iqtisodiy makoni bо’lib qolaveradilar. Aynan shu jihat YAIMni hisoblashda
iqtisodiy va jug’rofiy hudud о’rtasidagi farq deb qaraladi.
Yalpi ichki mahsulot 3 xil:
ishlab chiqarish, xarajatlar va daromadlar
usullari bilan hisoblanadi. Har uchala
usul bilan hisoblangan YAIM
kо’rsatkichi hajmi statistik xatolar istisno etilganda о’zaro teng bо’lishi lozim.
Shu bilan birga har uchala usul bilan YAIM kо’rsatkichni hisoblashda о’ziga
xos talablarga amal qilinishi talab etiladi.
YAIMni hisoblash shartlari:
1.
YAIM yil davomida ishlab chiqarilgan barcha yakuniy tovarlar va
xizmatlar
bozor qiymatini, ular sotilgan yoki sotilmaganligiga qaramasdan
о’z ichiga oladi.
2.
YAIM tovarlar va xizmatlarning bozor qiymati orqali о’lchanib, ular
qiymat kо’rsatgichida (sо’m, frank, dollar, yevro, dinar, iyena, rubl va boshqa
pul birliklarida) hisoblanadi.
3.
YAIMda faqatgina yakuniy tovar va xizmatlar hisobga olinadi.
4.
YAIMga noishlab chiqarish bitimlari bо’yicha tushumlar kiritilmaydi.
Masalan,
davlat va xususiy transfertlar, avval sotilgan va ishlatilgan
buyumlarni qayta
sotishdan tushgan tushumlar, qimmatli qog’ozlarni
sotishdan tushumlar.
YAIMni ishlab chiqarish usulida aniqlash
Ishlab chiqarish usulida hisoblangan
YAIM yakuniy tovarlar va
xizmatlarni ishlab chiqarishning turli bosqichlarida qо’shilgan qiymatlar
yig’indisi sifatida aniqlanadi. YAIMni bu usulda aniqlash
statistik jihatdan
qulay bо’lishi bilan birga uni hisoblashning muhim shartiga amal qilish, ya‘ni
bir qiymatni ikki bor hisobga olish, yoki oraliq mahsulot qiymatini YAIMga
kiritib yuborishning oldini oladi.
Ishlab chiqarish hajmini tо’g’ri hisoblash uchun joriy yilda ishlab
chiqarilgan tovar va kо’rsatilgan xizmatlar qiymati bir marta hisobga olinish
kerak. Kо’pgina mahsulotlar bozorga borguncha bir nechta ishlab chiqarish
bosqichini о’taydi. Shu sababli YAIMda ayrim mahsulotlarni ikki va undan
kо’p
marta hisobga olmaslik uchun, faqat pirovard mahsulotning bozor
qiymati hisobga olinadi, oraliq mahsulotlar esa hisobga olinmaydi. Yakuniy
tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda sarflangan
oraliq tovarlar va
xizmatlar bahosi YAIMga qо’shilmaydi.
