Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz

 

Qida madd

ələrində və enerjidə insanın gündəlik tələbatının variantları 

 

Qida madd

ələri 

SanPiN 

2.3.2.560-02 

Günd

əlik tələbat 

Amerika Milli Elml

ər 

A

kademiyası 

“Alimentarius 

M

əcəlləsi” 

Enerji d

əyəri, kkal 

2500 

2000 

2500 

2300 

Zülal, qr 

75 

50 

63 

50 

Yağlar, qr 

83 

65 

83 

- 

Doymuş yağlı turşular, qr 

25 

10 

25 

- 

D

oymamış yağlı turşular, qr 

11 

- 

- 

- 

Xolesterin, mq 

300 

300 

300 

- 

H

əzmedilən karbohidratlar,qr 

365 

300 

375 

- 

Qida lifl

əri, qr 

30 

25 

30 

- 

Mineral madd

ələr, mq 

Natrium 

2400 

2400 

2400 

- 

Kalium 

3500 

3500 

3500 

- 

Kalsium 

1000 

1000 

1000 

800 

Fosfor 

1000 

1000 

1000 

800 

Maqnezium 

400 

400 

400 

300 

D

əmir 

14 

18 

18 

14 

Vitaminl

ər 

RE (retinol ekvivalenti), mkq 

1000 

1500 

1500 

1000 

15 

 

 

 

B

1

 (tiamin), mq 

1,5 

1,5 

1,5 

1,4 

B

2

 (riboflavin), mq 

1,8 

1,7 

1,7 

1,6 

NE (niasin ekvivalenti), mq 

20 

20 

20 

18 

TE (tokoferol ekvivalenti), mq 

10 

20 

20 

10 

C (askorbin turşusu), mq 

70 

60 

60 

60 

 

Qida il

ə  alınan  qisamüddətli  enerji  çatışmazlığında  orqanizm  ehtiyat 

madd

ələrini qismən sərf etməyə  başlayır.  Uzunmüddətli dəyərli enerji  qidanın 

çatışmazlığında o təkcə ehtiyat  karbohidratlarını və yağları deyil, həmdə zülalları sərf 

edir, bu da 

əsəb sisteminin pozulmasına, skelet əzələlərinin çəkisinin azalmasına və 

orqanizmin ümumi arıqlamasına gətirib çıxarır. Eyni zamanda qidanın uzunmüddətli 

artıq qəbul edilməsi zamanı yağlar və karbohidratlar orqanizm tərəfindən biraşa sərf 

edilmir, yağ depolarında yığılır, bu da nəticədə piylənməyə gətirib çıxarır. Enerjinin 

yet

əri qədər qəbul edilməməsində  neqativ nəticələrə, ilk növbədə  də  həyatın 

uzunluğunun qısalmasına gətirib çıxarır. 

Yaş,  həmçinin  insanın  enzimatik  statusu  nəzərə  alınmaqla  balanslaşdırılmış 

qidalanma  madd

ələr mübadiləsi  üçün  normal  şərait  yaradır.  Balanslaşdırılmış 

qidalanma n

əzərriyəsinin  inkişaf  etdirilməsi üçün akademik A.M.Uqolyev 1985-ci 

ild

ə  adekvat qidalanma nəzəriyyəsini təklif  etmişdir,  buraya  qida  lifinin  insan 

orqanizminin h

əyat fəaliyyəti üçünəhəmiyyətli rolunu, həmçinin qida maddələrini, o 

cüml

ədən də  əvəzedilməz  olanları  yaradan  bağırsaqların  mikroorqanizmləri daxil 

et

mişdir. 

2001-ci ild

ə  edilmiş  optimal  qidalanmanın  müasir  konsepsiyası  orqanizmin 

t

əkcə  qida maddələrilə, enerji və  essensial faktorlarla tələbatının  tam  təmin 

edilm

əsinin zəruriyyətini və mütləq olmasını, həmiçinin bir sıra qidanın bioloji fəal 

qida komponetntl

əri də  nəzərə  alınır.  Əgər  qida maddələri  fiziki və  əqli fəaliyyətin 

yaxşılaşdırılmasına  yardım  edirsə  və  ya həyatın  uzadılmasına  və  sağlam  olmasına 

şərait  yaradırsaonların  optimal  qəbul edilməsi  konsepsiyası    qidalanma  rasionunu 

optimal kimi mü

əyyən edir. 

Hal-

hazırda hər nəfərin müstəqil olaraq milli ənənələri, sağlamlığın vəziyyətini 

v

ə  maddi səviyyəni  müəyyən  edən  bir  sıra  faktorlar  əsasındaözü  üçün  qida  rasionu 

seçm

ək  imkanı  vardır.  Rasionun  enerji  dəyərinin  qadınlar  üçün  sutkada 2200 

kilokalori  v

ə  kişilər üçün sutkada 2600 kilokalori  olmaqla  insanın  essensial  qida 

madd

ələrində tələbatını 60 faizdən 70 faizə qədər təmin etmək mümkündür. ABŞ-da 

K

ənd təsərrüfatı nazirliyi Səhiyyə nazirliyi və sosial xidmətlərlə birgə öz vətəndaşları 

üçün xüsusi  piramida  işləmişdir,  o qidalanma  rasionunun  fərdi  olaraq tərtib etməyə 

imkan yaradır. 

M

ənşəyindən  asılı  olaraq  bütün  qida  məhsulları  qruplara  bölünmüşdür.  1-ci 

qrupa bütün çör

ək  ərzaqları  daxildir,  3-cü və  4-cü qrupa yem taxilinin vasitəsilə 

alınmış  heyvan  mənşəli məhsullar daxildir (ət və  ət məhsulları,  süd  və  ağartı 

m

əhsulları, yumurta). Bu qrupların məhsulları orqanizmə daxil olan zəruri enerjinin 

80 faizini, k

arbohidratların 70 faizini, yağların və zülalların 90 faizini təmin edirlər.  

16 

 

 

 

1986  –  2002-ci ill

ərdə  hər nəfərə  enerji istifadəsində  azalma  tendensiyası 

mövcuddur, h

əmçinin zülalların və yağların miqdarına görə defisit müşahidə olunur. 

1990  –  2002-ci ill

ər ərzində hər nəfərə qidalanma rasionunun enerji dəyərinin 2700 

kilokalorid

ən 2200 kilokaloriyədək aşağı düşmüşdür, onun zülalla təmin edilməsi 100 

qr-dan 70 qr-d

ək  (30  faiz),  yağların  qəbul edilməsi 78 qr-dan 65 qr-dək (17 faiz) 

azalmışdır.  

 

 

 

 

 

17 

 

 

 

Əsas növ dən komponentlərinin qidalıq dəyəri 

(100 kq) 

 

D

ənin növü 

Qida 

d

əyəri, yem 

vahidi 

Kimy

əvi tərkibi, % 

Mübadil

ə 

enerjisinin 

miqdarı, 

kalori 

Çiy 

protein 

Çiy 

yağ 

Çiy 

sellüloz 

Lizin 

Metionin+ 

sistin 

Kalsium 

Fosfor 

Natrium 

Yulaf 

100,0 

10,5 

4,6 

10,3 

0,38 

0,29 

0,12 

0,35 

0,04 

267 

Qarğıdalı  

130,0 

8,6 

4,0 

2,0 

0,23 

0,31 

0,02 

0,25 

0,03 

330 

Arpa 

113,0 

11,0 

2,1 

5,6 

0,40 

0,28 

0,08 

0,34 

0,05 

267 

Çovdar 

111,0 

11,4 

2,0 

2,4 

0,39 

0,24 

0,08 

0,30 

0,02 

238 

Buğda  

118,0 

11,5 

2,2 

2,7 

0,30 

0,30 

0,05 

0,33 

0,03 

295 

Darı 

95,0 

10,7 

3,8 

8,7 

0,23 

0,33 

0,08 

0,35 

0,03 

276 

Noxud  

110,0 

21,3 

1,5 

5,8 

1,59 

0,47 

0,13 

0,38 

0,03 

247 

M

ərci 

119,0 

25,2 

1,30 

4,30 

1,61 

0,41 

0,12 

0,35 

0,03 

248 

Soya  

131,0 

37,0 

18,5 

5,5 

2,19 

0,99 

0,21 

0,65 

0,03 

350 

Lupin (acı paxla) 

111,0 

32,0 

3,7 

13,5 

1,45 

0,74 

0,26 

0,46 

0,03 

230 

Çöl noxudu 

117,0 

24,1 

1,5 

5,60 

1,31 

0,49 

0,15 

0,39 

0,03 

241 

Yem paxlası 

115,0 

25,0 

1,5 

6,73 

1,40 

0,53 

0,11 

0,50 

0,02 

237 

L

ərgə 

106,0 

25,9 

1,10 

5,70 

1,67 

0,44 

0,15 

0,50 

0,03 

244 

 

1.5. 2050-ci il

ədək dünya kənd təsərrüfatının inkişaf perspektivləri:  

imkanlar, t

əhlükələr, prioritetlər 

 

G

ələcəyə baxarkən biz anlamağa çalışırıq ki, BMT-nın məlumatına görə, hal-

hazırda artıq aclıqdan bir milyard insanın əziyyət çəkdiyi zamankütləvi aclığın yaxın 

v

ə  ya uzaq perspektivdə  bəşəriyyət üçün təhlükəsi  varmı?  Planetinin  hər nəfərini 

sutkada 2700 kalorid

ən az olmayaraq ərzağa olan tələbatını təmin etmək üçün kənd 

t

əsərrüfatına  torpaq,  su  və  digər təbii resurslar yetəcəkmi? Kənd təsərrüfatı 

in

novasiyaları  iqlim  və  təbiətin  şıltaqlıqlarının  təhlükəli dəyişikliklərinə  qarşı  dura 

bil

əcəkmi? Nəhayət, dünya birliyinə və hər ölkəyə yüksək effektivli və dayanıqlı kənd 

t

əsərrüfatını təmin etmək üçün hansı aqrar siyasəti işləyib hazırlamaq lazımdır? 

İqtisadi  əməkdaşlıq  və  inkişaf  təşkilatının  və  FAO-nun mütəxəssisləri 

t

ərəfindən birgə  işlənib  hazırlanmış  uzunmüddətli  proqnozların  hesablanması  əsas 

k

ənd təsərrüfatı  məhsullarının  bazarlarının  qiymətləndirilməsini 10 il əvvəcədən 

mü

əyyən etməyə  imkan verir. Uzaq perspektivdə  müxtəlif  faktorların  bir-birinə 

t

əsirinin tendensiya və dərəcəsi qorunub saxlanması bir fərziyyə kimi qəbul edilsə, bu 

halda  mövcul  proqnozların  əsasında  dünya  kənd təsərrüfatında  fəaiyyətin  inkişaf 

ssenarisini qurmaq olar. Ümumrusiya aqrar probleml

ər və informatika institutu Kənd 

T

əsərrüfatı  Akademiyasının  Rusiya-Alman  Ali  İdarəçilik Məktəbi ilə  birgə  2050-ci 

il

ədək olan dövrə  dünya və  Rusiya kənd təsərrüfatının  inkişaf  proqnozlarının 

variantları işlənib hazırlanmışdır. Bu proqnozun ilkin şərtləri kimi dörd fərziyyə irəli 

sürülmüşdür. 

Birinci. Əsas kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin sahələri azaldılmayacaq, hətta 

genişləndiriləcək. 2007 –  2009-cu illərdə  ərzaq  böhranı  nəticəsində  bütün ölkələrin 

çıxaracağı əsas nəticələrdən biridir. Əks halda bəzi ölkələr və bəşəriyyətümumilikdə 

özl

ərini belə böhranların mütamadi təkrarlanmasına məhkum edir. 

İkinci.  Bütün  ölkələrdə  elmi-texniki mütərəqqinin nailiyyətlərininkənd 

t

əsərrüfatında  tətbiq edilməsi üçün daha çox ehtiyyatlar xərclənəcək, bu da 

ehtiyatların,  ilk  növbədə  torpaq və  suyun effektiv istifadəsini  artırmağa  imkan 

ver

əcək. 

Üçüncü. B

əzi regionların inkişaf edən ölkələri zülalların istehlakını ət və süd 

m

əhsullarının  hesabına  artıracaq.  Nəticədə, istehsal edilən bitki ehtiyatlarının  daha 

böyük hiss

əsi yem üçün istifadə ediləcək 

Dördüncü. B

əzi ölkələrdə  kənd təsərrüfatı  ehtiyatlarının  ilk  növbədə  ərzaq 

m

əqsədləri üçün istifadə  edilməsi  tendensiyası  qorunub  saxlanacaq.  İstisna  yalnız 

bioyanacağın istehsalı üçün  torpaq ehtiyatlarının effektiv istifadə etmək üçün xüsusi 

t

əbii və  siyasi  şəraitə  malik ölkələr təşkil  edir.  Belə  ölkələrə  ilk növbədə  ABŞ 

(qarğıdalıdan  etanol),  Braziliyanı  (şəkər  qamışından  etanol)  və  perspektivdə  palma 

yağından biodizelin istehsalını effektiv mənimsəyə biləcək (Cənub-Şərqi Asiyanın bir 

sıra ölkələrini aid etmək olar). 

 

 

2

 

 

Buğdanın dünya istehsalı və istehlakı proqnozu 

 

 

 

Ölçü 

vahidi 

2008 

2010 

2020 

2030 

2050 

2050-ci il 

2008-ci ill

ə 

müqayis

ədə 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

Bütün dünya 

Yığım sahələri 

min ha 

225998  222995  225313 

227690 

231791 

1,03 

M

əhsuldarlıq 

ton/ha 

3,01 

2,97 

3,26 

3,55 

4,12 

1,37 

İstehsal 

min ton  680133  663032  734596 

806076 

947611 

1,39 

İdxal 

min ton  118949  117085  138556 

158578 

199387 

1,68 

İstehlak, cəmi 

min ton  649389  662603  731361 

802191 

943729 

1,45 

      - 

ərzaq 

min ton  459935  471899  517517 

563929 

656678 

1,43 

      - yeml

ər 

min ton  126002  124939  132588 

142679 

163017 

1,29 

      - dig

ər   

        m

əqsəslər 

min ton 

59951 

59983 

64832 

69817 

79656 

1,33 

İxrac 

min ton  119355  117085  138556 

158578 

199387 

1,67 

İstehlakda idxalın payı 

 

0,18 

0,18 

0,19 

0,20 

0,21 

 

İnkişaf etmiş ölkələr 

Yığım sahələri 

min ha 

125350  123171  121722 

122029 

122584 

0,98 

İstehsal 

min ton  388540  355459  395469 

435187 

514901 

1,33 

İdxal 

min ton 

23396 

23416 

24831 

26173 

28849 

1,23 

İstehlak, cəmi 

min ton  277660  277686  300516 

324963 

373925 

1,35 

      - 

ərzaq 

min ton  140677  141744  146877 

152437 

163592 

1,16 

      - yeml

ər 

min ton  104804  102312  107303 

114482 

129148 

1,23 

      - dig

ər   

        m

əqsəslər 

min ton 

28679 

27849 

30013 

32280 

36810 

1,28 

İxrac 

min ton  106431  100006  117577 

133165 

165388 

1,55 

İstehlakda idxalın payı  min ton 

0,08 

0,08 

0,08 

0,08 

0,08 

 

İnkişaf edən ölkələr 

Yığım sahələri 

min ha 

100648  101625  103591 

105661 

109207 

1,09 

İstehsal 

min ton  291593  307573  339226 

370889 

432709 

1,48 

İdxal 

min ton 

95553 

93669 

113726 

132405 

170538 

1,78 

İstehlak, cəmi 

min ton  371729  384917  430745 

477227 

569805 

1,53 

      - 

ərzaq 

min ton  319258  330155  370641 

411492 

493086 

1,54 

      - yeml

ər 

min ton 

21199 

22627 

25285 

28197 

33869 

1,60 

      - dig

ər   

        m

əqsəslər 

min ton 

31272 

32134 

34819 

37537 

42845 

1,37 

İxrac 

min ton 

12924 

17079 

20980 

25413 

33999 

2,63 

İstehlakda idxalın payı  min ton 

0,25 

0,24 

0,26 

0,28 

0,30 

 

Az inkişaf etmiş ölkələr 

Yığım sahələri 

min ha 

4120 

4204 

4769 

5106 

5822 

1,41 

İstehsal 

min ton 

6758 

8029 

11038 

13620 

18865 

2,79 

İdxal 

min ton 

12199 

11006 

13074 

14962 

18823 

1,54 

3

 

 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

İstehlak, cəmi 

min ton 

18517 

19414 

24037 

28779 

38219 

2,06 

      - 

ərzaq 

min ton 

17126 

18006 

22569 

27242 

36545 

2,13 

      - yeml

ər 

min ton 

174 

191 

251 

319 

455 

2,61 

      - dig

ər   

        m

əqsəslər 

min ton 

1217 

1217 

1218 

1218 

1219 

1,00 

İxrac 

min ton 

88 

27 

28 

30 

34 

0,39 

İstehlakda idxalın payı  min ton 

0,66 

0,57 

0,54 

0,52 

0,49 

 

 

2020-

ci il üçün buğdanın istehsalı 806 milyon ton həcmində proqnozlaşdırılır 

(2008-ci il

ə artım 18 faiz), 2050-ci ildə isə 950 milyon ton (2008-ci ilin səviyyəsinə 

40 faiz artım). Həmin dövrdə BMT-nin proqnozlarına görə əhalinin sayı təxminən 30 

– 35 faiz artacaq. N

əticədə, hər nəfərə orta hesabla buğda istehlakı bir qədər arta bilər. 

İnkişaf  edən ölkələrdə  heyvandarlıqda  buğdanın  istifadəsinin  artması 

s

əbəbindən buğdanın ümumi istehlakında idxalın payının 24 – 26 faizdən 30 faizədək 

artması gözlənilir. İstehsal artımının yüksək templəri daha az inkişaf edən ölkələrdə 

proqnozlaşdırılır  (  2008-ci illə  müqayisədə  2050-ci ildə  2,8  faiz).  Yalnız  bu  halda 

onlar  idxaldan  asılılığı  60  faizdən 50 faizədək azala bilər. Lakin bu səviyyəni də 

normal hesab etm

ək olmaz. İnkişaf etmiş ölkələr tərəfindən bilavasitə bu dövlətlərdə 

buğda istehsalının artırılmasına kömək edə bilən zəruri tədbirlər görülməlidir. 

İndi  isə  süd və  ət sahələrinin  inkişafının  proqnozlaşdırılmasının 

n

əticələrinəbaxaq.  Qiymətləndirməyə  görə, dünyada  südün  istehsalı  daha  yüksək 

templ

ərlə  artacaq, nəinki  əhalinin  artımı.  2050-ci ilə  südün  dünya  istehsalı  1222 

milyon tona çata bil

ər, bu da 2008-ci ilin göstərəcisindən 80 faiz artıqdır. Bu göstərici 

inkişaf edən ölkələrdə artacaq, burada istehsal demək olar ki, 2,25 dəfə artacaq. Lakin 

h

ətta uzaq perspektivdə  südçülük  heyvandarlığı  sahəsinin məhsuldarlığında  inkişaf 

etmiş ölkələr və inkişaf edən sivilizasiyalar arasında xeyli fərq yaranır. Hal-hazırda 

inkişaf  edən ölkələrdə  bu göstərici  inkişaf  etmiş  ölkələrin göstəricisindən 7 dəfə 

aşağıdır (690 kq və 4900 kq). Mövcud olan tendensiyalarda bu ara yalnız bir qədər 

azalacaq.  İnkişaf  etmiş  ölkələr  inkişaf  edən ölkələrin südçülük təsərrüfatlarına 

texnologiyanın  mütərəqqi  tətbiq edilməsinin surətləndirilməsi üzrə  müəyyən səy 

göst

ərməlidir.  İnkişaf  edən ölkələrdə  məhsuldarlığın  xeyli  artdığı  halda inəklərin 

sayının azalması gözlənilə bilər. Bu iki problemi həll edə bilər: əhali üçün əlverişli 

bitki 

ərzaq  ehtiyatlarının  istehsalını  artırmaq  və  əhalinin yoxsul təbəqələrinin qida 

rasionunda süd zülalının payını artırmaq. 

G

ələcəkdə  bəşəriyyətin  ərzaq təminatının  ən kəskin və  çətin problemi kimi 

ətin istehsalı qalmışdır, o, planetin əhalisinin qidalanmasının yaxşılaşdırlmasının əsas 

faktorudur. 

Aşağıdakı cədvəldə ətin əsas üç növünün: mal əti, donuz əti, quş ətinin 

dünya üzr

ə  və  üç ölkələr  qruplarında:  inkişaf  etmiş,  inkişaf  edən,  az  inkişaf  edən 

ölk

ələrdə proqnoz göstəriçiləri təqdim edilmişdir. 

 

 

4

 

 

Ətin əsas üç növünün dünya istehsalının və istehlakının proqnozu 

 

 

2000 

2005 

2008 

2010 

2015 

2020 

2030 

2050 

2050-ci il 

2008-ci ill

ə 

müqayis

ədə 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

Bütün dünya 

Mal 

əti 

 

İstehsal 

59578  62830 

65686 

66874 

71197 

76222 

85948 

105620 

1,61