Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Dünyada Az ərbaycanın payı, %-lə
- 4. Əhalinin bir nəfərinə taxıl istehsalı, kq
- 1.4. Aqro- ərzaq iqtisadiyyatının xüsusiyyətləri
- Əsas taxıl növlərinin orta kimyəvi tərkibi (q/100 q taxıl) D ənli bitkinin növü Su Zülal
- Yumaşaq buğda
- Qarğıdalı
- Sorqo
- Raps
- Buğda
- Çovdar
|
2. Taxıl istehsalı, milyon ton Dünya, c
əmi 2 371,0
o cüml ədən Azərbaycan 2,8 ondan buğda: Dünya, c əmi
700,0 o cüml ədən Azərbaycan 1,847
3. Dünyada Az ərbaycanın payı, %-lə S əpilən sahədə 0,07 o cüml ədən buğda 0,07
Taxıl istehsalında 0,12
o cüml ədən buğda 0,26
Dünya, c
əmi 327
o cüml ədən Azərbaycan 301 ondan buğda: Dünya, c əmi
100 o cüml ədən Azərbaycan 198
1.4. Aqro- ərzaq iqtisadiyyatının xüsusiyyətləri Planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçid aqrar-sənaye kompleksində böyük d əyişikliklərə səbəb olmuşdur. Dövlət planlı iqtisadiyyatdan çıxmış, iqtisadi müst əqil təsərrüfatlar təchizat məsələlərini, istehsal fəaliyyətinin istiqamətlərinin seçimini, öz m əhsullarının satışınımüstəqil həll edən, bir sözlə bazar qanunları üzrə f əaliyyət göstərən müəssisələr və onların birliklərinəçevrilmişdir. Bu şəraitdə vahid bir sisteməbirləşdirilmiş vertikal idarəedilən təsərrüfatçılıq subyektl
əri kimi aqrar-sənaye kompleksi anlayışı artıq mövcud olmasa da, bu termin əvvəlki kimi rəsmi sənədlərdə, elmi-texniki və ensiklopedik ədəbiyyətda geniş istefad ə edilir. Ümumi n əzəriyyə sistemi müddəaları nöqteyi-nəzərdən ümummilli iqtisadiyyat sistem kimi bir sıra altsistemlərdən ibarətdir. Aqro-ərzaq iqtisadiyyatı onlardan biridir, bura iki altsistem daxildir: k ənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı (kənd t əsərrüfatı) və emalı (qida və emal sənayesi). Öz fəaliyyət sferasında o digər altsisteml ərlə (maliyyə, maşınqayırma, kimya, nəqliyyat, energetika) iteqrasiya vasit əsilə onların elementlərinin (məhsullar və xidmətlər) bir hissəsi ilə bağlıdır. Aqro- ərzaq iqtisadiyyatının əsas məqsədi əhalinin, onun keyfiyyətinə və strukturuna gör ə müxtəlif qruplarının tələbatına müvafiq olan təbii ərzaq məhsulları il ə təmin edilməsidir. İqtisadiyyatın izah edilməsilə əlaqədar olaraq bu proses yeni, bazar əsasında həyata keçirilir. Qeyd etm ək lazımdır ki, istehsalın sürətli inkişafından irəli gələn planlı- paylaşdırıcı sistemdən fərqli olaraq iqtisadi münasibətlərin tənzimləyicisi kimi bazar istehsalçı – istehlakçı münasibətlərində istehlakçıların maraqları əhəmiyyətli dərəcədə güdülür. Bazar – ümummilli iqtisadiyyatda iqtisadi münasib ətlərin formasıdır, onun əsas f ərqləndirici əlaməti məhsulların alınması və satışı məqsədilə məhsulların (xidm ətlərin) alıcıları və satıcıların əlaqəsidir. Ədəbiyyatda məlum bazar anlayışını ümumiləşdirərək, aşağıdakı tərifini verm
ək olar: aqro-ərzaq bazarı – aqro-ərzaq iqtisadiyyatındaiqtisadi münasibətlərin formasıdır, bu formaların çərçivəsində tələbat, təklif əmtəə və xidmətlərə qiymətləri formalaşdırır. Aqro-ərzaq bazarının əsas məhsulu xammal, yem və qida məhsulları kimi k
ənd təsərrüfatı məhsulların istehsalıdır. Bazar münasib ətlərinin tənzimlmə mexanizminə aşağıdakı məqamlar təsir göst
ərir: -
k ənd təsərrüfatı məhsullarının və ərzağın orta qiymətlərinin, vəsait və əmək x ərclərinin formalaşmasını müəyyənləşdirən dəyər qanunu; -
bazar subyektl əri arasında mübadilənin effektliyini, pul və məhsul axınının nisb
ətini müəyyənləşdirəntələbat və təklif qanunu; -
konyunktura – t ələbat və təklifin, qiymətlərin səviyyəsi, əmtəə ehtiyatları və s. nisb ətilə səciyyələnən bazarda iqtisadi vəziyyət; 2
-
r əqabət – ayrı-ayrı məhsul istehsalçıları və ya əmtəələrin (xidmətlərin) t əchizatçıları arasında satışın, kapitalın daha gəlirli bazar seqmentlərinə axını vasit əsilə istehsal proseslərinin təbii nizamlanması mexanizminin daha əlverişli şərait uğrunda iqtisadi rəqabət, nəticədə borcunu ödəyə bilməyən müəssisələr müflisləşir və bankrot olurlar. Bazar münasib ətlərinin tənzimlənməsinin effektliyinə aşağıdakı amillər neqativ t əsir göstərə bilər: -
inhisar (monopoliya) – bir v ə ya bir sıra müəssisələr tərəfindən nəzarət edilən bazar formasıdır; adətən, iri firmalar, korporasiyalar və onların birlikləri öz əllərində m əhsulun satışını və istehsalını cəmləşdirirlər, bu da onlara inhisar qiymətlərini mü əyyənləşdirməyə və daha çox gəlir əldə etməyə imkan yaradır; -
ə iqtisadiyyatı – dövlət tərəfindən idarə edilməyən məhsulların (kənd t əsərrüfatı məhsullarının, ərzağın, maddi-texnikiehtiyatların və s.) istehsalı, paylaşdırılması və istehlakı. İngilis iqtisadçısı A.Smit hesab edirdi ki, bazar iqtisadiyyatı bir sistem kimi obyektiv inkişaf qanunlarına tabedir və təsərrüfatçılıq subyektlərinin müxtəlif maraqlarının yüksək dərəcəli özünü tənzimləmə və özünü nizamlamaya qadirdir (“görünm əyən əl” prinsipi). Bir çox iqtisadçılar bu konsepsiyanın tərəfdarıdır və o, XX əsrin 30-cu illərinədək üstünlük təşkil edirdi. 20-ci illərin sonlarında – 30-cu ill ərin əvvələrində dünya iqtisadiyyatını bürümüş tənəzzül iqtisadiyyatın özünü nizamlama n əzərriyəsini məhv etmişdir. Bu nəzəriyyəyə zidd olaraq bazar təkcə iqtisadiyyatı “özünü tənzimləmirdi”, əksinə məhvedici meylləri daha da gücləndirirdi. XX
əsrin 30-cu illərində C.M.Keynsın bazar mexanizminə dövlətin müdaxilə edilm
əsinin zəruriliyini və əhəmiyyətini əsaslandırannəzəriyyəsi yaranmışdır, ilk növb
ədə tələbatın tənzimlənməsində, investisiya proseslərində, kredit siyasətinin h əyata keçirilməsində və əhalinin məşğulluğunda. Bu nəzəriyyənin praktiki olaraq h əyata keçirilməsi prosesində müxtəlif ölkələrdə iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən t ənzimlənməsinin iki üsulu yaranmışdır: mərkəzləşdirilmiş (qanunverici) – hamı üçün mütl əq və mərkəzləşdirilməmiş (vasitəli) – qiymətlərə, ticarət qaydalarına, gəlirlərin, vergil ərin və s. təsiri vasitəsilə. Bazar iqtisadiyyatının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi üsulları sabitdir, lakin bazarda yaranan v əziyyətdən asılı olaraq dəyişə bilər. Bununla yanaşı, həyata keçiril
ən cəmi tədbirlər aqro-ərzaq iqtisadiyyatının optimal inkişafını təmin etməlidir. Real şəraitdə aqro-ərzaq iqtisadiyyatının optimallaşdırılması üzrə qərarlar qəbul edən şəxslər bazar subyektləri arasında mövcud olan bütün əlaqələri izləyib və həyata keçirm
ək iqtidarında deyillər. Buna əsaslanaraq ya idarəedənlərin sayinı artırmaq lazımdır, bu da rasional deyil, ya da subyektlər arasında idarəedilən əlaqələrin sayını azaltmaq, bu da n əticədə idarəedilən sistemi xaosa gətirəcək (sırf liberal iqtisadiyyat). Ona gör ə də optimallaşdırma prosesində bir tərəfdən bazar qanunlarının daha effektif t əsirini təmin etmək, digər tərəfdən onun inkişafına neqativ faktorların təsirini mimimuma endir ə biləcək əlaqələr seçilib tənzimlənməlidir. 3
Aqro-
ərzaq iqtisadiyyatının əsas dayağı kənd təsərrüfatıdır. 90-cı illər ərzində ÜDM-d
ə onun payı aşağı düşməsinə, qida və emal sənayesi sahələrindən daha sürətli templ
ərlə azalmasına baxmayaraq, o ölkə iqtisadiyyatının ən iri sahəsi olaraq qalmışdır. K ənd təsərrüfatı məhsullarının (xammalın) və ərzaq məhsullarının istehsalı çox mür əkkəb sistemdir, onun vəziyyəti və inkişafı bir çox xarici və daxili xarakterli faktorların kompleks təsirindən asılıdır. Hal-hazırda o ölkə əhalisini yetəri qədər və tamd
əyərli qida məhsuları ilə təmin edilməsi kimi öz əsas funksiyalarını hələki ist
ənilən səviyyədə yerinə yetirmir. Bu məqsədə nail olunması birbaşa dövlətin aqrar siyas
ətinin əsasını təşkil edir.
ənli, dənli-paxlalı və yağlı bitkilərin təsnifatı D ənli bitkilərin becərilməsi qədim zamanlardan, insanın tropik və subtropik meşələrdə təbiətin sövqatlarının (yarpaqların, meyvələrin və köklərin) yığılmasından primitiv toxa əkinçiliyinə keçən zaman başlamışdır. İlk kənd təsərrüfatı bitkilərinin qalıqları neolit dövrünün əvvəllərinə, yəni 10 – 12 min il əvvələ aid olan və arxeoloqlar t ərəfindən aparılan qazıntılar zamanı tapılmışdır. Akademik İ.İ.Vavilov bel ə bir fərziyyə irəli surmüşdür ki, insanlar əkinçiliklə daha tez üst paleolitdə (40 – 50 min il əvvəl) məşğul olmağa başlamışlar. Arxeologiyanın yeni tapıntıları bu f ərziyyəni təsdiqləyir. İlk dənli bitkilərdən biri təktoxumlu yabanı buğda olmuşdur. Çoxillik seçimlər n əticəsində becərilən dənli bitkinin ilk növü yaradılmışdır – təktoxumlu bitki buğdanın bir çox sortlarının başlanğıcı olmuşdur. Yer üzünd ə nəbatatçılar örtülü toxumlularıntəxminən 300 min növünü müəyyən etmişlər, insan tərəfindən becərilən və geniş istifadə edilən bitki növlərinin sayı isə 250-d ən artıq deyil, onlardan xeyli hissəsini Graminal dənli fəsiləsi və Fabaceue paxlalılar fəsiləsi təşkil edir. Yağlı bitkilər müxtəlif fəsilələrə aiddir. Onların toxumlarının quruluşu dənli və paxlalı bitkilərin toxumlarındam fərqlənir. Hazırda istehsal edil ən və böyük təsərrüfat əhəmiyyəti olan yağlı bitkilərə günəbaxan, raps, xardal, k əntanın toxumları, gənəgərçək aiddir. Soya paxlalılar fəsiləsinə aid olsa da, onun yüks ək yağlılığını nəzərə alaraq (17 faizdən artıq), praktikada onu yağlı bitkilərə aid edirl ər. Yağlı bitkilər dənli bitkilərlə ayrı-ayrı istehsal texnologiyalarının elementl ərilə, saxlanılma sistemi ilə, həmçinin bitki zülalının əsas mənbəyi kimi qarışıq yem sənayesində emal tullantlarının istifadəsi sıx əlaqədədir. D ənli, paxlalı və yağlı bitkilərin hər bir növü növ müxtəlifliklərinə ayrılır, növ müxt əliflikləti isə sortlara. Sort – müəyyən irsiyyətli, konkret becərilmə şəraitində eyni bioloji, t əsərrüfat və texnoloji xüsusiyyətlərə malik bitkilərin cəmidir. D ənli , dənli-paxlalı və yağlı bitkilərin bitmə dövrünün xarakteri və onların t əsərrüfat istifadəsi iki təsnifatın təməli üzərində qurulmuşdur. Öz inkişafının 4
xarakterin ə görə onlar payızlıq, yazlıq və yarım payızlıq bitkilərə ayrılırlar; təsərrüfat istifad
əsinə görə - ərzaq, dənli-yemlik (yemlik) və texniki. Payızlıq bitkiləri (payızlıq buğda, çovdar, arpa, tritikale, raps) yayın sonunda – payızın əvvəlində səpilir, məhsulu isə gələn il yığırlar. Yazlıq bitkilərdən fərqli olaraq payızlıq bitkilər fizioloji dincliyə malikdirlər, bu da onların qış şəraitinə davamlılığını t əmin edir. Bu bitkilərin normal inkişafı üçün ilkin mərhələdə aşağı temperatur lazımdır. Yazlıq bitkiləri (yazlıq buğda, çovdar, arpa, yulaf) qarğıdalı, paxlalı, darı və yağlı bitkilər kimi yazda səpilir. Payız əkinində onların cücərtiləri, adətən, qışda məhv olurlar. Yarım payızlıq sortlar (bağda, arpa) qışın mülayim keçdiyi regionlarda həm yaz, h
əm də payız səpinində yaxşı məhsul verirlər.
D ənli bitkinin növü Su Zülal Yağ Karbohidrat Qida lifl əri Kül B ərk buğda (durum) 14,0
13,0 2,5
57,5 11,3
1,7 Yumaşaq buğda 14,0
11,8 2,2
59,5 10,8
1,7 Çovdar 14,0
9,9 2,2
55,8 16,4
1,7 Arpa 14,0
10,3 2,4
56,4 14,5
2,4 Yulaf 13,5
10,0 6,2
55,1 12,0
3,2 Qarğıdalı 14,0
10,3 4,9
60,0 9,6
1,2 Darı 13,5
11,2 3,9
54,6 13,9
2,9 Düyü 14,0
7,5 2,6
62,3 9,7
3,9 Qarabaşaq 14,0
10,8 3,2
56,0 14,0
2,0 Sorqo 13,0
9-14 2,5-3,5
69,5 2-3
2-2,5 Noxud 14,0
20,5 2,0
49,5 11,2
2,8 Soya 12,0
34,9 17,3
17,3 13,5
5,0 Gün əbaxan 8,0
20,7 52,9
10,5 5,0
2,9 Raps 8,1
30,8 43,6
7,2 5,8
4,5 Lobya 14,0
21,0 2,0
47,0 12,4
3,6 M ərci 14,0
24,0 1,5
46,3 11,5
2,7
ənli bitkilər
Buğdanın bir çox növlərinin vətəni Rusiya, Azərbaycan və İtalıyadır. Buğda bitkisi Orta Asiya ölk ələrində,Yunanıstanda, Bolqarıstanda bizim eradan 6 – 7 min il əvvəl tanınmışdır. Buğda - əhəmiyyətli dənli bitkilərdən biridir. Bu Yer kürəsinin əhalisinin böyük hiss əsi üşün əsas ərzaq bitkisidir. XX əsrdən başlayaraq buğdanın emalı 5
m əhsulları düyünün əsas ənənəvi ərzaq bitkisi olan Çində, Hindistanda, Yaponiya və dig ər ölkələrdə də yayılmağa başlamışdır. Buğda dəninin dəyəri onun tərkibində olan x əmirə yapışqanlıq xassəsi verənzülali maddədir, bunun da çörəyin və çörək m əmulatlarının bişirilməsində, makaronların və manna yarmasının istehsalında böyük əhəmiyyəti var. Buğda unundan bişirilən çörək daha dadlıdır və tam həzm edilir, n əinki digər dənli bitkilərdən (çovdar, arpa, yulaf, qarğıdalı). Buğda unu və onun əsasında istehsal edilən məhsulların qida dəyəri yüksəkdir, müalicəvi vəprofilaktiki t əyinatlıdır. Buğda unu və nişastası, həmçinin kosmetik pastalar, tibbi, texniki və dig ər məqsədlər üçün istifadə edilir. Buğda daha çox növ müxtəlifliyilə seçilir. Buğdanın iki növünün praktiki əhəmiyyəti var – yumşaq və ya adi (Triticum vulgare) və bərk (Triticum durum). M əişətdə “buğda” deyəndə yumşaq buğdanı nəzərdə tuturlar. “Yumşaq” və “bərk” buğda anlağışı botanikanın təsnifat terminləridir. Bərk buğda kontinental iqlim, təmiz, z əifləməyən torpaqlar tələb edir, məhsuldarlığına görə yumşaq buğdadan geridə qalır. Xarici ölk ələrdə bərk buğdanı durum buğda adlandırırlar, çünki “bərk” termini dəqiq deyil v ə bərkdənliliyin yüksək göstəricilərinə malik olan yüksək şüşənövlu yumşaq buğda sortlarına aid edilə bilər. Yumşaq buğdanın bütün sortlarını çörək bişirmə dəyərinə və ya unun gücünə gör ə üç qrupa bölürlər: güclü, dəyərli (orta güclü) və zəif. Güclü buğdatərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali maddədir, yüks
ək miqdarı və yaxşı keyfiyyətilə seçilir. Standarta əsasən buraya əla növ, I və II d ərəcəli yumşaq buğdanı aid edirlər. Bel ə buğdadan alınan un möhkəm elastik xüsusiyyətlərə, yaxşı davamlılığı, qıcqırma prosesində karbon dioksidini özündə saxlamağa qadirdir, bu da yaxşı keyfiyy
ətli çörək əldə etməyə şərait yaradır və mexanikləşdirilmiş çörək bişirilməsi üçün çox əhəmiyyətlidir. D əyərli buğda (III dərəcəli) – gücünə görə ortadır, yaxşı çörək bişirilmə xüsusiyy ətlərinə malikdir. Dəyərli buğdanın unundan kafi keyfiyyətli çörək alınır, onun güclü buğdanın unundan əlavə edilməsinə ehtiyacı yoxdur, lakin zəif buğdadan olan unu effektiv olaraq yaxşılaşdırmağa qadir deyil. Z əif buğdatərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali maddənin aşağı miqdarda olması (18 faizdən aşağı) və ya aşağı keyfiyyətli olması (II qrupdan aşağı) ilə fərqlənir. Ərzaq qrupuna əla növ, I, II, III, IV dərəcəliyumşaq buğdanı aid edirlər, V d ərəcəli buğda isəyem və ya texniki (əsasən spirtin emalında) məqsədlər üçün istifadə edilir. Əmtəə təsnifatına görə standart buğda aşağıdakı cədvəldə göstərilmiştərkibində olan x əmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali maddədin miqdarı və keyfiyyət göst əricilərə malik olmalıdır. Buğdada tərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali madd ədin miqdarı və keyfiyyəti üzrə məhdudiyyət normaları 6
Göst ərici D ərəcələr üzrə məhdudiyyət normaları Əla I II III IV
V Yum
şaq buğda Buğdanın tərkibində olan x əmirə yapışqanlıq xassəsi ver ən zülali maddənin kütlə payı, faizi, az olmayaraq
36,0
32,0
28,0
23,0
18,0
m əhdu- diyy
ətsiz Buğdanın tərkibində olan x əmirə yapışqanlıq xassəsi ver ən zülali maddənin keyfiyy əti, qrupu, az olmayaraq
I
I
I
II
II
- B ərk buğda Buğdanın tərkibində olan x əmirə yapışqanlıq xassəsi ver ən zülali maddənin kütlə payı, faizi, az olmayaraq
-
28,0
25,0
22,0
18,0
- Buğdanın tərkibində olan x əmirə yapışqanlıq xassəsi ver ən zülali maddənin keyfiyy əti, qrupu, az olmayaraq
-
II
II
II
II
-
B uğdanın tərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali maddədin miqdarı və keyfiyyət göstəriciləri buğdanın bazar qiymətinin müəyyənləşdirilməsində h əlledici rol oynayırlar. Xarici ölkələrdə taxılın partiyasının formalaşdırılmasında və əmtəə əməliyyatlarında zülalın miqdarı nəzərə alınır, onun müəyyənləşdirilməsində ekspressiv metodlardan v ə avadanlıqlardan istifadə edilir. B ərk buğda (durum) tamamilə şüşəvari dənlərdən ibarətdir və sırf makaron ununun emalında istifadə edilir. Yüksək keyfiyyətli makaronları yalnız bərk buğdadan alınmış I və II dərəcəli undan emal edilməsinə görə bu taxıla çox tələbatvar. Bərk buğdanın qiyməti adətən analoji keyfiyyətli yumğaq buğdanın dəyərindən 1,3 – 1,5 d əfə artıqdır.
Çovdar Çovdarın vətəni Qafqazın, Kiçik və Orta Asiyanın dağətəyi rayonlarıdır. Çovdar payızlıq buğda və arpanın əkinlərində bitən alaq otları növündən yaranıb. Çovdar bizim eradan əvvəl 1 – 2 minillikdə Dnepr, Dnestr, Oka çaylarının hövz ələrində, İsveçrənin, Macarıstanın, Danimarkanın ərazilərində becərilirdi. 7
Çovdarın əkin sahələri barədə məlumata ilk dəfə XI – XII əsrlərin əlyazmalarında rast g əlmək mümkündür. O bir sıra Avropa ölkəölərində geniş yayılmışdır. Çovdar unundan çör ək bişirilir. O, buğdanın məhdudiyyətli istehsalı olan rayonlarda əsas çörək bitkisidir. Çovdar çörəyi spesifik dadı və qoxusu ilə seçilir. Xüsusil ə də o ələnmiş undan daha yaxşı alınır. Dad və həzm edilmə keyfiyyətlərinə gör ə yalnız buğda çörəyindən geridə qalır. Fiziki iş zamanı çovdar çörəyinin həzm edilm əsi daha sürətlənir. Çovdar çorəyi tərkibinə və xüsusiyyətlərinə görə buğdadan istehsal edil ən məmulatları tamamlayır. Çovdarın dəni həmçininqarışıq yem, spirt və nişasta-patoka sənayesində istefadə edilir. Çovdar payızlıq bitkidir. O buğda ilə müqayisədə becərilmə şəraitinə daha az t ələbkardır və buğdanın bitmədiyi bölgələrdə də becərilə bilər. Zülalın orta miqdarı (10 faiz) buğdadan azdır və dəyişmə həddi daha kiçikdir. Bununla yanaşı, dənli bitkil
ər üçün əvəzedilməz amin turşurarı (lizin və treonin) çovdar ununda buğda unu il ə müqayisədə 1,5 dəfə artıqdır. Zülallı maddələrin suda həll olunması keyfiyyətləri yüks əkdir (təxminən 30 faiz). Adi testaparılma şəraitində çovdarın zülalının t ərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali maddə əmələ gətirmir. Buğda ununda çör əyin keyfiyyəti üçün müəyyənedici rolu zülali-proteinaz kompleks oynayırsa, çovdar ununda amilolitik fermentlərin fəallığı, əsasən də α-amilazlarilə s əciyyələnən karbohidrat-amilaz kompleksi əhəmiyyət kəsb edir. Yüklə 7,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|