Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Seleksiya Nailiyy ətlərinin Sınağa Qəbul Edilməsi və Rayonlaşdırılması üzrə Komissiya
- Seleksiya və sort-sınaq prosesi İkin materialın öyrənilməsi (kolleksiya pitomniki) Yeni sortun/ hibridin
- Bakı kimya-texnoloji laboratoriyasında aparılan analizlər
- Ağdam kompleks sort-sınaq məntəqəsi”
- “Gədəbəy kompleks sort-sınaq m əntəqəsi”
- Göyçay ip əkçilik sort-sınaq məntəqəsi (II.Şirvan-Qarabağ suvarılan ovalıq zonası)
- Göyçay ipəkçilik sort-sınaq məntəqəsi”
- Göyçay subtropik sort- sınaq məntəqəsi (II.Şirvan-Qarabağ suvarılan ovalıq zonası)
- Göyçay subtropik sort- sınaq məntəqəsi”
- Xaçmaz kompleks sort- sınaq məntəqəsi
- “İsmayıllı kompleks sort- sınaq məntəqəsi”
- Qazax meyv əçilik sort-sınaq məntəqəsi
- “Qazax meyvəçilik sort-sınaq məntəqəsi”
|
2.10. Seleksiya Nailiyy ətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzr ə Dövlət Komissiyası
Az ərbaycanda Dövlət sort-sınaq komissiyası ilk dəfə 1937-ci ildə keçmiş Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının (SSRİ) Nazirlər Sovetinin qərarı ilə “Az ərbaycan SSR-də kənd təsərrüfatı bitki sortlarının sınağı üzrə Dövlət Komissiyası Müfəttişliyi” yaradılmışdır. Ölkə öz müstəqilliyini bərpa etdikdən (1991) sonra, “Seleksiya nailiyy ətləri haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu q
əbul edilmiş (15 noyabr 1996-cı il, № 197-İQ) və bu qanunun tələblərinə uyğun olaraq Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin 22 may 1997-ci il tarixli 133 nömrəli əmri ilə Nazirliyin nəzdində kənd təsərrüfatı bitkilərinin sort-sınağı üzrə Dövlət Komissiyası bazasında Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövl ət Komissiyası yaradılmışdır. Dövl ət Komissiyasının məqsəd və vəzifələri Dövl
ət Komissiyasının əsas məqsədi seleksiya nailiyyətlərinin sınağı və mühafiz
əsi sahəsində vahid dövlət xidmətini və Azərbaycan Respublikasında seleksiya nailiyy ətlərinin mühafizə olunmasıi sahəsində vahid siyasətini həyata keçirm
əkdir. Dövl
ət Komissiyasının əsas vəzifələri: -
seleksiya nailiyy ətlərinin sınağı və mühafizəsi sahəsində vahid siyasəti h əyata keçirir; -
seleksiya nailiyy ətlərinin mühafizə hüququnu təmin edir; -
seleksiya nailiyy ətlərinin sınaqdan keçirilmə-si və mühafizəsində vahid dövl ət xidmətinin effektivliyini təmin edir; -
tabeçiliyind ə olan struktur bölmələrin elmi-metodoki və təşkilati- t əsərrüfat fəaliyyətlərinə rəhbərlik edir; -
seleksiya nailiyy ətlərinin mühafizəsi və istifadəsi sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığı həyata keçirir; Dövl ət Komissiyası öz fəaliyyətində Azərbaycan Respublikasının qanunlarını, Hökumətin qərar və sərəncamlarını, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi t ərəfindən təsdiq olunmuş və Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi t ərəfindən qeydə alınmış Əsasnaməsini rəhbər tutur, həmçinin “Bitkilərin Yeni Sortlarının Mühafizəsi haqqında” Beynəlxalq Konvensiyanın tələblərinə əsaslanır.
ətlərinin Sınağa Qəbul Edilməsi və Rayonlaşdırılması üzrə Komissiya Seleksiya Nailiyy ətlərinin Sınağa Qəbul Edilməsi və Rayonlaşdırılması üzrə Komissiya K ənd Təsərrüfatı Nazirliyinin müvafiq əmri ilə yaradılır. Komissiyanın əsas məqsədi Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövlət Komissiya sı tərəfindən rayonlaşdırmaya tövsiyə edilən və kənd təsərrüfatı bitkil ərinin yeni yaradılmış sort və hibridlərinin sınağa qəbul edilməsinə dair t əklifləri müzakirə etmək, Dövlət Komissiyasının fəaliyyəti ilə əlaqədar hesabatı 2
dinl əmək, onun fəaliyyətini qiymətləndirmək və müvafiq qərar qəbul etməkdən ibar
ətdir. Hal-hazırda fəaliyyət göstərən komissiya Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin 17 fevral 2006- cı il tarixli 47 nömrəli əmri ilə yaradılıb. Komissiya ictimai əsasda f əaliyyət göstərir. İldə bir dəfə Ümumrespublika müşavirəsinə toplanır. Zəruri olan hallarda komissiya əlavə müşavirələr keçirə bilir. Komissiyanın tərkibi Kənd T əsərrüfatı Nazirliyinin nümayəndələrindən, Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafiz əsi üzrə Dövlət Komissiyasının sədrindən, Aqrar Elm Mərkəzinin baş direktoru v ə Elmi-Tədqiqat İnstitutlarının direktorlarından ibarətdir.
Dünyanın əksər ölkələrində kənd təsərrüfatının məhsuldarlığının artırılmasını seleksiyasız, sort-sınaqsız təsəvvür etmək mümkün deyldir. Bitkilərin yeni “güclü”, yüks ək məhsuldar sortları kənd təsərrüfatında ən vacib istehsal vasit
əsidir. Sortların yaxşılaşdırılması ərzaq məhsulları istehsalının kəmiyyət və keyfiyy
ətcə yüksəldilməsində, həmçinin xammal mənbələrinin yenilənməsində iqtisadi ba xımdam ən əlverişli yol hesab edilir. Yeni sortun yardılması böyük z əhmət, əmək sərfi, material ehtiyatları, vaxt və vəsait tələb edir. Sortun sınağının təşkili və idarə olunması daha çox mürəkkəb bir prosesdir. Sınaq üçün istifadə olunan kriteriyalar, müxtəlif təşkilatların və fermerlərin iştirak s əviyyəsi onun səmərəliliyinin qiymətləndirilməsində və sortun identifikasiyasının düzgün mü əyyən olunmasında kritik yanaşma tələb edir. Bundan başqa sortun regional v ə yaxud milli səviyyədə sınağı, sınaq üçün sahənin seçimi, sınağın idarə olunması və göstəricilərin interpretasiyası son nəticəyə gəlinmsəində çox böyük əhəmiyyətə malikdir.
3
Sortun sınağı seleksiya prosesinin cox əhəmiyyətli bir hissəsidir. Bu, seleksiyaçılar tərəfindən də aparıla bilər. Lakin arzuolunan hal, yəni məqsəd ondan ibar ətdir ki, bu müstəqil sınaq sistemi tərəfindən həyata keçirilsin və seleksiyaçıların məlumatlarına tam əminlik olmasın. Digər tərəfdən yeni sorta sahiblik hüququ, müv əffəqiyyət qazanmış seleksiyaçılar üçün xərclərin kompensasiyası və sonrakı investisiya üçün əlavə vəsaitlərin cəlb edilməsi cox vacib m
əqsədlərdir. Ona görə də bu məqsədlərə nail olmaqdan ötrü Dünyanın əksər ölkələri seleksiyaçıların hüquqlarını qorumaq üçün müvafiq qanunlar qəbul etmişlər. Eyni zamanda bu hüqüqları Beynəlxalq səviyyədə qorumaq məqsədilə 2 dekabr 1961-ci ild ə “Bitkilərin yeni sortlarının mühafizəsi haqqında” Beynəlxalq Konvensiya q əbul edilmişdir. Azərbaycan 5 dekabr 2003-cü il tarixdən bu konvensiyaya qoşulmuşdur. “Seleksiya nailiyy ətləri haqqında”, “Mədəni bitkilərin genetik ehtiyatlarının mühafiz əsi və səmərəli istifadəsi haqqında”, “Taxılçılıq haqqında”, “Toxumçuluq haqqında”, “Fitosanitar n əzarəti haqqında”, Az ərbaycan Respublikasının Qanunlarının və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 mart 2006-cı il tarixli 1368 nömr əli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında bioloji müxt
əlifliyin qorunması və davamlı istifadəsinə dair Milli Strategiya və Fəaliyyət Planı”nın, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 25 avqust 2008-ci il tarixli 3004 nömr əli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı”nın müvafiq bəndlərinin tələblərində, eləcə də Hökumət tərəfindən qəbul edilmiş müvafiq qərar və sərəncamlarda seleksiya işlərinin, kənd təsərrüfatı bitkil
ərinin yeni məhsuldar sortlarının sınaqdan keçirilməsi və rayonlaş-dırılması, genetik ehtiyatların qorunması və səmərəli istifadəsi sahəsində çox mühüm v əzifələr qarşıya qoyulmuşdur. Göst ərilən vəzifələrin yerinə yetirilməsində Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövlət Komissiyası (SNSMDK) və onun regionlardakı sort-
sınaq məntəqələri xüsusi rola malikdir. Qeyd edilməlidir ki, dünyanın əksər ölk
ələrində sınaq və qeydiyyat sistemindən çox geniş istifadə olunur. Burada m əqsəd yerli ərazilərdə adaptasiya oluna bilməyən və buna görə də istehsal probleml ərinə səbəb olan həmin sortların qəbul edilməsinin qadağan olunmasında fermerl əri müdafiə etməkdir. Bazar iqtisadiyyatı və rəqabətliliyin çox yüksəldiyi bir zamanda ölkə seleksiyaçıları tərəfindən yeni yaradılmış, həmçinin xarici ölkə seleksiyaçılarından v ə şirkətlərindən daxil olan bitki sort və hibridlərinin tez bir zamanda, qanunvericiliyin v ə metodiki göstərişlərin tələblərinə uyğun olaraq sınaqlarının keçirilm əsi, əvvəlki sortlardan məhsuldarlığı, keyfiyyəti, xəstəliklərə davamlılığı v ə digər göstəriciləri üstün olan sortların qiymətləndirilərək Dövlət reyestrinə daxil edilm əsi və istifadəsinə icazə verilməsi fermerlərin və digər təsərrüfatların g əlirlərinin artırılmasında çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bütün bu fəaliyyətlərin h əyata keçirilməsində Seleksiya Nailiyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövlət Komissiyası müstəsna rola malikdir.
4
əlxalq əməkdaşlıq Seleksiya Nailiyy ətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövlət Komissiyası Yeni Bitki Sortlarının Mühafizəsi üzrə Beynəlxalq Birliklə (UPOV) əməkdaşlıq edir. UPOV Bitkil ərin yeni sortlarının mühafizəsi üzrə Beynəlxalq Konvensiya ( “UPOV Konvensiyası”) təsis etmiş və bu Konvensiya 2 dekabr 1961-ci ildə Parisd ə imzalanmışdır. Konvensiya 1968-ci ildə qüvvəyə minmiş, 1972, 1978 və 1991-ci ill ərdə yenidən baxılmışdır. Az ərbaycan Respublikası 5 dekabr 2003-cü il tarixli 534-IIQ nömrəli q anunla “Yeni bitki sortlarının mühafizəsi haqqında” Beynəlxalq Konvensiyaya qoşulmuş və 9 dekabr 2004-cü il tarxdən isə UPOV-un üzvü seçilmişdir.
Bakı kimya-texnoloji laboratoriyası 1960-cı ildə yaradılmışdır. Əsas m əqsədi ən yaxşı seleksiya nailiyyətlərinin (yeni sort, hibrid) rayonlaşdırılması və istehsalata t ətbiqi üçün perspektivli olmasını və yaxud sort sınağından çıxarılmasını müəyyən etməkdir. Laboratoriyada: -
ət sort-sınağında olan yeni sortların keyfiyyətini müəyyən etmək m əqsədilə analizlər aparılır; -
keyfiyy əti müəyyən ediləcək nümunələrin seçilib hazırlanmasına, eləcə də nümun
ələrin saxlama müddətlərinin və nəqliyyata davamlılığına elmi-metodiki r əhbərlik göstərir; -
d ənli, dənli-paxlalı, çoxillik ot və kartof sortlarının keyfiyyət göstəriciləri mü əyyən edilir; -
sınaqda olan dənli, dənli-paxlalı, yem, meyvə, tərəvəz, kartof və texniki bitkil ərdə quru maddənin; şəkərin; turşuluğun; ümumi zülalın; yağın; vitamin C- nin; nişastanın; sellülozanın; karotinin; aşındırıcı maddələrin analizləri aparılır. Son 5 ild ə aparılmış analizlərin həcmi aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.
İllər
D ənli, paxlalı v ə yem
bitkil əri Tərəvəz b itkiləri Meyvə
bitkiləri Texniki
bi tkilər
Yekun
N üm unə lə rin say ı A na liz
lə rin
say
ı N üm unə lə rin say ı A na liz
lə rin
say
ı N üm unə lə rin say ı A na liz
lə rin
say
ı N üm unə lə rin say ı A na liz
lə rin
say
ı C əmi nüm unə
lə rin
say ı
C əmi
an al izl ər in
say ı
2007 141
182 46
158 23
76 13
13 223
429 2008
156 223
40 143
19 76
13 13
228 455
2009 199
290 29
123 11
66 17
17 256
496 5
2010 184 266
31 93
23 160
18 18
256 537
2011 266
322 35
102 22
158 18
18 341
600 H ər il orta hesabla 189.2
257.6 36.2
123.8 19.6
107.2 15.8
15.8 260.1
503.4 Mövcud sort- sınaq məntəqələri Dövl
ət Komissiyasının strukturuna 16 sort-sınaq məntəqəsi daxildir. Sort- sınaq məntəqələri ölkənin əksər regionlarını əhatə etməklə əsasən torpaq-iqlim xüsusiyy ətlərinə görə yerləşdiril-mişdir. Meyvə bitkilərinin sort-sınağını həyata keçir ən məntəqələrdə seleksiya və təsərrüfat əhəmiyyətli əlamətlərin mənbəyi olan sortlar, yerli xalaq seleksiyası sortları, məxsusi genetik ehtiyatlar və donorlar vardır. Həmin məntə-qələrinin əsas vəzifələrindən biri də sort-sınaq işləri ilə yanaşı m əntəqənin ərazisində olan meyvə bitkilərinin genetik ehtiyatlarının canlı halda indiki v ə gələcək nəsillər üçün zəmanətli qorunub saxlanmasını, onların ərzaq m əhsulları istehsalında, elmi-tədqiqat, seleksiya və digər fəaliyyətdə istifadəsini, bitki materiallarına olan ehtiyacın davamlı ödənilməsini, habelə dövlətin ərzaq, ekoloji v ə bioloyji ehtiyatlar təhlükəsizliyinin yaxşılaşdırılmasını təmin etməkdir.
Ağdam taxılçılıq, pambıqçılıq, suvarma sınaq məntəqəsi adı ilə 1969-cu ild ə Ağdam rayonunun Qaradağlı kəndində yaradılıb (1937-ci ildə Bərdədə təşkil edilib, daha sonra Ağdama köçürülüb). “Telman” adına kolxozun ərazisində f əaliyyət göstərib. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin 22 may 1997-ci il tarixli 133 nömr əli əmri ilə Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövlət Komissiyasının tabeçiliyində olmaqla “Ağdam kompleks sort-sınaq məntəqəsi” adlandırılıb Ağdam rayonunun keçmiş T.Məmmədov adına kolxozunun ərazisindən 53 hektar torpaq sah əsi Ağdam kompleks sort-sınaq məntəqəsinə təhkim olunub. Sort-
sınaq məntəqəsinin əsas məqsədi kənd təsərrüfatı bitkilərinin yeni yaradılmış sort və hibridlərinin sınağını keçirməkdir. Məntəqədə hər il orta hesabla d ənli-taxıl, yem və digər bitkilərin 35-dən artıq sortu üzrə sort-sınaq işləri aparılır. G ədəbəy kompleks sort-sınaq məntəqəsi (
G ədəbəy taxılçılıq, dəmyə, çəmən-otlaq sınaq məntəqəsi adı ilə 1938-ci ildə Slavyanka k əndində yaradılıb. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin 22 may 1997-ci il tarixli 133 nömr əli əmri ilə Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövl ət Komissiyasının tabeçiliyində olmaqla “Gədəbəy kompleks sort-sınaq m əntəqəsi” adlandırılıb. Hal-
hazırda Gədəbəy kompleks sort-sınaq məntəqəsində dənli taxil bitkil
ərinin 19, kartofun 8 sortu sınaqdadır. 6
əkçilik sort-sınaq məntəqəsi (II.Şirvan-Qarabağ suvarılan ovalıq zonası)
Göyçay ip əkçilik, suvarma sınaq məntəqəsi adı altında ilk dəfə 1956-cı ildə yaradılıb. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin 22 may 1997-ci il tarixli 133 nömrəli əmri il ə Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövlət Komissiyasının tabeliyind ə olmaqla “Göyçay ipəkçilik sort-sınaq məntəqəsi” adlandırılıb. Göyçay rayonunun keçmiş S.Vurğun adına üzüm istehsalı və emalı mü əssisəsinin ərazisindən 3,52 hektar tut bağı Göyçay ipəkçilik sort-sınaq m əntəqəsinə təhkim olunub. Sort- sınaq məntəqəsinin əsas məqsədi Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafiz əsi üzrə Dövlət Komissiyasının təsdiq etdiyi plan əsasında yeni yaradılmış tut ip əkqurdu çins və hibridlərinin və tut sortlarının sınağını keçirməkdir. M əntəqədə hər il orta hesabla 30-dan artıq sort və tut ipəkqurdu cinslərinin sınağı keçirilir.
Göyçay meyv əçilik, üzümçülük, subtropik, suvarma sınaq məntəəqəsi 1957- cı ildə Göyçay rayonunun Qarabaqqal kəndində yaradılıb “Nizami” adına sovxozun ərazisində fəaliyyət göstərib. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin 22 may 1997-ci il tarixli 133 nömr əli əmri ilə Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafiz əsi üzrə Dövlət Komissiyasının tabeçiliyində olmaqla “Göyçay subtropik sort- sınaq məntəqəsi” adlandırılıb Xaçmaz kompleks sort- sınaq məntəqəsi (IV.Samur- Şabran suvarılan ovalıq zonası) Xaçmaz meyv əçilik, üzümçülük, suvarma sınaq məntəqəsi adı altında 1958- ci ild
ə yaradılıb. (1954-cü ildə Xaçmaz sort-sınaq məntəqəsi adlanıb). Xaçmaz 30- cu q
əsəbə ərazisində fəaliyyət göstərib. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin 22 may 1997-ci il tarixli 133 nömr əli əmri ilə Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafiz
əsi üzrə Dövlət Komissiyasının tabeçiliyində olmaqla “Xaçmaz kompleks sort- sınaq məntəqəsi” adlandırılıb. X açmaz rayonunun keçmiş Nərəcan sovxozunun ərazisindən 44,5 hektar (meyv ə bağı və əkin sahəsi) torpaq sahəsi Xaçmaz meyvəçilik kompleks sort- sınaq məntəqəsinə təhkim olunub. Sort-
sınaq məntəqəsinin əsas məqsədi kənd təsərrüfatı bitkilərinin yeni yaradılmış sort və hibridlərinin sınağını keçirmək, müxtəlif meyvə bitkilərinin sortla rının, kolleksiya bağının qorunub saxlanması və seleksiya məqsədilə istifad əsini təmin etməkdir. Məntəqədə hər il orta hesabla müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkil ərinin 70-dən artıq sort-sınaq işləri həyata keçirilir. 7
(VIII.Böyük v ə Kiçik Qafqazın alçaq dağlıq zonası) İsmayıllı taxılçılıq sort-sınaq məntəqəsi 1937-ci ildə İvanovka kəndində “Kalinin” adına kolxozun ərazisində yaradılıb. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin 22 may 1997-ci il tarixli 133 nömr əli əmri ilə Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafiz
əsi üzrə Dövlət Komissiyasının tabeçiliyində olmaqla “İsmayıllı kompleks sort- sınaq məntəqəsi” adlandırılıb. M əntəqədə İsmasyıllı rayonunun Nikitin adına kolxozun ərazisindən 43,2 hektar torpaq sah əsi təhkim olunub. Sort- sınaq məntəqəsinin əsas məqsədi kənd təsərrüfatı bitkilərinin yeni yaradılmış sort və hibridlərinin sınağını keçirməkdir. Məntəqədə hər il dənli taxıl, paxlalı, yem bitkilərinin orta hesabla 50-dən artıq sort-sınaq işləri və sort- t əcrübələri (becərmə texnologiyaları) həyata keçirilir. Qazax meyv əçilik sort-sınaq məntəqəsi (
Qazax üzümçülük, ip əkçilik, suvarma sınaq məntəqəsi adı ilə 1963-cü Ağstafa şəhəri, Keçəsgər kəndində yaradılıb. “Nizami” adına sovxozun ərazisində f əaliyyət göstərib. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin 22 may 1997-ci il tarixli 133 nömr əli əmri ilə Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövlət Komissiyasının tabeçiliyində olmaqla “Qazax meyvəçilik sort-sınaq məntəqəsi” adlandırılıb. Qazax rayonunun keçmiş Əzizbəyov sovxozunun 3,0 hektar torpaq sahəsi Qazax meyv əçilik sort-sınaq məntəqəsinə təhkim olunub. Sort-sınaq məntəqəsinin əsas məqsədi kənd təsərrüfatı bitkilərinin yeni yaradılmış sort və hibridlərinin sınağını keçirməkdir. Məntəqədə hər il orta hesabla 4-dən artıq sort-sınaq işləri h əyata keçirilir. Yüklə 7,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|