Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz



Yüklə 7,66 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/77
tarix29.11.2016
ölçüsü7,66 Mb.
#453
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   77

2. Taxıl istehsalı, milyon ton 

Dünya, c


əmi 

2 371,0 


       o cüml

ədən Azərbaycan 

2,8 

ondan buğda: 



Dünya, c

əmi 


700,0 

       o cüml

ədən Azərbaycan 

1,847 


3. Dünyada Az

ərbaycanın payı, %-lə 

S

əpilən sahədə 



0,07 

       o cüml

ədən buğda 

0,07 


Taxıl istehsalında 

0,12 


       o cüml

ədən buğda 

0,26 

4. Əhalinin bir nəfərinə taxıl istehsalı, kq 

Dünya, c


əmi 

327 


      o cüml

ədən Azərbaycan 

301 

ondan buğda: 



Dünya, c

əmi 


100 

      o cüml

ədən Azərbaycan 

198 


 

1.4. Aqro-

ərzaq iqtisadiyyatının xüsusiyyətləri 

 

Planlı  iqtisadiyyatdan  bazar  iqtisadiyyatına  keçid  aqrar-sənaye kompleksində 

böyük d

əyişikliklərə  səbəb  olmuşdur. Dövlət  planlı  iqtisadiyyatdan  çıxmış, iqtisadi 



müst

əqil təsərrüfatlar  təchizat məsələlərini, istehsal fəaliyyətinin istiqamətlərinin 

seçimini, öz m

əhsullarının satışınımüstəqil həll edən, bir sözlə bazar qanunları üzrə 

f

əaliyyət göstərən müəssisələr və onların birliklərinəçevrilmişdir. 



Bu  şəraitdə  vahid bir  sisteməbirləşdirilmiş  vertikal  idarəedilən təsərrüfatçılıq 

subyektl


əri kimi aqrar-sənaye kompleksi anlayışı artıq mövcud olmasa da, bu termin 

əvvəlki kimi rəsmi sənədlərdə, elmi-texniki və  ensiklopedik  ədəbiyyətda    geniş 

istefad

ə edilir.  



Ümumi n

əzəriyyə sistemi müddəaları nöqteyi-nəzərdən ümummilli iqtisadiyyat 

sistem  kimi  bir  sıra  altsistemlərdən ibarətdir.  Aqro-ərzaq  iqtisadiyyatı  onlardan 

biridir, bura iki altsistem daxildir:  k

ənd təsərrüfatı  məhsullarının  istehsalı  (kənd 

t

əsərrüfatı)  və  emalı  (qida  və  emal  sənayesi). Öz fəaliyyət  sferasında  o  digər 



altsisteml

ərlə  (maliyyə,  maşınqayırma,  kimya, nəqliyyat, energetika)  iteqrasiya 

vasit

əsilə onların elementlərinin (məhsullar və xidmətlər) bir hissəsi ilə bağlıdır. 



Aqro-

ərzaq  iqtisadiyyatının  əsas məqsədi  əhalinin,  onun keyfiyyətinə  və 

strukturuna gör

ə  müxtəlif qruplarının tələbatına müvafiq olan təbii ərzaq məhsulları 

il

ə təmin edilməsidir.  İqtisadiyyatın  izah edilməsilə  əlaqədar olaraq bu proses yeni, 



bazar  

əsasında həyata keçirilir. 

Qeyd etm

ək  lazımdır  ki,  istehsalın  sürətli  inkişafından  irəli gələn  planlı-

paylaşdırıcı sistemdən fərqli olaraq iqtisadi münasibətlərin tənzimləyicisi  kimi bazar 

istehsalçı – istehlakçı münasibətlərində istehlakçıların maraqları əhəmiyyətli dərəcədə 

güdülür. 

Bazar – ümummilli iqtisadiyyatda iqtisadi münasib

ətlərin formasıdır, onun əsas 

f

ərqləndirici  əlaməti  məhsulların  alınması  və  satışı  məqsədilə  məhsulların 



(xidm

ətlərin) alıcıları və satıcıların  əlaqəsidir. 

Ədəbiyyatda məlum bazar  anlayışını  ümumiləşdirərək,  aşağıdakı  tərifini 

verm


ək olar: aqro-ərzaq  bazarı  –  aqro-ərzaq  iqtisadiyyatındaiqtisadi münasibətlərin 

formasıdır, bu formaların çərçivəsində tələbat, təklif əmtəə və xidmətlərə qiymətləri 

formalaşdırır.  Aqro-ərzaq  bazarının  əsas məhsulu xammal, yem və  qida məhsulları 

kimi k


ənd təsərrüfatı məhsulların istehsalıdır. 

Bazar münasib

ətlərinin tənzimlmə  mexanizminə  aşağıdakı  məqamlar təsir 

göst


ərir: 

-

 



k

ənd təsərrüfatı məhsullarının və ərzağın orta qiymətlərinin, vəsait və əmək 

x

ərclərinin formalaşmasını müəyyənləşdirən dəyər qanunu; 



-

 

bazar subyektl



əri arasında mübadilənin effektliyini, pul və məhsul axınının 

nisb


ətini müəyyənləşdirəntələbat və təklif qanunu; 

-

 



konyunktura –  t

ələbat və təklifin, qiymətlərin səviyyəsi, əmtəə ehtiyatları və 

s. nisb

ətilə səciyyələnən bazarda iqtisadi vəziyyət; 



 

 



 

-

 



r

əqabət  –  ayrı-ayrı  məhsul  istehsalçıları  və  ya  əmtəələrin  (xidmətlərin) 

t

əchizatçıları  arasında  satışın,  kapitalın  daha  gəlirli bazar seqmentlərinə  axını 



vasit

əsilə istehsal proseslərinin təbii nizamlanması mexanizminin daha əlverişli şərait 

uğrunda iqtisadi rəqabət, nəticədə borcunu ödəyə bilməyən müəssisələr müflisləşir və 

bankrot olurlar. 

Bazar münasib

ətlərinin tənzimlənməsinin effektliyinə aşağıdakı amillər neqativ 

t

əsir göstərə bilər: 



-

 

inhisar (monopoliya) – bir v



ə ya bir sıra müəssisələr tərəfindən nəzarət edilən 

bazar formasıdır; adətən, iri firmalar, korporasiyalar və onların birlikləri öz əllərində 

m

əhsulun  satışını  və  istehsalını  cəmləşdirirlər, bu da onlara  inhisar qiymətlərini 



əyyənləşdirməyə və daha çox gəlir əldə etməyə imkan yaradır; 

-

 

kölg



ə  iqtisadiyyatı  –  dövlət tərəfindən idarə  edilməyən məhsulların  (kənd 

t

əsərrüfatı  məhsullarının,  ərzağın,  maddi-texnikiehtiyatların  və  s.)  istehsalı, 



paylaşdırılması və istehlakı.  

İngilis  iqtisadçısı  A.Smit  hesab  edirdi  ki,  bazar  iqtisadiyyatı  bir sistem kimi 

obyektiv  inkişaf  qanunlarına  tabedir  və  təsərrüfatçılıq  subyektlərinin müxtəlif 

maraqlarının  yüksək dərəcəli özünü tənzimləmə  və  özünü nizamlamaya qadirdir 

(“görünm

əyən  əl”  prinsipi).  Bir  çox  iqtisadçılar  bu  konsepsiyanın  tərəfdarıdır  və  o, 

XX 

əsrin 30-cu illərinədək üstünlük təşkil  edirdi.  20-ci illərin  sonlarında  –  30-cu 



ill

ərin  əvvələrində  dünya  iqtisadiyyatını  bürümüş  tənəzzül  iqtisadiyyatın  özünü 

nizamlama n

əzərriyəsini məhv  etmişdir.  Bu  nəzəriyyəyə  zidd olaraq bazar təkcə 

iqtisadiyyatı “özünü tənzimləmirdi”, əksinə məhvedici meylləri daha da gücləndirirdi. 

XX 


əsrin 30-cu illərində  C.M.Keynsın  bazar  mexanizminə  dövlətin müdaxilə 

edilm


əsinin zəruriliyini və  əhəmiyyətini  əsaslandırannəzəriyyəsi  yaranmışdır,  ilk 

növb


ədə  tələbatın  tənzimlənməsində, investisiya proseslərində, kredit siyasətinin 

h

əyata keçirilməsində  və  əhalinin məşğulluğunda.  Bu  nəzəriyyənin praktiki olaraq 



h

əyata keçirilməsi prosesində  müxtəlif ölkələrdə  iqtisadiyyatın  dövlət tərəfindən 

t

ənzimlənməsinin iki üsulu yaranmışdır: mərkəzləşdirilmiş (qanunverici) – hamı üçün 



mütl

əq və mərkəzləşdirilməmiş (vasitəli) – qiymətlərə, ticarət qaydalarına, gəlirlərin, 

vergil

ərin və s. təsiri vasitəsilə. 



Bazar  iqtisadiyyatının  dövlət tərəfindən tənzimlənməsi  üsulları  sabitdir, lakin 

bazarda  yaranan  v

əziyyətdən  asılı  olaraq  dəyişə  bilər.  Bununla  yanaşı,  həyata 

keçiril


ən cəmi tədbirlər aqro-ərzaq iqtisadiyyatının optimal inkişafını təmin etməlidir. 

Real şəraitdə aqro-ərzaq iqtisadiyyatının optimallaşdırılması üzrə qərarlar qəbul edən 

şəxslər bazar subyektləri  arasında  mövcud  olan  bütün  əlaqələri izləyib və  həyata 

keçirm


ək  iqtidarında  deyillər. Buna əsaslanaraq ya idarəedənlərin  sayinı  artırmaq 

lazımdır, bu da rasional deyil, ya da  subyektlər arasında idarəedilən əlaqələrin sayını 

azaltmaq, bu da n

əticədə idarəedilən sistemi xaosa gətirəcək (sırf liberal iqtisadiyyat). 

Ona gör

ə də optimallaşdırma prosesində bir tərəfdən bazar qanunlarının daha effektif 



t

əsirini təmin  etmək, digər tərəfdən  onun  inkişafına  neqativ  faktorların  təsirini 

mimimuma endir

ə biləcək əlaqələr seçilib tənzimlənməlidir.  



 

 



 

Aqro-


ərzaq iqtisadiyyatının əsas dayağı kənd təsərrüfatıdır. 90-cı illər ərzində 

ÜDM-d


ə onun payı aşağı düşməsinə, qida və emal sənayesi sahələrindən daha sürətli 

templ


ərlə  azalmasına  baxmayaraq,  o  ölkə  iqtisadiyyatının  ən iri sahəsi olaraq 

qalmışdır.  

K

ənd təsərrüfatı məhsullarının (xammalın) və ərzaq məhsullarının istehsalı çox 



mür

əkkəb sistemdir, onun vəziyyəti və  inkişafı  bir  çox  xarici  və  daxili xarakterli 

faktorların kompleks təsirindən asılıdır. Hal-hazırda o ölkə əhalisini yetəri qədər və 

tamd


əyərli qida məhsuları  ilə  təmin edilməsi kimi öz əsas  funksiyalarını  hələki 

ist


ənilən səviyyədə yerinə yetirmir. Bu məqsədə nail olunması birbaşa dövlətin aqrar 

siyas


ətinin əsasını təşkil edir. 

 

D



ənli, dənli-paxlalı və yağlı bitkilərin təsnifatı 

 

 D

ənli bitkilərin becərilməsi qədim  zamanlardan,  insanın  tropik  və  subtropik 



meşələrdə təbiətin sövqatlarının (yarpaqların, meyvələrin və köklərin) yığılmasından 

primitiv toxa 

əkinçiliyinə  keçən  zaman  başlamışdır.  İlk  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin 

qalıqları  neolit  dövrünün  əvvəllərinə, yəni 10 –  12 min il əvvələ  aid olan və 

arxeoloqlar t

ərəfindən  aparılan  qazıntılar  zamanı  tapılmışdır.  Akademik  İ.İ.Vavilov 

bel

ə bir fərziyyə irəli surmüşdür ki, insanlar əkinçiliklə daha tez üst paleolitdə (40 – 



50 min il 

əvvəl) məşğul  olmağa  başlamışlar.  Arxeologiyanın  yeni  tapıntıları  bu 

f

ərziyyəni təsdiqləyir. 



İlk dənli bitkilərdən biri təktoxumlu yabanı buğda olmuşdur. Çoxillik seçimlər 

n

əticəsində  becərilən dənli  bitkinin  ilk  növü  yaradılmışdır  –  təktoxumlu bitki 



buğdanın bir çox sortlarının başlanğıcı olmuşdur. 

Yer üzünd

ə nəbatatçılar örtülü toxumlularıntəxminən 300 min növünü müəyyən 

etmişlər, insan tərəfindən becərilən və geniş istifadə edilən bitki növlərinin sayı isə 

250-d

ən  artıq  deyil,  onlardan  xeyli  hissəsini Graminal dənli fəsiləsi və  Fabaceue 



paxlalılar  fəsiləsi təşkil  edir.  Yağlı  bitkilər müxtəlif fəsilələrə  aiddir.  Onların 

toxumlarının  quruluşu  dənli və  paxlalı  bitkilərin  toxumlarındam  fərqlənir.  Hazırda 

istehsal edil

ən və  böyük təsərrüfat  əhəmiyyəti  olan  yağlı  bitkilərə  günəbaxan, raps, 

xardal, k

əntanın toxumları, gənəgərçək aiddir. Soya paxlalılar fəsiləsinə aid olsa da, 

onun yüks

ək yağlılığını nəzərə alaraq (17 faizdən artıq), praktikada onu yağlı bitkilərə 

aid edirl

ər.  Yağlı  bitkilər dənli bitkilərlə  ayrı-ayrı  istehsal  texnologiyalarının 

elementl

ərilə,  saxlanılma  sistemi  ilə, həmçinin    bitki  zülalının  əsas mənbəyi kimi 

qarışıq yem sənayesində emal tullantlarının istifadəsi sıx əlaqədədir. 

D

ənli, paxlalı və yağlı bitkilərin hər bir növü növ müxtəlifliklərinə ayrılır, növ  



müxt

əliflikləti isə  sortlara. Sort –  müəyyən irsiyyətli, konkret becərilmə  şəraitində 

eyni bioloji, t

əsərrüfat və texnoloji xüsusiyyətlərə malik bitkilərin cəmidir. 

D

ənli , dənli-paxlalı  və  yağlı  bitkilərin bitmə  dövrünün xarakteri və  onların 



t

əsərrüfat istifadəsi iki təsnifatın  təməli  üzərində  qurulmuşdur.  Öz  inkişafının 



 

 



 

xarakterin

ə görə onlar payızlıq, yazlıq və yarım payızlıq bitkilərə ayrılırlar; təsərrüfat 

istifad


əsinə görə - ərzaq, dənli-yemlik (yemlik) və texniki. 

Payızlıq bitkiləri (payızlıq buğda, çovdar, arpa, tritikale, raps) yayın sonunda – 

payızın əvvəlində səpilir, məhsulu isə gələn il yığırlar. Yazlıq bitkilərdən fərqli olaraq 

payızlıq bitkilər fizioloji dincliyə malikdirlər, bu da onların qış şəraitinə davamlılığını 

t

əmin edir. Bu bitkilərin  normal  inkişafı  üçün  ilkin  mərhələdə  aşağı  temperatur 



lazımdır. 

Yazlıq  bitkiləri  (yazlıq  buğda,  çovdar,  arpa,  yulaf)  qarğıdalı,  paxlalı,  darı  və 

yağlı bitkilər kimi yazda səpilir. Payız əkinində onların cücərtiləri, adətən, qışda məhv 

olurlar. 

Yarım  payızlıq  sortlar  (bağda,  arpa)  qışın  mülayim  keçdiyi  regionlarda  həm 

yaz, h


əm də payız səpinində yaxşı məhsul verirlər. 

 

Əsas taxıl növlərinin orta kimyəvi tərkibi (q/100 q taxıl) 



 

D

ənli bitkinin növü 

Su 

Zülal 

Yağ 

Karbohidrat 

Qida 

lifl

əri 

Kül 

B

ərk buğda (durum) 

14,0 


13,0 

2,5 


57,5 

11,3 


1,7 

Yumaşaq buğda 

14,0 


11,8 

2,2 


59,5 

10,8 


1,7 

Çovdar  

14,0 


9,9 

2,2 


55,8 

16,4 


1,7 

Arpa  

14,0 


10,3 

2,4 


56,4 

14,5 


2,4 

Yulaf  

13,5 


10,0 

6,2 


55,1 

12,0 


3,2 

Qarğıdalı  

14,0 


10,3 

4,9 


60,0 

9,6 


1,2 

Darı  

13,5 


11,2 

3,9 


54,6 

13,9 


2,9 

Düyü  

14,0 


7,5 

2,6 


62,3 

9,7 


3,9 

Qarabaşaq  

14,0 


10,8 

3,2 


56,0 

14,0 


2,0 

Sorqo  

13,0 


9-14 

2,5-3,5 


69,5 

2-3 


2-2,5 

Noxud  

14,0 


20,5 

2,0 


49,5 

11,2 


2,8 

Soya  

12,0 


34,9 

17,3 


17,3 

13,5 


5,0 

Gün

əbaxan 

8,0 


20,7 

52,9 


10,5 

5,0 


2,9 

Raps  

8,1 


30,8 

43,6 


7,2 

5,8 


4,5 

Lobya  

14,0 


21,0 

2,0 


47,0 

12,4 


3,6 

M

ərci  

14,0 


24,0 

1,5 


46,3 

11,5 


2,7 

 

D



ənli bitkilər 

 

Buğda 



 

Buğdanın bir çox növlərinin vətəni Rusiya, Azərbaycan və İtalıyadır.  Buğda 

bitkisi Orta Asiya ölk

ələrində,Yunanıstanda, Bolqarıstanda bizim eradan 6 – 7 min il 

əvvəl tanınmışdır. 

Buğda  -  əhəmiyyətli dənli bitkilərdən biridir.  Bu Yer kürəsinin  əhalisinin 

böyük hiss

əsi  üşün  əsas  ərzaq bitkisidir. XX əsrdən  başlayaraq  buğdanın  emalı 



 

 



 

m

əhsulları düyünün əsas ənənəvi ərzaq bitkisi olan Çində, Hindistanda, Yaponiya və 



dig

ər ölkələrdə də yayılmağa başlamışdır. Buğda dəninin dəyəri onun tərkibində olan 

x

əmirə  yapışqanlıq  xassəsi verənzülali maddədir, bunun da çörəyin  və  çörək 



m

əmulatlarının bişirilməsində, makaronların və manna yarmasının istehsalında böyük 

əhəmiyyəti  var.  Buğda  unundan  bişirilən çörək  daha  dadlıdır  və  tam həzm edilir, 

n

əinki digər dənli bitkilərdən  (çovdar,  arpa,  yulaf,  qarğıdalı).  Buğda  unu  və  onun 



əsasında  istehsal  edilən məhsulların  qida dəyəri yüksəkdir, müalicəvi vəprofilaktiki 

t

əyinatlıdır.  Buğda  unu  və  nişastası,  həmçinin  kosmetik pastalar, tibbi, texniki və 



dig

ər məqsədlər üçün istifadə edilir. 

Buğda  daha  çox  növ  müxtəlifliyilə  seçilir.  Buğdanın  iki  növünün  praktiki 

əhəmiyyəti var –  yumşaq  və  ya adi (Triticum vulgare)  və  bərk  (Triticum durum). 

M

əişətdə  “buğda”  deyəndə  yumşaq  buğdanı  nəzərdə  tuturlar.  “Yumşaq”  və  “bərk” 



buğda anlağışı botanikanın təsnifat terminləridir. Bərk buğda kontinental iqlim, təmiz, 

z

əifləməyən torpaqlar tələb edir, məhsuldarlığına görə yumşaq buğdadan geridə qalır. 



Xarici ölk

ələrdə bərk buğdanı durum buğda adlandırırlar, çünki “bərk” termini dəqiq 

deyil v

ə  bərkdənliliyin yüksək göstəricilərinə  malik olan yüksək  şüşənövlu  yumşaq 



buğda sortlarına aid edilə bilər. 

Yumşaq buğdanın bütün sortlarını çörək bişirmə dəyərinə və ya  unun gücünə  

gör

ə üç qrupa bölürlər: güclü, dəyərli (orta güclü) və zəif. 



Güclü buğdatərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali maddədir, 

yüks


ək miqdarı və yaxşı keyfiyyətilə seçilir. Standarta əsasən buraya əla növ, I və II 

d

ərəcəli yumşaq buğdanı aid edirlər. 



Bel

ə  buğdadan  alınan  un  möhkəm elastik xüsusiyyətlərə,  yaxşı  davamlılığı, 

qıcqırma  prosesində  karbon dioksidini  özündə  saxlamağa  qadirdir,  bu  da  yaxşı 

keyfiyy


ətli  çörək  əldə  etməyə  şərait  yaradır  və  mexanikləşdirilmiş  çörək bişirilməsi 

üçün çox 

əhəmiyyətlidir. 

D

əyərli  buğda  (III  dərəcəli)  –  gücünə  görə  ortadır,  yaxşı  çörək  bişirilmə 



xüsusiyy

ətlərinə  malikdir.  Dəyərli  buğdanın  unundan  kafi keyfiyyətli çörək  alınır, 

onun güclü buğdanın unundan əlavə edilməsinə ehtiyacı yoxdur, lakin zəif buğdadan 

olan unu effektiv olaraq yaxşılaşdırmağa qadir deyil. 

Z

əif  buğdatərkibində  olan xəmirə  yapışqanlıq  xassəsi verən zülali maddənin 



aşağı miqdarda olması (18 faizdən aşağı) və ya aşağı keyfiyyətli olması (II qrupdan 

aşağı) ilə fərqlənir. 

Ərzaq qrupuna əla növ, I, II, III, IV dərəcəliyumşaq  buğdanı  aid  edirlər, V 

d

ərəcəli buğda isəyem və ya texniki (əsasən spirtin emalında) məqsədlər üçün istifadə 



edilir. 

Əmtəə təsnifatına görə standart buğda aşağıdakı cədvəldə göstərilmiştərkibində 

olan x

əmirə  yapışqanlıq  xassəsi verən zülali maddədin  miqdarı  və  keyfiyyət  



göst

əricilərə malik olmalıdır. 



 

Buğdada tərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən 

 zülali madd

ədin miqdarı və keyfiyyəti üzrə məhdudiyyət normaları 

 

 



 

 

Göst



ərici 

D

ərəcələr üzrə məhdudiyyət normaları 



Əla 

II 



III 

IV 


Yum


şaq buğda 

Buğdanın tərkibində olan 

x

əmirə yapışqanlıq xassəsi 



ver

ən zülali maddənin kütlə 

payı, faizi, az olmayaraq 

 

 



36,0 

 

 



32,0 

 

 



28,0 

 

 



23,0 

 

 



18,0 

 

m



əhdu-

diyy


ətsiz 

Buğdanın tərkibində olan 

x

əmirə yapışqanlıq xassəsi 



ver

ən zülali maddənin 

keyfiyy

əti, qrupu, az 



olmayaraq 

 

 



 

 



 

 



 

 



II 

 

 



II 

 

 



B

ərk buğda 



Buğdanın tərkibində olan 

x

əmirə yapışqanlıq xassəsi 



ver

ən zülali maddənin kütlə 

payı, faizi, az olmayaraq 

 

 



 

 



28,0 

 

 



25,0 

 

 



22,0 

 

 



18,0 

 

 



Buğdanın tərkibində olan 

x

əmirə yapışqanlıq xassəsi 



ver

ən zülali maddənin 

keyfiyy

əti, qrupu, az 



olmayaraq 

 

 



 

 



II 

 

 



II 

 

 



II 

 

 



II 

 

 



 

B



uğdanın  tərkibində  olan xəmirə  yapışqanlıq  xassəsi verən zülali maddədin 

miqdarı və keyfiyyət göstəriciləri buğdanın bazar qiymətinin müəyyənləşdirilməsində 

h

əlledici rol oynayırlar. Xarici ölkələrdə taxılın partiyasının formalaşdırılmasında və 



əmtəə  əməliyyatlarında  zülalın  miqdarı  nəzərə  alınır,  onun  müəyyənləşdirilməsində 

ekspressiv metodlardan v

ə avadanlıqlardan istifadə edilir.  

B

ərk  buğda  (durum)  tamamilə  şüşəvari dənlərdən ibarətdir və  sırf makaron 



ununun emalında istifadə edilir. Yüksək keyfiyyətli makaronları yalnız bərk buğdadan 

alınmış  I  və  II dərəcəli undan emal edilməsinə  görə  bu  taxıla  çox  tələbatvar.  Bərk 

buğdanın qiyməti adətən analoji keyfiyyətli yumğaq buğdanın dəyərindən 1,3 – 1,5 

d

əfə artıqdır. 



 

 

 



Çovdar  

 

Çovdarın  vətəni  Qafqazın,  Kiçik  və  Orta  Asiyanın  dağətəyi  rayonlarıdır. 

Çovdar 

payızlıq  buğda  və  arpanın  əkinlərində  bitən  alaq  otları  növündən  yaranıb. 



Çovdar  bizim eradan 

əvvəl 1 –  2 minillikdə    Dnepr, Dnestr,  Oka  çaylarının 

hövz

ələrində,  İsveçrənin, Macarıstanın,  Danimarkanın  ərazilərində  becərilirdi. 



 

 



 

Çovdarın əkin sahələri barədə məlumata ilk dəfə XI – XII əsrlərin əlyazmalarında rast 

g

əlmək mümkündür. O bir sıra Avropa ölkəölərində geniş yayılmışdır. 



Çovdar unundan çör

ək  bişirilir.  O,  buğdanın  məhdudiyyətli  istehsalı  olan 

rayonlarda 

əsas çörək bitkisidir. Çovdar çörəyi  spesifik  dadı  və  qoxusu ilə  seçilir. 

Xüsusil

ə də o ələnmiş undan daha yaxşı alınır. Dad və həzm edilmə keyfiyyətlərinə 



gör

ə  yalnız  buğda  çörəyindən geridə  qalır.  Fiziki  iş  zamanı  çovdar  çörəyinin həzm 

edilm

əsi daha sürətlənir.  Çovdar çorəyi tərkibinə və xüsusiyyətlərinə görə buğdadan 



istehsal edil

ən məmulatları tamamlayır. Çovdarın dəni həmçininqarışıq yem, spirt və 

nişasta-patoka sənayesində istefadə edilir. 

Çovdar payızlıq bitkidir. O buğda ilə müqayisədə becərilmə şəraitinə daha az 

t

ələbkardır və buğdanın bitmədiyi bölgələrdə də becərilə bilər. Zülalın orta  miqdarı 



(10  faiz)  buğdadan  azdır  və  dəyişmə  həddi  daha  kiçikdir.  Bununla  yanaşı,  dənli 

bitkil


ər üçün əvəzedilməz amin turşurarı (lizin və treonin) çovdar ununda  buğda unu 

il

ə müqayisədə 1,5 dəfə artıqdır. Zülallı maddələrin suda həll olunması keyfiyyətləri 



yüks

əkdir (təxminən  30  faiz).  Adi  testaparılma  şəraitində  çovdarın  zülalının 

t

ərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali maddə əmələ gətirmir. Buğda 



ununda çör

əyin keyfiyyəti üçün müəyyənedici rolu zülali-proteinaz kompleks 

oynayırsa,  çovdar  ununda  amilolitik fermentlərin fəallığı,  əsasən də  α-amilazlarilə 

s

əciyyələnən karbohidrat-amilaz kompleksi əhəmiyyət kəsb edir. 



 


Yüklə 7,66 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   77




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin