Korxona iqtisodiyoti

Iqtisodiy fanlar tizimi

Иqтисодий назария
(Барча иqтисодий фанларнинг назарий ва методологик асоси)

Tarmoqlar iqtisodi

Umumiqtisodiy fanlar

Maxsus iqtisodiy fanlar

Sanoat iqtisodi		Iqtisodiy ta’limotlar tarixi		Moliya
Qishloq xo`jalik iqtisodi		Statistika		Marketing
Transport iqtisodi		Iqtisodiy geografiya		Menejment
Aloqa iqtisodi		Iqtisodiy tahlil		Makroiqtisod
Savdo iqtisodi		Jahon iqtisodi va xalqaro iqtisodiy munosabatlar		Mikroiqtisod
Ta’lim iqtisodi		Milliy iqtisodiyotni Davlat tomonidan tartibga solish		Pul muomalasi, kredit va moliya
Sayyohlik iqtisodi				Buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va audit
Ijtimoiy sohalar iqtisodi				Soliq va soliqqa tortish
Agrosanoat iqtisodi

Korxona iqtisodiyoti

Korxona iqtisodiyoti fani o`rganadigan mavzulari, muammolari bo`yicha va o`z tarkibi bilan iqtisodiy fanlar ichida alohida o`rin tutadi. Yuqoridagi rasmdan ko`rinib turibdiki, bu fan barcha iqtisodiy fanlar bilan chambarchas bog‘liq. Umumiqtisodiy, tarmoqlar iqtisodi va maxsus iqtisodiy fanlar o`rganadigan muammolar korxona iqtisodiyoti fanida mujassamlashgan. Birinchidan, har bir tarmoq, soha korxonalardan iborat, ikkinchi tomondan korxona faoliyatida umumiqtisodiy va maxsus fanlar o`rganadigan kategoriyalar korxonada mujassamlashgan. Bu masala korxonaning iqtisodiyotda tutgan o`rni va korxona iqtisodiyoti fanini tarkibini ko`rib chiqilsa yanada chuqurroq ayon bo`ladi. 1.1.2 va 1.1.3 chizmalarga qaralsin.

1.1.2-chizma.
Korxonaning jamiyatdagi tutgan o`rni

Иqтисодиёт
(Давлат, жамият)

Таъминотчилар

Тармоqлар, соќалар

Корхона

Истеъмолчилар

Korxona faoliyatida jamiyatning rivojlanish iqtisodiy qonunlarini ko`rinish shakllari o`z aksini topadi. Shunday ekan korxonani boshqarish asosida iqtisodiy qonunlarni talablarini sub’ektiv holda ko`ra bilish va unga asosan qarorlar qabul qilish zarur bo`ladi. Masalan: iqtisodiy qonunlardan biri mehnat unumdorligini ish haqiga nisbatan tezroq o`sishidir. Bu qonunning talabi buzilsa pul muomalasini muvozanati buzilishiga olib kelishi, ortiqcha pul vujudga kelishi, tovarlar defitsiti paydo bo`lishi kabi noo`rin hodisalar vujudga kelishi muqarrardir.

Iqtisodiyot fanlari va amaliyot xo`jalikni oqilona va samarali boshqarish uchun unga mos xo`jalik yuritish mexanizmini ishlab chiqqan. Unga mos iqtisodiy dastaklar (baho, soliq, foyda, kredit, ish haqi kabilar), kategoriyalar, ko`rsatkichlar, usullarni (iqtisodiy yoki ma’muriy usullar, rejalar, normalashtirish kabilar) xo`jalik yurituvchilar o`z maqsadlariga muvofiq boshqaruv jarayonlarida ishlatadilar.

1.1.3-chizma.

Korxona iqtisodiyoti fani o`rganadigan
masalalar tarkibi

MENEJMENT

Молия

бюджет

Т а ъ м и н о т
ч и

Ресурслар (моддий, меќнат, молиявий)

Корхона иqтисоди

Банк кредит солиq суђирта

Бухгалтерия ќисо-би, статистика аудит

Маркетинг ва
Логистика

ИСТЕЪМОЛЧИ

Korxona iqtisodiyoti fani yuqorida keltirilganlarni mazmuni va mohiyatini ochib beradi, ularni xo`jalikni boshqarish uchun ishlatish shakl va usullarini o`rgatadi.

Bozor iqtisodiyoti rahbarlarga va mutaxassislarga yangi iqtisodiy fikrlashni, yangicha ish yuritishni, minglarcha sub’ektlar va iste’molchilar bilan o`z faoliyatini muvofiqlashtirish, situatsiyalarni, jarayonlarni o`z manfaati va maqsadiga yo`naltirish, ularni chuqur tahlil qilish, kelajak uchun rejalashtirish kabi muammolarni hal qilish yo`llarini bilish talablarini qo`yadi. Bularsiz raqobatchilik sharoitida har qanday korxona, firma inqirozga uchrab qolishi ehtimoldan uzoq emas. Bu borada bo`lajak rahbarlar, mutaxassislar, tadbirkorlarga korxona iqtisodiyoti fanidan olgan bilimlari asqotadi degan umiddamiz.

2. 
   Kursning ob’ekti, predmeti va vazifalari
   

Ob’ekt lotincha «objectum» co`zidan olingan bo`lib o`zbekcha narsa, buyum mazmunini bildiradi. Falsafada esa ob’ekt so`zi bizdan tashqarida va bizning ongimizga bog‘liq bo`lmagan holda mavjud bo`lgan borliq, voqelik, moddiy dunyo, mavjudot mazmunida hamda kishi faoliyati, diqqat-e’tibori qaratilgan hodisa, predmet yoki shaxs ma’nosida ham ishlatiladi.

Oddiy hayotda ob’ekt korxona, tashkilot, muassasa yoki biron bir faoliyat o`tkaziladigan joy ma’nosida tushuniladi.
Har qanday fanning o`rganadigan, uning maqsadi qaratilgan ob’ekti mavjud.
Korxona iqtisodiyoti fanining ob’ekti iqtisodchi olimlar tomonidan har xil ta’riflanadi va ular bir-biridan mazmunan farq qiladi. V.Ya.Xripach, G.Z.Susha, G.K.Onopriyenko va boshqalar korxona iqtisodiyoti fanini ob’ektini «korxona»¹ deb hisoblaydi. K.A.Raitskiy korxona iqtisodiyoti fanining ob’ektiga quyidagicha tarif beradi: «alohida xo`jalik sub’ektlarida ro`y berayotgan barcha jarayonlar va ulardan kelib chiqadiganlar»².
Nemis olimlari F.K.Bea, E.Dixtla, M.Shvaytseralar³ madaniyat korxona iqtisodiyotining ob’ekti deb hisoblaydilar. Ularning fikricha doimiy o`zgarib turuvchi iqtisodiy reallik haqiqatda olganda boshqa hodisalar (diniy, huquqiy, badiiy, texnikaviy, tibbiy harakterdagi) bilan tig‘iz bog‘liq bo`lib, ular majmuasi (yig‘indisi) korxona iqtisodini tajribaviy asosini tashkil qiladi. Bu asosini ular milliy madaniyat deb hisoblash mumkin deydilar. Nemis olimlarining fikricha iqtisodiy muammolar va iqtisodiy atti-harakatlar madaniyat sohasi bilan to`la integratsiyalashadi. «Sanoat, korxonasi, hunarmandlik korxonasi, savdo korxonasi, bank, sug‘urta tashkiloti, davlat organi, teatr, oliy maktab, muzey yoki machitmi farqi yo`q. Bularning hammasi korxona iqtisodining ob’ekti bo`lib hisoblanadi va ular bilan bog‘liq bo`lgan iqtisodiy masalalar tadqiqot predmeti bo`lishi mumkin» deb ta’kidlaydilar.
Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti olimlari E.X.Maxmudov, Sh.M.Yuldoshev, S.G.Kalendarevalar korxona iqtisodiyoti fanining ob’ekti deb barcha mulk shakllariga mansub «Korxona to`g‘risidagi» qonun asosida faoliyat yuritayotgan kichik, o`rta va yirik korxonalar tushuniladi deb ta’kidlashadi.
Yuqorida keltirilgan korxona iqtisodiyoti fanining ob’ektiga berilgan ta’riflarga chuqur nazar solsak ularning har biri biz keltirgan «Ob’ekt» so`zini mazmuniga qandaydir yaqinligi bor. Lekin korxona iqtisodiyoti fanining ob’ektiga tarif berganda bir fikrga kelish uchun, korxona (kichik, o`rta, yirik) deganda biz ko`z oldimizga nimani keltiramiz, madaniyat degandachi, xo`jalik sub’ektidagi ro`y berayotgan jarayonlar va ulardan kelib chiqadiganlarga nimalar kiradi degan savollarni yechimini topish zarur.
Korxona, firma, muassasa deganda qandaydir faoliyat bilan shug‘ullanadigan joy, bino ko`z oldimizga keladi. Binoni joylashtirilishi, qurilishi, arxitekturasi va boshqa jihatlarini ob’ekt sifatida o`rganadigan fanlar mavjud. Korxona iqtisodiyoti fanining metodologiyasi, uning maqsadi, diqqat-e’tibori korxona ichida uning faoliyatida sodir bo`layotgan iqtisodiy reallikga qaratiladi.
Madaniyat - ijtimoiy-tarixiy amaliyotda inson tomonidan ijod etilgan yoki yaratilgan (yaratilayotgan) moddiy va ma’naviy boyliklar majmuasi bo`lib, ularni har xil jihatlarini o`rganadigan, unga mos fanlar mavjud (falsafa, madaniyatshunoslik, estetika, arxitektura va hokazolar).
Nemis olimlari aytgan iqtisodiy muammolar, iqtisodiy hatti-harakatlar madaniyat sohasi bilan integratsiyalashganini inkor qilib bo`lmaydi. Lekin bu hol madaniyat - korxona iqtisodiyoti fanining ob’ekti deb ta’kidlashga ham asos bo`la olmaydi.
Korxona iqtisodiyoti fani sanoat korxonasida mahsulot ishlab chiqarishni texnologik jarayonini yoki teatrdagi p’esani, kinoteatrdagi filmni jihatlarini o`rganmaydi, aksincha, u korxona faoliyatini iqtisodiy jihatlarini, ishlab chiqarish hajmi, tannarx, daromad, foyda, ishchilar soni, ish haqi, harajatlari va hokazolarni o`rganadi va bular korxona iqtisodi fanining predmetidan joy oladi.
Bu xulosalar K.A.Raitskiy bergan ta’rifga ham taalluqli, chunki u bergan ta’rif («...alohida xo`jalik sub’ektlarida ro`y berayotgan barcha jarayonlar...») bo`yicha korxona fani ob’ektiga barcha jarayonlar kiritilayapti.
Haqiqatdan olganda korxona iqtisodi tajribaga asoslangan amaliy fanlar tarkibiga kirib, u har kunlik korxona faoliyatida ro`y berayotgan iqtisodiyotga oid makoniy va zamoniy dalillarni, hodisalarni va muammolarni o`rganish, tahlil qilish, rejalashtirish va boshqarish masalalarini o`rganadi.
Korxona iqtisodi o`rganadigan iqtisodiy reallik inson va uning faoliyatiga bog‘liq bo`lib, u inson tamonidan vujudga keltiriladi va takomillashtiriladi. Shu sababli iqtisodiy reallik o`z tabiati bo`yicha doimiy o`zgaruvchidir.
Shunday qilib korxona iqtisodi fanining ob’ekti shundoq-shunaqa ko`rinishdagi korxona, korxonada ro`y berayotgan jarayon va madaniyat bilan chegaralanib, yoki o`z chegarasidan chiqib ketmasligi zarur. Bizning fikrimizcha uning ob’ekti - korxona faoliyatida ro`y berayotgan iqtisodiy reallikdir.
Bu yerda korxona mulk shaklidan, tarmoq va sohalaridan, katta kichikligidan qat’iy nazar ko`rilmoqda. Korxonada iqtisodiy reallikdan tashqari texnik-texnalogik, ilmiy-texnik, ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’naviy va ma’rifiy jarayonlar, hodisalar ham ro`y beradi. Korxona iqtisodiyoti fani ularni korxonani iqtisodiy faoliyatiga ta’sir qiluvchi omil sifatida o`rganadi.
Lekin ular korxona iqtisodiyoti fanining to`g‘ridan-to`g‘ri predmetiga kirmaydi. Bu hodisalar va jarayonlar boshqa fanlarni predmetiga kiradi.