Kurs ishi mavzu: “ Mehnat bozorining mohiyati va ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni”

 
1.2. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari
faoliyatlarining 
mezonlari va ko‘rsatkichlari 
 
Bugungi kunda mehnat resurslari tarkibiga aholining tabiiy harakati 
o‘zgarishining ko‘payishi ta’sir ko‘rsatmoqda. SHuni ta’kidlash muhimki, 
mehnatga qobiliyatli yoshga kirayotgan yigit va qizlarning ko‘pchiligi mehnatga 
qobiliyatli aholini kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni emas, balki uning tabiiy 
yo‘q bo‘lishi o‘rnini qoplaydi, ya’ni avlodlarning jadal almashuvi sodir bo‘ladi, u 
mehnat resurslarining sifat tarkibi keskin o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Ayni vaqtda 
kelgusida xodimlarning ommaviy ravishda bo‘shatilishi natijasida ish bilan bandlik 

---

14 
vaziyati mehnatga qobiliyatli aholining o‘sishi sezilarli darajada ko‘payishi tufayli 
murakkablashuvi mumkin. 
Ish bilan bandlik ijtimoiy totuvlik va barqarorlikka erishuvning, jamiyat 
iqtisodiy 
rivojining 
muhim 
omilidir.O‘tish davrida 
bandlik sohasidagi 
hukumatimizning inson omiliga qaratilgan strategiyasida mehnatga qodir har bir 
inson o‘z qobiliyatlarini o‘stirishi va o‘z mehnat tarzini ta’minlashi uchun 
sharoitlar yaratishi nazarda tutiladi. 
Ish bilan bandlik xarakteri kishilarning mulkiy maqomiga bog‘liq bo‘ladi. 
O‘tish davrida mehnat resurslarining ukladlararo erkin taqsimlanishi bo‘lib tursada, 
turli ukladlardagi bandlik darajasi, bandlikning daromad keltirishi va qanchaga 
tushishi bir xil emas, albatta. Bu tabiiy ravishda ukladlardagi korxonalar 
salohiyatiga, ularning bozor bilan ta’minlanishiga, umumiqtisodiy vaziyatga 
bog‘liq. Bir uklad uchun bandlik sharoiti qulay bo‘lgani holda, boshqasi uchun 
noqulay bo‘ladi.
Bozor iqtisodiyoti nuqtai-nazaridan, ishchi haqi darajasi ishchi kuchining 
muvozanatlashgan narxidan yuqori o‘rnatilganda, taklifning talabga nisbatan 
ko‘pligi paydo bo‘ladi, talab oshgani sari ish haqi ham oshadi, talab kamaygan sari 
esa, ish haqi ham kamayadi. 
Hozirgi vaqtgacha mavjud bo‘lgan ish bilan bandlikning tarmoq tuzilishi 
jamiyat mehnat potensialidan foydalanish samaradorligining darajasi pastligini aks 
ettiradi va u tubdan o‘zgartirishga muhtojdir. 
Ish bilan bandlikdagi tarkibiy tanazzulning bevosita oqibatlari, aqliy mehnat 
kishilarining boshqa mamlakatlarga ketib qolishi – ilm-fan sohasidan va ilmiy 
bilimlar ko‘proq talab qilinadigan ishlab chiqarish tarmoqlaridan xodimlarning 
vositachilik sohalariga, shuningdek, malakasini yo‘qotib, norasmiy faoliyat 
sohalariga o‘tib ishlashidir. Qayd qilingan ishsizlik darajasidagi tarkibiy orqaga 
ketish ish bilan bandlik xizmati mijozlari orasida mutaxassislar ulushining yuqori 
ekanligida namoyon bo‘lmoqda. Holbuki, kadrlar potensialini, ayniqsa, oliy va 
o‘rta maxsus ma’lumotli mutaxassislarni shakllantirish uzoq vaqtni hamda 
mablag‘ni talab qiladi. 

---

15 
Mehnat bozorining asosiy indikatorlaridan biri ishlovchilarning ishga 
joylashish ko‘rsatkichidir. SHu nuqtai-nazardan olib qaraladigan bo‘lsa, ishga 
joylashganlar 
sonining 
ham 
mutlaq, 
ham 
nisbiy 
ko‘rsatkichlarning 
oshayotganligini mehnat bozoridagi ijobiy tendensiya sifatida baholash mumkin. 
Tajribaning ko‘rsatishicha mamlakat mehnat bozoridagi talab asosan malakasiz 
mehnatga yo‘naltirilgan degan fikrni qisman tasdiqlaydi. Ishlovchilar orasida ish 
joyini tez-tez o‘zgartiradigan, hamda uncha yuqori malakaga ega bo‘lmaganlarning 
ko‘pligi mehnat bozoridagi vaziyatni keskinlashtiradigan holatlardan biridir.
Ishchi kuchining qayta taqsimlanishi, uning mehnat bozoridagi harakatiga, 
binobarin, ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif o‘rtasidagi miqdor-sifat jihatidan 
muvofiqlikka erishish ko‘lamlariga bevosita ta’sir etuvchi omillar ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishning yangicha sharoitlarini shakllantiradigan makroomillarga 
bog‘liq. SHuning uchun ham ishsizlik miqyosining haddan tashqari oshib 
ketishining oldini olish va ishsizlarni ishga joylashtirishga yordam berishning 
samarali tadbirlarini ishlab chiqish lozim. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatga bo‘lgan talabni rag‘batlantirishning 
birdan-bir vositasi investitsiyalar samaradorligini ta’minlashdir. Mehnatga bo‘lgan 
talabning navbatdagi omili o‘zaro bir-birini to‘ldiradigan mehnat resurslari bilan 
bog‘liqdir. Agar bitta stanokni xodim boshqarsa va bu xildagi stanoklar narxi 
oshsa, u holda bu stanoklarda ishlaydigan ishchilarga talab boshqa teng 
sharoitlarda pasayadi va aksincha bo‘ladi. 
Amaliyotda inflyasiya ko‘rsatkichlari bilan aholini ish bilan samarali 
bandligi o‘rtasida teskari mutanosiblik mavjud. Inflyasiya sharoitida, daromad 
solig‘i yukining yashirin, norasmiy oshishi yuz beradi. Inflyasiyasiz va daromad 
solig‘i chegaralarini qayta ko‘rib chiqmasdan, kompensatsiya qilish maqsadida 
oylik ish haqini 10 foiz oshirish daromad solig‘idan tushadigan tushumlarni 16 
foizga ko‘taradi, demak soliqlarning real oshishi 6 foizga teng. Bunday holat fiskal 
nuqtai–nazaridan olib qaralganda davlat uchun inflyasiyaga nisbatan iltifotli 
bo‘lishga rag‘bat tug‘diradi. Lekin bu erda quyidagilarni nazardan qochirmaslik 
kerak, ya’ni bu hodisaning teskari tomoni ham mavjud – ishchilar real 

---

16 
daromadining mos ravishda qisqarishi, talab to‘lov qobiliyatining pasayishi, bu 
tovar aylanishining kamayishiga olib keladi va oxir – oqibatda ishlab chiqarish 
qisqaradi. Bu esa, mehnat bozorida ish kuchiga bo‘lgan talabni pasayishiga rag‘bat 
bo‘luvchi inflyasion moyillikni vujudga keltiradi.
Mehnat va aholini ijtimoiy 
muhofaza qilish organlari
 
tarkibiy 
qismlarilarning faoliyatida ish kuchiga bo‘lgan talabni oshirish bo‘yicha davlat 
siyosatini bajarishga qarab mexanizmning ishlab chiqilishi oqilona ish bilan 
bandlikni ta’minlash sharti hisoblanadi. 
Tashkiliy jihatdan mehnat bozori ijtimoiy institutlar tizimi sifatida 
maydonga chiqar ekan, mazkur bozorda Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza 
qilish organlari
 
faoliyatlarining samaradorligini oshirish aholining oqilona ish 
bilan bandligini shakllanishida muhim tashkiliy tuzilmalar majmui hisoblanadi. 
Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari
 
faoliyatlarining 
samaradorligini 
oshirishning 
asosiy 
maqsadlari 
mehnatdan 
foydalanish 
muammolari, uning samaradorligini oshirish bilan bog‘liqdir. 
YUqorida respublikamizda ish bilan bandlik holati bo‘yicha mehnat va 
ijtimoiy-siyosat sohasidagi ba’zi kamchiliklar Mehnat va aholini ijtimoiy 
muhofaza qilish organlari
 
faoliyatlarining samaradorligini oshirishiga teskari 
mutonasiblikda ta’sir etuvchi omillardir. 
Amaliyotda aholining oqilona ish bilan bandligi ishchi kuchiga talab va 
taklif o‘rtasidagi bozor muvozanatiga erishishni bildiradi. Bunday holda 
ishsizlikning yo‘l qo‘yilishi mumkin (tabiiy) darajasi vujudga keladi. Bunday 
muvozanat ish beruvchilar va “mehnat qobiliyati” kishilarining iqtisodiy 
manfaatlarini eng muqobil darajada amalga oshirilishini ta’minlaydi. Bunda ishchi 
kuchiga kasbiy malaka tayyorgarligi bo‘yicha mos narxlar belgilanadi. Xuddi 
shular tufayli, aholining oqilona ish bilan bandligi, ijtimoiy takror ishlab chiqarish 
va ishchi kuchining qiymati asosida “mehnat qilish qobiliyati”ni bozorda sotish 
uchun taklif qilganlarning turmush darajasi shakllanishi ham ta’minlanadi. 
YUqorida tushuncha nuqtai nazaridan qaraganda respublikamizda aholining 
oqilona ish bilan bandligini shakllanishiga ham to‘la erishilgani yo‘q. Bunga 

---

17 
quyidagi sabablar asosiy to‘siq bo‘lmoqda: davlat mulkini xususiylashtirish 
samaradorligining past darajasi; iqtisodiyotda tubdan tarkibiy islohotlarning 
sekinlik bilan borishi; mehnat haqining uning yakuniy natijalaridan uzilib qolishi; 
ish joylarining past sifatli moddiy-texnika jihozlar bilan ta’minlanishi; ishchi kuchi 
taklifini unga bo‘lgan talabga nisbatan ko‘proq o‘sayotganligi; bo‘sh ish joylari 
haqida ishonchli axborotlarning kamligi va mehnat bozorining samarali tartibga 
solish mexanizmi takomillashmaganligi. 
Mehnat bozorining mehnat munosabatlarini tartibga solishning samarali 
mexanizmini takomillashmaganligi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish 
organlari
 
faoliyatlarining samaradorligini oshirishga va buning natijasi o‘laroq 
aholining oqilona ish bilan bandligini shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Aholining oqilona ish bilan bandligini ta’minlashning takomillashtirilgan 
yangi mexanizmi quyidagi asosiy shart-sharoitlarning ta’sirini tartibga solishi 
lozim: ishchi kuchiga talabning oshishi va unga taklifning kamayishi; yollanma ish 
kuchiga mehnat haqini (narxini) eng past miqdorini aholi jon boshiga to‘g‘ri 
keladigan minimal iste’mol byudjetidan kam bo‘lmagan holda belgilash; mehnatga 
qobiliyatli o‘smirlar, pensionerlar, ko‘p bolalik ayollar va nogironlar ish bilan 
bandligini oshirishni rag‘batlantirish; ishsizlarning malakasi, raqobat qobiliyati va 
safarbarligini oshirish, ish bilan bandlik xizmati infratuzilmasining samarali 
rivojlanishini ta’minlash va boshqalar. 
O‘zbekistonda zamonaviy mehnat bozori hali tarkib topish jarayonidadir. U 
hali mezon asosida o‘zining yaqqol qiyofasiga ega bo‘lib ulgurganicha yo‘q. Bu 
jihatdan uni birinchi turga intiluvchi aralash mehnat bozori deb atash mumkin. 
Mazkur bozorning shu jihatlarini e’tiborga olgan holda uning infratuzilmasi 
rivojlanishining barcha demografik, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa jihatlari quyidagi 
mezonlarda o‘z aksini topadi: ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasida bozor 
muvozanatiga erishish; mehnat bozorining sifat ko‘rsatkichlarini ta’minlash; 
aholining ish bilan bandligiga oid axborotlar tizimini takomillashtirish; kadrlarning 
kasbiy harakatchanligi va eksportabelligini rivojlantirish; ishsizlikni kamaytirish; 
malakali mehnat bozorini shakllantirish va boshqalar.

---

18 
Mazkur mezonlar quyidagi ko‘rsatkichlar yordamida aniqlanadi: mavjud va 
yangi yaratilgan ish joylarining soni, mulkchilikning turli xil shakllari, aholi jon 
boshiga ishlab chiqarilgan YAIMning hajmi; ishchi kuchi eksportidan kelgan
tushum miqdori, aholining migratsion oqimi, eksport qilingan ishchi kuchi 
salmog‘i; mehnat resurslarining malaka va ma’lumot darajasi, mehnat bozoridagi 
raqobatbardoshlik, mehnat bozori institutsion tuzilmalari samaradorligi, samarali 
va egiluvchan mehnat bozorini shakllantirish va rivojlantirish; malakali kadrlardan 
foydalanish samaradorligi; malakali kadrlarni tayyorlashda moddiy-texnik
ta’minot, oliy va o‘rta toifadagi mutaxassislar salmog‘i; ijtimoiy ishlab chiqarishda 
band bo‘lmagan shaxslar va ishsizlik soni hamda ularning nafaqa miqdori, yangi 
ishga joylashtirish, xizmat bo‘yicha boshqa ishga o‘tish munosabati bilan qayta 
tayyorgarlik, yangi ish joyiga ko‘chirib keltirish; mehnat bo‘limida hisobda 
bo‘lgan bo‘sh ish o‘rinlari va lavozimlarining to‘liq ro‘yxati, mehnat bo‘limida 
hujjatlarni rasmiylashtirish bo‘yicha ma’lumotlar, ishsizning huquqlari va 
majburiyatlari to‘g‘risidagi to‘liq axborot, ish beruvchilar to‘g‘risidagi axborot, 
yangi kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash imkoniyatlari to‘g‘risidagi axborot, 
mulkchilikning turli xil shakllari va h.k. 
YUqorida qayd etilgan mezonlar va ularning ko‘rsatkichlaridan mehnatga 
layoqatli aholining oqilona ish bilan bandligini shakllantirishni tartibga solish 
mexanizmlarini, tegishli maqsadli kompleks dasturini hamda kompleks tahlili va 
istiqbolini belgilashning metodologik asoslarini yaratishda va ularni tadbiq etishda 
foydalanish mumkin.