Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əkinçilik, meliorasiya, su və meşə təsərrüfatı
- Bitkiçilik v ə bitkilərin mühafizəsi
- Zootexnika v ə baytar təbabəti
- İstehsalın mexanikləşdirilməsi, elektrikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması
- Nanotexnologiyalar
- II F Ə S İ L Az ərbaycanın kənd təsərrüfatı 2.1. Ümumi m
|
Rusiyanın ASK innovasiyalar T əqdim edilən proqnoz çərçivəsində ən azı dörd iri ASK innovativ inkişafı sfera sını qeyd etmək lazımdır: 1.
2.
İstehsal-texnoloji; 3.
T əşkilati-idarəetmə; 4.
Sosial-ekoloji sfera. Müşahidə olunan perspektivdə Rusiya üçün hər dörd sfera aktualdır. Lakin, yaxın onillikdə əlverişsiz şəraitə davamlı, xəstəliklərə və ziyanvericilərə qarşı dayanıqlı sort və hibridlərin tətbiq edilməsi üçün zəruri olan seleksiya-genetik innovasiyalar ın xüsusi əhəmiyyəti olacaq. Heyvandarlıqda ətlik mal-qaranın cinsl ərinin, quşçuluqda yeni yüksək məhsuldar quşlarınyaradılması. Texnoloji sferada enejiy ə qənaət edən texnologiyalar əsas olacaq. Sonra artıq təcrübədə tətbiq edilən və ya əlavə sınaq yoxlamasından sonra 2010-2030-cu illərdə geniş istifadə mərhələsinə keç ə biləcək innovasiya işləmələri xarakteristikası təqdim edilmişdir.
Artıq bu günRusiyanın kənd təsərrüfatı regionları üçün əkinçiliyin adaptiv- landşaft sistemlərinin modeli işlənilib hazırlanmış, onlar torpaqların becərilməsinə x ərclərin 10-15 faiz azalması ilə yanaşı səmərəliliyinin 10-15 faiz artırılmasına şərait yaradır. Aqrolandşaftların məhsuldarlığına eroziyaya qarşı komplekslərin təsirinin ekoloji-iqtisadi qiym ətləndirmə metodikası, torpaqların işlənməsi texnologiyalarının adaptasiyası və kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsiüçün onların ehtiyat potensialı ilə idarəçilik metodları perspektiv hesab edilir. Proqnozlaşdırılan dövrün sonuna əlverişli şəraitdə adaptiv-landşaft əkinçilik növü Rusiyanın əkin sahələrinin 40-50 faizinə yayıla bilər. Dövlətin tənzimləyən
12
rolunun artırılması üçün RASXN-da münbit torpaqların qorunmasını və təkrar istehsalıni təmin etməyə şərait yaradan kənd təsərrüfatına aqrokimyəvi xidmət edilm
əsinin konsepsiyası işlənilmişdir. Torpaqların meliorasiyasının effektivliyinin artırılması üçün RF-nın bütün k ənd təsərrüfatına yararlı ərazisində aqro-ekoloji rayonlaşdırılması sistemi öz tətbiqini tapır; hidromeliorativ sistemlərin istismarının texnoloji reqlamentlərinin praktiki istifad
əsi tövsiyə edilir. Ölkənin bir sıra regionlarında aqrolandşaftların kompleks meliorasiyaüsulları ilə idarəetmənin informasiya modelləri və texniki vasitələri müv əfəqiyyətlə tətbiq edilir. Tarlaqoruyucu meşə salma təcrübəsi bərpa edilir. Arid zonasında 20 milyon hektar sahədə meşə salmanın yenidən istehsalı proqramı işlənilmişdir, bu da məhsulun taxıla hesablanarkən 2 milyon ton artmasını və ya 2 milyard rubl m əbləğində əlavə gəliritəmin edir. Proqram 10 ilə hesablanmışdır (2001 – 2010-cu ill ər). Lakin şübhəsiz, o 2030-cu ilədək vaxtı uzadılmayacaqdır.
Bitkil
ərin genetik müxtəlifliyin və seleksiya əlamətlərinin yeni mənbələrinin seçilm
əsinin qiymətləndirilməsi üçün dünya genetik ehtiyatların tədqiqatları praktiki əhəmiyyəti olmuşdur. Yalnız “Kuban toxumların genetik bankı” VİR filialında 237 min toxum nümun əsi saxlanılır, onların xeyli hissəsi öyrənilmişdir və həm gələcək genetika t ədqiqatları, həm də seleksiya təcrübəsi üçün istifadə edilə bilər. Ümumilikdə Rusiyanın Avropa genetik ehtiyatların informasiya infrastrukturuna (39 ölkə-iştirakçı) qoyuluşu nümunələrin 25 faizini təşkil edir. Gələcək 20 ildə Rusiyanın toxum bankı intensiv olaraq artacaq v ə seleksiya işində istifadə ediləcək. Son ill ərin tətqiqatları nəticəsində 1300 seleksiya dəyərli mənbələr ayrılmışdır, onlardan 493-ü dənli bitkilər üzrədir. Yeni dəyərli əlamətlərə malik sortların formalaşması üçün məqsədyönlü seleksiya işləri bitkilərin xeyli artımını, dayanıqlığını, istehsal olunan məhsulun keyfiyyətini vəd edir. Seleksiya, uzaqlaşdırlmış cütləşdirmə, gen və toxuma mühəndisliyinin orijinal metodları, biotexnologiya metodları, həmçinin seleksiya prosesinin ilkin mərhələsində nümun
ələrin skan edilmiş təsvirinin işlənilməsi üzrə kompüter proqramlarının say
əsində seleksiya işində innovasiya inkişafı gözlənilir. Yeni sortla rın potensial imkanları ümidvericidir. Məsələn, “Aksinit” payızlıq buğdanın bərk sortları 63 s/ha həcmində məhsuldarlığa malikdir. Sort xəstəliklərə dayanıqlıdır və şaxtaya davamlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, təkcə 2003-cü ildə Seleksiya Nailiyy ətlərinin Dövlət Reyestrinə buğdanın 14 yeni yüksəkməhsuldar yumşaq və 4 yazlıq bərk sortu daxil edilmişdir. Tritikale üzr ə seliksiya-genetik tədqiqatlar “Valentin” sortunu yaratmağa imkan yaratmışdır, bu sort şaxtaya yüksək davamlığı, xəstəliklərə dayanıqlığı və 100 s/ha m
əhsuldarlığı ilə seçilir. Yarma və paxlalı bitkilərin seleksiyası üzrə işlər xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Məsələn, “Aysberq”, “Kumir”, “Metelisa” düyü sortları üçillik müsabiq ə sınaqları nəticəsində 100 s/ha-dan artıq məhsuldarlıq vermişdir. 13
Bunu nla yanaşı seleksiya fəaliyyətinin elmi potensialı Rusiyada qismən istifad ə edilir. Səbəbi aşkardır: büdcə maliyyələşdirilməsinin olduqca aşağı səviyyəsi, ixtisaslaşmış personalın bir hissəsinin itirilməsi. Seleksiya nailiyyətlərinin təcrübəyə t ətbiqi toxumçuluq və istehsal müəssisələrinin təşkilati və iqtisadi zəifliyilə ləngidilir. Bitkiçilik üçün yeni texnologiyaların işlənməsi sahəsində aşağıdakıları qeyd etm
ək lazımdır: 1.
Çox əməliyyatlı kənd təsərrüfatı maşınlarının və vasitələrin üstünlük təşkil ed ən texnologiyalar, bu da torpaqların işlənməsinə, əkin sahələrinə qulluq edilməsinə v ə məhsulun yığılmasına xərclərin minimumaendirilməsinə şərait yaradır; 2.
zondlaşdırılmanın (adaptasiya edilmiş bitkiçilik) əsasında aqrosistemlərin və aqrolandşaftların məhsuldar və mühit yaradan potensialın yeni idarəedilmə texnologiyalarının tətbiqi; 3.
Üç əsas kriteriyalara – ehtiyatların qorunması, ekoloji təhlükəsizlik, iqtisadi m əqsədəmüvafiqlik (rəqabət qabiliyyətinin artırılması) yaradan hər bir bitkiçilik altsah ələri və bitki növləri üçün zonal texnologiyalar işlənib hazırlanır; 4.
ərin mühafizəsinin təmin edilməsi üçün regionlarda fitosanitar v əziyyətin monitorinqinin və proqnozunun müasir metodları işlənib hazırlanır. Kənd t əsərrüfatı bitkilərininnöv müxtəlifliyinin və zərərli obyektlərin sayının dinamıkasının münt əzən dəyişməsinin, onların müəyyən regionda meydana gəlməsinin dövriliyi və ekspansiyanın xüsusiyyətlərimonitorinqin keçirilməsinin əsasıdır; 5.
Bitkil ərin mühafizəsinin perspektiv istiqamətləri – bioloji vasitələrin (entomofaqlar, etnomopatogenl ərin) istifadəsinin və mühafizə texnologiyalarının t ətbiq edilməsi(o cümlədən ənənəvi kimyəvi müdafiə vasitələrilə uyğunlaşmaqla). Son ill ər aqrosenozların fitosanitar vəziyyətinin idarəedilmə sistemi 30 milyon ha- dan artıq sahədə 519 preparatların istifadəsilə tətbiq edilir, onlardan 41-i bioloji m ənşəlidir. 3,6 milyon ha sahədə yalnız üç texnoloji üsülların tətbiq edilməsinin iqtisadi effekti ild ə 3,6 milyard rublməbləğində dənli bitklilkərin məhsulunun itkisind ən qorumağa şərait yaratmışdır. Zootexnika v ə baytar təbabəti İnnovativ inkişafının elmi təminatının bu seqmentində, proqnozlaşdırılan dövrd ə aktuallığı artacaq aşağıdakı istiqamətləri qeyd etmək lazımdır: -
K ənd təsərrüfatı heyvanlarının mövcud olan cinslərin yaxşılaşdırılması və yeni cinsl
ərin, növlərin və xətlərin yaradılmasıl üçün heyvandarlıqda genetik nəzarətin və seleksiya prosesinin idar əedilməsinin yeni metodlarının işlənməsi və tətbiq edilməsi. M əsələn, iribuynuzlu mal-qaranın yeni qara-alabəzək növü olan “Moskovskiy”. Laktasiya dövründ ə inəklərin sağımı yüksək yağlılığı və zülallığı olan 5600 kq süd t əşkil edir. Moskva vilayətində bu tip mal-qaranın yayılması sayəsində 46 milyon rubl m əbləğində əlavə illik gəlir əldə edilmişdir. Heyvanlar intensiv texnologiyaların tətbiq edilm əsinə uyğunlaşdırılmışdır. Yerli heyvandarlıq və quşçuluq məhsullarının rəqabətqabiliyyətini artırmaq üçün açağıdakı sahələrin nizamlanması istiqamətləri prioritet əhəmiyyətə malikdir: 14
-
Heyvanların yüksək məhsuldarlıq potensialının həyata keçirilməsi prosesinin nizamlanması metodların tətbiq edilməsi və onların yemlənməsinin yeni effektiv metodlarının yaradılması. -
alınması ilə yüksək effektiv müəssisələrin inkişaf proqramlarının proqnozlaşdırılması v ə işlənib hazırlanması. -
Quşların yeni rəqabətədavamlı xətlərin və krosların yaradılması, yemlərin konverva siyasının artırılması metodlarının, quşçuluq məhsullarının istehsalının və emalın enejiyə qənaət edən texnologiyaların işlənib hazırlanması. -
Mü əyyən edilmiş keyfiyyət parametrlərilə yumurtanın və quş ətinin yeni enerjiy ə qənaət edən, ekoloji təhlükəsiz istehsal texnologiyaların işlənib hazırlanması. -
Fiziki-kimy əvi biologiyanın, biotexnologiyanın və molekulyar immunologiya nailiyy
ətləri nəzərə alınmaqla heyvanların daha geniş yayılmış xəstəliklərinin diaqnostikası, terapiyası və profilaktikası üçün yeni nəsl bioloji preparatların işlənib hazırlanması. -
Heyvanların baytarlıq-sanitar rifahının, keyfiyyətli və ekoloji təhlükəsiz m əhsulların istehsalının təmin edilməsi üçün mövcud olan texnologiyaların t əkmilləşdirilməsi və yenilərinin işlənib hazırlanması. Qeyd etm ək lazımdır ki, mütəxəssislərin hesablamalarına görə baytarlıq t əbabəti vasitələrinin tətbiq edilməsi əlavə 5-7 milyard rubl tələb edir. İstehsalın mexanikləşdirilməsi, elektrikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması K ənd təsərrüfatı texnikası ilə təmin olunma, hal-hazırda ölkənin sabit inkişafı konsepsiyasının həyata keçirilməsi, Rusiyanın ASK rəqabətqabiliyyətinin artırılması üçün
əsas problemdir. Buna görə də, ASK digər problemlərinin xeyli hissəsinin h əllikənd təsərrüfatı sahəsində elmi-tədqiqat və layihə işlərinin səviyyəsindən və maşın texnologiyalarının intensiv tətbiq edilməsindən asılıdır. V əziyyətin əsaslı dəyişməsinin elmi təmin edilməsi üçün aşağıdakı istiqam ətlər daha əhəmiyyətlidir: -
t əhlükəsizliyini müəyyən edən kənd təsərrüfatı məhsullarının prioritet növlərinin istehsalı üçün intensiv maşın texnologiyalarının işlənib hazırlanması; -
ASK-da müxt əlif enerji ehtiyatlarının birgə istifadə edilməsi Proqramının işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi, o cümlədən istehsal yerlərinin desentralizasiya olunmuş istilik sistemləri, kənd yerlərinin enerji şəbəkələrinin b ərpası, külək-günəş və külək-dizel qurğularının modelləşdirilməsi, ağac və bitki tullantılarından duru və qaz tipli yanacağın istehsalı, həmçinin bioyanacağın və s. t ətbiqi. K ənd təsərrüfatı məhsullarının saxlanması və emalı 15
Ümumi v ə xüsusi təyinatlı, ekoloji təhlükəsiz rəqabət qabiliyyətli ərzaq m əhsullarının istehsalı zamanı kənd təsərrüfatı xammalının saxlanılması və emalının texnoloji sisteml ərinin yaradılmasıinnovasiya istiqamətlərinin ümumi məqsədidir. Bu m əqsədə nail olmaq üçün hər növ kənd təsərrüfatı xammalı üçün yeni texnologiyalar işlənib hazırlanır. Məsələn, yüksək plastik və bioloji xüsusiyyətlərə malik, trans-izomerl ərin aşağı səviyyəli tərkibli marqarinin yağ əsaslarının alınması üçün yerli texnologiya işlənib hazırlanmışdır. Bu texnologiyanın iqtisadi effektivliyi m əhsulun hər tonuna əlavə olaraq 300 rubl gəlirin əldə edilməsidir. Kənd təsərrüfatı m əhsullarının saxlanması, daşınması və emalı prosesində məhsulun qida dəyərinin itkil ərinin minimuma endirən ehtiyatlara qənaət edən sistemin işlənməsi böyük perspektivl ərə malikdir. Əhalinin müxtəlif yaş kateqoriyaları üçün məhsulların xüsusi reseptlərin və onun istehsalı üçün texnoloji sxemlərin işlənib hazırlanmasına diqqət nəzərə çarpacaq d ərəcədə artır. T ənzimlənən istismar müddəti olan bioutilizasiya olunan kompozisiya materiallarının tətbiqi texnologiyası - ekoloji cəhətdən əhəmiyyətli işləmələrin biridir. Gözd
ən keçirilən innovasiya inkişafının istiqamətləri, ilk növbədə innovasiyalarla bağlı elmin və istehsalın dövlət dəstəyi hesabına tam və vaxtında maliyyələşdirilmə şərtilə təcrübədə həyata keçirilə bilər. Lakin, idarəetmə orqanları, elmi müəssisələr v ə istehsal təşkilatları konkret innovasiya layihələri hazırlayarkən yenilikləri müşahidə edən, xüsusilə də kənd təsərrüfatı kimi mütəkkəb bir sahədə, riskləri obyektib qiym ətləndirməlidir.
2008-ci ild ə “Rosinformaqrotex” FQNU t ərəfindən ASK-də nanotexnologiyaların istifadəsi üzrə elmi ixtiraların kataloqu nəşr edilmişdir. Bura 80 elmi ixtira daxildir v ə onların nəticələri artıq təcrübədə tətbiq edilir və ya yaxıl g ələcəkdə istifadə edilə bilər. 5 nanotexnoloji sahə ayrılmışdır: biotexnologiya (6 layih ə), bitkiçilik (25 layihə), heyvandarlıq (16 layihə), emal sənayesi (17 layihə) və k ənd təsərrüfatı maşınqayırması və texniki xidməti (16 layihə). Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində analoji tədqiqatların nəticələri barədə informasiya ilə tamamlanmış bu materialların təhlili hər istiqamətdə daha perspektiv layihələrin mü əyyənləşdirməsinə şərait yaratmışdır. Biotexnologiyalar sah əsində
“Mikroinkapsullaşdırma” layihəsinə diqqə yetirək. Bu, xammalın emalı zamanı azad- d ənəvər tozunun alınması texnologiyasıdır. 100 mm ölçüdə alınan zərrəciklər, mikrokapsullaşdırılmış məhsulların yüksək səviyyəli mənimsəməsini təmin edərək mumda tozlandırılır. Belə məhsullar heyvandarlıqda yem əlavələrin hazırlanmasında, baytarlıqda preparatların istehsalında tətbiq edilir. Yaxşı nəticələr mikrogübrələrin, qida
əlavələrin, dərmanların istehsalında, həmçinin spirtin, bitki yağlarının qeyri- toksik
əlavələrin və s. istehsalı zamanı bitki xammalının istifadəsində əldə edilmişdir. Bitkiçilik sah əsində “Nanotozlar” adı ilə birləşdirilən bir neşə perspektiv texnologiyalar işlənib hazırlanmışdır,o cümlədən ekoloji təmiz və təhlükəsiz preparatların sayəsində bitkilərin fermentativ sistemlərinin fəallaşdırılması üçün
16
“d əmirin nanotozunun bioloji fəal sintezi texnologiyası”. Bu preparatlar əlverişsiz şəraitə dayanıqlığı artırır, dənli bitkilərin məhsuldarlığının 15 faiz, yaşıl kütlənin 25 faiz, kökümeyv əlilərin 30 faiz artırılmasına şərait yaradır. Hal-hazırda payızlıq buğda üçün ayrılan 7,4 milyon ha sahəsində onların tətbiqinin iqtisadi effektivliyi preparatlara x ərclənən 185 milyon rubl qarşısında 9,6 milyard rubl əlavə gəlir təşkil ed əcək.
Bu istiqam ətə bitkiçilikdə və heyvandarlıqda əlverişsiz şəraitə davamalığın artırılması üçün istifadə edilən “Nanokristal metalların ultradispers tozlarının” istehsalı da aiddir.“Taxılın zülalı üzrə buğda dənələrinin texnoloji xüsusiyyətlərin genotipik markalaşdırlması”, “Toxumların səthində nanoməsaməli plyonkanın yaranması texnologiyası”, “Xəstəliklərin diaqnostikası və bitkilərin mühafizəsi üçün nanoelektron qurğular” tədqiqatlarıolduqca perspektiv hesab edilir. Heyvandarlıq sahəsində artıq müxtəlif metodlar və texnologiyalar işlənib hazırlanmışdır və artıq tətbiq edilir: biosid metalların nanoölçülü hissəciklərinin, istifad
əsilə heyvanların vəziyyətinin, onların məhsuldar və reproduktiv keyfiyy
ətlərinin stimulyasiyası və nəzarəti üçün immunofermentli təhlili, cavan heyvanların xəstəliklərinin profilaktikası, cavan mal-qara ilə seleksiya-damazlıq işlərində genetik markerlər və digər texnologiyalar və s.
II F Ə S İ L Az ərbaycanın kənd təsərrüfatı 2.1. Ümumi m əlumatlar Az ərbaycan ən qədim əkinçilik mədəniyyətinə malik ölkədir. Torpaq-iqlim şəraitinin son dərəcə müxtəlifliyi burada zəngin bitki örtüyünün inkişafına səbəb olmuşdur ki, bu da Azərbaycanın əsas bitkiçilik (o cümlədən taxılçılıq) məhsulları istehsalı mərkəzlərindən biri olduğunu deməyə əsas verir. Az ərbaycan bitki örtüyünün müxtəlifliyinə görə dünyanın ən zəngin ölk ələrindən biridir. Qafqaz florasında olan bitki örtüyünün 70 faizi burada yay ılmışdır. Ölkədə 4500-dən artıq bitki növü, həmçinin meyvə, giləmeyvə, t ərəvəz və bostan bitkiləri vardır. Az ərbaycan ərazisində buğda bitkisinin qədimdən becərilməsi haqqında m əlumata antik dövr müəlliflərinin, qədim salnaməçilərin əsərlərində və o dövrün tarixçi v ə yazıçılarının: Herodotun, Teofrastın, Pliteyin, Polibinin və başqalarının əsərlərində rast gəlinir. Arxeoloqlar ölk ənin müxtəlif regionlarında, o cümlədən Naxçıvan yaxınlığında yerləşən qədim kültəpə məskənlərində eramızdan əvvəl III-II minillikl ərə aid olan sıx sünbül qalıqlarına rast gəlmişlər. Mingəçevirdə tapılmış q ədim anbarlarda olan kültəpədəki bitki qalıqlarının analizlərinin nəticələrindən onun eramızdan əvvəl II əsrə və bizim eranın II əsrinə aid olan bərk buğda sortlarına mənsub olduğunu müəyyənləşdirilmişdir. T əqribən bizim eranın III əsrində feodalizmin formalaşması və təşəkkül tapması ilə Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin güclü inkişafına təkan verdi. Tovuz v
ə Ağstafa rayonlarında 1947-ci ildə aparılan arxeoloji qazıntılar n əticəsində tapılan dərzdöyən, biçin və torpaqbecərən alətlərin, taxıl bitkiləri toxumlarının qalıqları Azərbaycanda əkinçiliyin o dövrdə kifayət qədər inkişaf etm
əsini bir daha təsdiqlədi. H ələ lap qədim dövrlərdən Azərbaycanda tərəvəzçilik və bostançılıqla m əşğul olmuşlar. Bizim eradan çox əvvəllər sarımsaq, noxud, kök, qarpız, qabaq v ə s. tərəvəz və bostan bitkiləri mədəni halda becərilmiş, əhalinin əsas m əşğuliyyətlərindən və qida mənbələrindən biri olmuşdur. Bu növlərin bir çoxu Az ərbaycan ərazisində mədəni hala keçmiş, sonradan dünyanın müxtəlif ölkələrinə yayılmışdır. Bitkiçiliyin inkişafı heyvandarlığın da inkişaf etməsini təmin etmişdir. Kurqanların, mağaraların və digər abidələrin öyrənilməsi (3-2 min eradan əvvəl) bir daha t əsdiq etmişdir ki, Azərbaycanın qədim sakinləri heyvanların əhilləşdirilməsi və yetişdirilməsi ilə məşğul olmuşlar. Qobustan qayaüstü rəsmləri respublikanın böyük ərazisində tapılan daş, gil, tunc və s. heyvan heykəlləri bir daha sübut etmişdir ki, Azərbaycanda qədim heyvandarlıq inkişaf etmiş, insanlar bundan b əhrələnərək öz yaşayışını təmin etmişdir. M əhsuldarlığın sonrakı inkişafı qədim tayfaların və dövlətlərin (Manna eramızın I minilliyin əvvəli), Midiya (VII – VI əsr eradan əvvəl), Atropatena (IV – 2 II
əsr eradan əvvəl) inkişafı ilə bilavasitə əlaqədar olmuşdur. Tarixçi Strabonun yazdığına görə Kür və Araz çayları arasında yerləşən ərazi mülayim iqliminə görə, torpaqların həm çaylar vasitəsilə suvarılması nəticəsində çəmənliyin üstünlük t əşkil etməsi ilə əlaqədar bol heyvan yeminin olması maldarlığın geniş yayılmasına h əm ev heyvanlarının, həm də vəhşi heyvanların artmasına səbəb olmuşdur. Az ərbaycanın torpağı, təbii-iqlim şəraiti mürəkkəb və özünəməxsusdur. Respublikanın ümumi ərazisinin yarıdan çoxu (58 faiz) dağlıq ərazilərin, qalan hiss
əsi (42 faiz) düzən və düzənliklərin payına düşür. Yer kür
əsindəki 11 iqlim tipindən 9-u və torpaq tiplərinin əksəriyyəri ölkə ərazisində cəmləşmişdir. Qurq, rütubətli, subtropik və kontinental iqlimlər özünü daha k əskin büruzə verir. Ölk ənin ərazisi 86,6 min km 2 ,
2 - ə 107,4 n əfər düşür. Ümumi daxili məhsul istehsalı (ÜDM) 2012-ci ildə 54,0 milyard manat, h ər nəfərə düşən həcmi 5884,5 manat (7490,5 ABŞ dolları) təşkil etmişdir. Bu dövrd ə ölkə rezidentləri tərəfindən cari qiymətlərlə 77,9 milyard manatlıq məhsul istehsal edilmiş və xidmət xidmətlər göstərilmişdir ki, bu da 2011-ci ild əkindən 4,5 milyard manat çoxdur. Məhsul istehsalına sərf edilmiş mal v ə xidmətlərin dəyəri 23,9 milyard manat və ya məhsul istehsalının və xidmətlərin 30,7 faizini t əşkil etmişdir. Iqtisadiyyatın qeyri neft sektorunda əlavə dəyərin 9,7 faiz artımı müşahidə olunmuş, onun ÜDM-də xüsusi çəkisi əvvəlki ildəki 48,8 faizd
ən yüksəlmiş, neft-qaz istehsalı və emalı sahələrinin payı isə 47,3 faiz olm
uşdur. Respublikanın ərazisi Rusiya Federasiyası, İran, Türkiyə, Gürcüstan və Erm ənistanla həmsərhəddir. Cənubdan İranla 765 km və Türkiyə ilə 15 km, Şimaldan Rusiya ilə 390 km, Şimal-Qərbdən Gürcüstanla 480 km, qərbdən Erm
ənistanla 1007 km həmsərhəddir. İqlimi: Orta illik temperatur +12,1 0 C, yanvarda orta temperatur + 2,9 0 C,
iyulda orta temperatur +26,2 0 C, orta illik yağıntının miqdarı 605,8 mm-dir. Ümumi sah əsi 8641,5 min hektar olan torpaq fondunun 4,9 milyon hektarı (56,9 faiz) dövl ət, 2 051,4 min hektarı (23,5 faiz) bələdiyyə, 1671,0 min hektarı (19,6 faiz) is ə xüsusi mülkiyyətə aid olan torpaqlardır. Vahid torpaq fondunun ümumi sah əsinin 1715,0 min hektarı əkin və dincə qoyulmuş, 161,1 min hektarı çoxillik əkmələr, 109,7 min hektarı biçənəklər, 259,0 hektarı həyətyanı, 2538,3 min hektarı örüş və otlar altında istifadə edilir. Qalan 1,04 milyon hektarı sahə meşə, 2,8 milyon hektarı isə sair sahələrdən ibarətdir. K ənd təsərrüfatı Azərbaycanın ənənəvi istehsal sahəsidir. Burada tarixən üzümçülük, ip əkçilik və meyvəçilik sahələri geniş yayılmışdır. Ölkə ərazisinin böyük bir hiss əsi dağlıq relyefə malik olduğundan maldarlıq burada yaşayan insanların həyatında daimi mühüm rol oynamışdır. Maldarlığın inkişafı öz növb
əsində kustar toxuculuq və xalçaçılığın inkişafını şərtləndirmişdir. Həmin dövrl
ərdə ölkədən Avropaya və Şərqə yüksək keyfiyyətli xalça, şərablar, gön-dəri, ip əkçilik məhsulları və s. ixrac edilmişdir. Sürətli inkişaf dövrünü yaşayan Az ərbaycan tarix üçün kifayət qədər qısa sayıla biləcək zamanda böyük tərəqqi yolu keçmiş, qazandığı sosial-iqtisadi nailiyyətlərlə və bu sahədə nümayiş etdirdiyi
3 artım tempinə görə, nəinki regionda, həm də dünya coğrafiyasında aparıcı dövl ətlərdən birinə çevrilmişdir. Bu gün dinamik inkişaf edən Azərbaycan iqtisadiyyatı bütün parametrləri ilə yanaşı, həm də xalqın sosial rifahının, güzəranının daha da yaxşılaşdırılması, sosial probleml ərin həlli, infrastrukturun təkmilləşdirilməsi istiqamətində atılsn addımların real nəticələri ilə müşayiət olunmaqdadır. Az ərbaycanın şanlı qəhrəmanlıq tarixini, bu tarixə qızıl hərflərlə daimi həkk olunmuş Heydər Əliyevsiz təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. 1969-cu il Az ərbaycan KP MK-nin iyul plenumunun çağırılması və plenumda Heyd ər Əliyevin Azərbaycan KP MK-nin birinci katibi seçilməsi deyil
ənlərin məntiqi başlanğıcı olmuşdur. Bu el
ə bir dövr idi ki, rəhbərdən insanların itirilmiş ümidlərini qaytarmaq, iqtisadiyyatın bütün sahələrində, o cümlədən kənd təsərrüfatında kök salmış geriliy ə son qoymaq, istehsalın inkişaf yollarını axtarıb tapmaq tələb olunurdu. T ənəzzüldən yeganə çıxış yolunu bütövlükdə Azərbaycanın iqtisadiyyatını sağlamlaşdırmaqda, kənd təsərrüfatını inkişaf etdirməkdə görən Heydər Əliyev aqrar sah ənin vəziyyətini dərindən təhlil edib konkret vəzifələr müəyyən etdi. 60-c
ı illərdə respublikanın iqtisadiyyatı və onun əsas sahələrindən biri olan k ənd təsərrüfatı uzun sürən böhran və tənəzzül vəziyyətində idi. Kənd t əsərrüfatının ümumi məhsulunun orta illik artım sürəti digər respublikalardan geri qalırdı. 1969-cu ildə 574 min ton taxıl, 299 min ton pambıq, 372 min ton tərəvəz, 272 min ton üzüm, 52 min ton meyv ə, 113 min ton kartof, 24,5 min ton tütün istehsal edilmişdir. Əsas kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı getdikcə aşağı düşürdü. Bu ildə hektardan orta hesabla 9,5 sentner dənli bitkilər, 15,1 sentner pambıq, 120 sentner tərəvəz, 43,6 sentner üzüm, 10,4 sentner meyvə, 18 sentner tütün, 79 sentner kartof istehsal olunmuşdur. İctimai heyvandarlıqda vəziyyət daha acınacaqlı idi. Kolxoz və sovxozlarda mal-qaranın baş sayı ildən-ilə azalır, m əhsuldarlığı aşağı düşür, maya dəyəri artırdı. Respublikada 1969-cu ildə hər yüz in ək və camışdan cəmi 49 buzov və balaq, hər yüz doğar qoyun və keçidən 43 quzu v ə çəpiş alınmışdı, hər inək və camışdan orta hesabla 677 kq süd sağılmış, h ər qoyundan 1,6 kq yun qırxılmışdı. İttifaq üzrə bu rəqəm müvafiq olaraq 2253 kq v ə 2,8 kq idi. Respublika iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsində buraxılan qüsurların aradan qaldırılması, kadrların tələbkarlığı və məsuliyyətini artırmaq sah
əsində qəti və ciddi tədbirlər görüldü. 1970 – 1975-ci illərdə Azərbaycanda k ənd təsərrüfatı istehsalının artım sürəti nəzərdə tutulan 30 faiz və ittifaqda orta hesabla əldə edilmiş 13 faiz əvəzinə 34 faizə çatdı. Onuncu beşillik (1976 – 1980) üçün mürəkkəb bir vəzifə - intensiv amillərin t ətbiqinin genişləndirilməsi və məhsuldarlığın yüksəldilməsi hesabına kənd t əsərrüfatının sürətli inkişafına nail olmaq vəzifəsi irəli sürüldü və ittifaq r əhbərliyinə konkret təklif verildi. 1970-ci ilin iyulunda Sovet İKP MK-nın və SSRİ Nazirlər Sovetinin “Azərbaycan SSR-in kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək t ədbirləri haqqında”, 1975-ci ilin iyulunda “Azərbaycan SSR-də kənd təsərrüfatı istehsalını daha da intensivləşdirmək tədbirləri haqqında” və 1979-cu ilin fevralında “Azərbaycan SSR-də kənd təsərrüfatı istehsalının daha da ixtisaslaşdırmaq, üzümçülüyü və şərabçılığı inkişaf etdirmək tədbirləri haqqında”
4 q ərarlar qəbul olundu. Göstərilən qərarların respublikada icrası nəticəsində 1981 – 1985-ci ill ərdə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu 2,5 dəfə artdi, taxılçılıqda istehsal 1,7 d əfə artaraq 1240 min ton, tərəvəzçilikdə 2,4 dəfə artaraq 891,0 min ton, pambıqçılıqda 2,2 dəfə artaraq 707,0 min ton, tütünçülükdə 2,7 dəfə artaraq 57,0 min ton, çayçılıqda 3,2 dəfə artaraq 29,0 min ton, meyvəçilikdə 3,8 dəfə artaraq 317 min ton, üzümçülükd ə 7,9 dəfə artaraq 1829,2 min ton oldu. Kənd t əsərrüfatının bütün sahələrində olan irəliləyişlər Azərbaycan kəndinin sosial- iqtisadi simasını kökündən dəyişdirdi, ölkə bütövlükdə aqrar-sənaye respublikasına çevrildi. Az ərbaycanın xalq təsərrüfatının bütövlükdə dinamik inkişafını təmin edən, respublikada qurub yaratmaq əzmini hər bir adamın həyat normasına çevrilm əsində, Azərbaycanı qısa bir tarixi dövr ərzində keçmiş SSRİ məkanında geri qalmış respublikadan birincilər sırasına çıxarmasında Heydər Əliyev bacarığının və tələbkarlığının əvəzolunmaz rolu olmuşdur. 90- cı illərin əvvəllərində Azərbaycan iqtisadiyyatı tam tənəzzülə uğramışdı. Bu t ənəzzül kənd təsərrüfatına daha çox təsir etmişdi. İstehsal strukturu dağılmış, neç ə nəslin zəhməti ilə yaradılmış potensial məhv olmaq həddinə gəlib çatmışdır. T əkcə 1990 – 1995-ci illər ərzində kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı 58 faiz azalmışdır. Respublikanın kənd təsərrüfatını böhran vəziyyətdən çıxarmaq üçün mövcud olan böyük istehsal v ə iqtisadi potensialdan səmərəli istifadə edilməsi, k ənd təsərrüfatının spesifik xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla iqtisadi mexanizm t əkmilləşdirilməli idi. Bunun üçün aqrar islahatların bazar münasibətlərinə keçilm əsi əsas istiqamət götürülməklə, köklü islahatların həyata keçirilməsi, müxt əlif təsərrüfat formalarının təşkili və mülkiyyət münasibətlərinin t əkmilləşdirilməsi, çevik qiymət, vergi və kredit siyasəti yeridilməsi, əkinçilik və heyvandarlığın dünya təcrübəsinin nailiyyətləri və elmi əsaslarla inkişaf etdirilm
əsi, idarəetmədə iqtisadi amillərə üstünlük verilməsi vacib idi. 1994-
cü ilin martında Prezidentin sarayında keçirilən müşavirədə Heydər Əliyev demişdir: “Bildiyiniz kimi respublikamız ağır iqtisadi-sosial böhran iç ərisindədir. Respublikanın iqtisadiyyatının və sosial həyatının bütün sahələrini bürüy ən bu böhran təəsüf ki, ildən-ilə dərinləşir, ölkənin həyatına onun mənfi təsiri gücl ənir. Mən respublikanın bu vəziyyətdə olması barədə öz fikirlərimi dəfələrlə demi şəm, təkrara ehtiyac yoxdur. Ancaq qısaca bir daha qeyd etmək istəyirəm ki, respublikanın böhran vəziyyətində, müharibə şəraitində olması müstəqil Az ərbaycanı həddindən ziyadə ağır vəziyyətə salmışdır. Bunlar hamısı əhalinin h əyat tərzinə mənfi təsir edir və ümumiyyətlə, Respublikanın bu günü və gələcəyi üçün çox böyük ç ətinliklər yaradır. Ancaq eyni zamanda xalqımız, ictimaiyyət bilm əlidir ki, Azərbaycanın daxili imkanları çox böyükdür, bütün böhran v əziyyətindən çıxmaq üçün mümkünatlar var. Biz bu imkanların hamısını işə salmalı, onlardan səmərəli istifadə etməli və respublikamızı bu ağır vəziyyətdən çıxarmalıyıq.” Heyd ər Əliyev vəziyyətdən çıxış yolunun birini də aqrar islahatların, əmlakın özəlləşdirilməsində görürdü. 5 Aqrar sah ədə islahatların aparılmasına və onun daha da dərinləşməsinə, mülkiyy
ət münasibətlərinin və sahibkarlığın formalaşdırılmasına dair yüzlərlə f ərman, sərəncam, qanun, qərar və digər normativ-hüquqi sənədlər qəbul olundu, aqrar bölm ədə yeni mülkiyyət münasinətlərinin formalaşdırılması və müxtəlif növ t əsərrüfat subyektlərinin, eyni zamanda, aqrar bölmədə dövlət himayəsinin istiqam ətləri və aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsinin hüquqi əsasları yaradıldı. 1992 – 1995-ci ill ərdə kənd təsərrüfatında ümumi məhsul istehsalının həcmi orta hesa bla aşağı düşürdüsə, artıq 1996-cı ildən başlayaraq (1997-ci il istisna olmaqla) bu göst əricisi ilbəil artmağa başlamış, 1999 – 2001-ci illərdə uyğun olaraq 7,0; 12,1; 11,1 faiz artmışdır.
Yüklə 7,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|