beradi. 

Madaniy-gigiyenik  ko‘nikmalarga  tanani  ozoda  tutish,  to‘g‘ri  ovqatlanish, 

tartibga 

rioya 

qilish 

va 

bolalaming 

bir-birlari 

bilan, 

kattalar 

bilan, 

o‘zaro 

madaniy 

munosabatlariga 

doir 

ko‘nikmalar 

kiradi. 

Madaniy-gigiyenik  ko‘nikmalarni  shakllantirishda  quyidagi  shartlarga  e’tibor 

qaratish zarur: 

1.  Maktabgacha  ta’lim  muassasasi  va  oilada  harakatlar  hamda 

topshiriqlami 

bajarish 

uchun 

qulay 

vaziyatni 

(qulay 

mebel, 

jihozlar) yaratish. 

2. 

O‘zlashtirilayotgan 

madaniy-gigiyenik 

ko‘nikmalarni 

qat’iy 

belgilangan tartibda bir vaqtda bajarishga o‘rgatish. 

3. Har bir bola bilan yakka tartibda ish olib borish. 

4. 

Bolalami 

madaniy-gigiyenik 

ko‘nikmalarni 

o‘zlashtirishlarini 

nazorat qilib borish. 

5.  Bolalami  kattalarning  gigiyena  va  axloqqa  oid  barcha  talablarini 

so‘zsiz bajarishga o‘rgatish. 

Jismoniy  mashqlar  —  jismoniy  tarbiya  vazifalarini  hal  etishga  qaratilgan 

maxsus  harakatlar,  shuningdek,  harakat  faoliyatining  murakkab  turlaridir. 

Jismoniy  mashqlar  organizmga  ko‘p  qirrali  fiziologik  ta’sir  ko‘rsatadi.  U  modda 

almashinuvini,  qon  aylanish  jarayonlarini  faollashtiradi,  suyaklaming  o‘sishiga 

yordam beradi. 

Kichik 

bolalami 

tarbiyalashda 

passiv 

gimnastika 

turlaridan 

biri — massaj (uqalash) qo‘llaniladi. Uqalash ta’sirida qon aylanishi, shuningdek, 

teri  va  muskullarning  oziqlanishi  yaxshilanadi,  issiqlik  chiqishi  ko‘payadi, 

muskullarning charchashi yo‘qoladi. 

Maktabgacha  tarbiya  muassasalarida  jismoniy  tarbiyaning  tashkiliy  shakllari 

quyidagilardan  iborat:  1)  mashg`ulotlar,  2)  jismoniy  tarbiya-sog`lomlashtirish 

tadbirlari  (ertalabki  gimnastika, harakatli o`yinlar, sayr  vaqtidagi  sport  mashqlari, 

---

fizkult  daqiqa,  bog`cha  atrofiga  saylga  chiqish,  jismoniy  tarbiya  bayramlari, 

shaxsiy  ishlar)  ni  bolalar  bog`chasi  kun  tartibiga  binoan  o`tkazish,  3)  bolalarning 

mustaqil  ravishda  bajaradigan  harakatli  faoliyati.  Mana  shu  sanab  o`tilgan  ish 

shakllarining hammasi bir-biri bilan o`zaro bog`liq bo`lib, bir-birini to`ldiradi. Bu 

shakllarning barchasi qo`shilib, muayyan harakat tartibini yaratadi. 

Mashg`ulot-bolalar 

bog`chasida 

jismoniy 

tarbiya 

yuzasidan 

olib 

boriladigan  o`quv  ishlarining  asosiy  shakli.  Mashg`ulotlar  amalda  sog`lom 

bo`lgan  barcha  tarbiyalanuvchilar  uchun  majburiy  hisoblanadi.  Mashg`ulotlar 

qat`iy  jadval  asosida-haftaning  muayyan  kun  va  soatlarida  (haftasiga  ikki  marta) 

ma`lum yosh gruppasidagi bolalar bilan butun yil davomida o`tkazib boriladi. Har 

bir yosh guruhlari uchun mashg’lulotlarning maqsadga muvofiq davom etish vaqti 

belgilab qo’yilgan.

 

Mashg`ulotlarda  dasturdagi  o`quv  materialining  o`zlashtirilishi  bolalar  bilan 

o`tkaziladigan barcha jismoniy tarbiya-sog`lomlashtirish tadbirlarining hamda ular 

bilan o`tkaziladigan mustaqil mashqlar va o`yinlarning negizini tashkil etadi. 

Mashg`ulotlar  jismoniy  tarbiyaning  ta`lim-tarbiya  hamda  sog`lomlashtirish 

vazifalarini  hal  etishga  qaratilgandir.  Ta`lim  vazifalari  bolalarga  jismoniy 

mashqlarni  o`rgatishdan,  hosil  qilingan  malakalarni  o`zgarib  turgan  sharoitlarga 

mos ravishda qo`llay olishga o`rgatishdan iboratdir. 

Bolalar  jismoniy  tarbiya  to`g`risida,  uning  sog`lomlashtiruvchi  ahamiyati 

haqida,  chiniqish  usullari,  to`g`ri  nafas  olishning  ahamiyati,  mashqlarni  bajarish 

uslublari  va  shu  singari  boshqa  mashqlar  to`g`risida  tasavvur  hamda  bilimga  ega 

bo`lishlari  kerak.  Jismoniy  tarbiya  yuzasidan  o`tkaziladigan  mashg`ulotlarda 

majburiy  mashqlarning  bajarilishi  tarbiyalash  hamda  sog`lomlashtirish  vazifalari 

bilan, jismoniy fazilatlarning shakllanishi bilan hamohang holda birga qo`shib olib 

boriladi. 

 

 

 

---