2.3. İdarəetmə prosesinin informasiya köməkçi sistemlərin
yaradılması və istifadəsinin müasir vəziyyətinin qiymətləndirilməsi
Azərbaycanın neft-qazçıxarma
müəssisələrində
müasir
informasiya
sistemlərinin tətbiqi çətin və mürəkkəb olsa da, hazırda məhz orada idarəetmənin
köməkçi sistemlərinin avtomatlaşdırılması daha uğurla həyata keçirilir. Adı çəkilən
sənaye müəssisələrində istehsal prosesinin gedişinə avtomatik idarəetmə sisteminin
köməyi ilə nəzarət uzun illərdir ki, həyata keçirilir. Bu istiqamətdə istifadə edilən
avtomatlaşdırılmış ölçü cihazları elmi-texniki tərəqqinin sürətli inkişafı şəraitində
daha yeni, məhsuldar cihazlarla əvəz edilir. Artıq neft-qaz quyularının iş rejiminə
nəzarət, hasil edilmiş neftin və qazın boru kəmərləri ilə daşınmasının gedişatının
nəticələri, neft-qaz emalı qurğularının iş rejimi məhz yeni ölçü və tənzimləyici
cihazların köməyi ilə yerinə yetirilir. Hələ keçən əsrin 60-70-ci illərindən
başlayaraq neftqazçıxarma müəssisələrinin idarəetmə aparatında bir sıra
funksiyalar da «insan-maşın» sistemi çərçivəsində elektron-hesablama
maşınlarının köməyi ilə icra edilir. Bu iş ən çox maddi-texniki təchizat, əmək
haqqının hesablanması, sənəd dövriyyəsinin avtomatlaşdırılması istiqamətində
tətbiq edilir.
Neft-qazçıxarma sənayesinin vertikal inteqrasiya olunan strukturunda isə AİS
bu vaxtadək dövrün tələbinə uyğun təşkil edilməmişdir. Enerji daşıyıcılarının
qiymətlərinin tez-tez dəyişdiyi bir şəraitdə informasiyaların operativ əldə edilməsi
zərurəti də gündən-günə artır. Bazar iqtisadi münasibətləri neftqazçıxarma
sənayesində istehsal sahibkarlığının genişləndirilməsi mütərəqqi informasiya
texnologiyalarının tətbiqi nəticəsində yeni informasiya sistemlərinin məhz
aşağıdakı üç istiqamətdə formalaşmasını zəruri etmişdir:
1.
İdarə edən və idarə olunan sistemlərdə AİS-nin tətbiqi;
2.
Tətbiqi sistemlərindən istifadə və onların inkişaf etdirilməsi;
3.
İnformasiya texnologiyası infrastrukturlarının istismarı və inkişafı.
Həmin istiqamətlərdən sonuncuların həlli birincidən daha asandır. Belə ki,
vertikal inteqrasiya olunan neft kompaniyaları (ARDNŞ ilə neft konsorsiumu
44
arasındakı əlaqə, konsorsiumun xarici-informasiya mühitinə daha tez nüfuz etməsi,
ARDNŞ-nin neft kontraktları ilə əlaqədar olan imkanları və s.) lokal və qlobal
informasiya sistemlərinin yaradılması, istismarı və inkişafı sahəsində daha geniş
imkanlara malikdirlər və onlar adətən AİS çərçivəsində müasir informasiya
texnologiyalarının (texniki vəsaitlərin, proqramların) alınması və tətbiqində
xəsislik etmirlər. Xarici neft kompaniyaları müxtəlif məzmunlu informasiyaların
operativ qaydada alınması işini yüksək qiymətləndirir və həmin İnformasiya
toplusu içərisindən daha dəqiqini seçərək operativ və perspektiv xarakterli qərarlar
qəbul etməyə vərdiş etmişlər. Bu isə öz növbəsində həmin kompaniyaların fond
bazarına daha geniş müdaxilə edilməsinə şərait yaradır, bazarın tədqiq olunması
imkanlarını genişləndirir. Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin neft sənayesində artıq
lokal informasiya sistemlərinin tətbiqi məsələsi tam həll edilmiş və indi onların
başlıca məqsədi korporativ və qlobal informasiya texnologiyalarının mənimsəmək
və geniş tətbiq etməkdir.
Təəsssüflə qeyd etməliyik ki, ölkəmizin neftqazçıxarma sənayesinin idarə
edən sistemində, eləcə də ayrı-ayrı neftqazçıxarma və qazıma idarələrində, geoloji-
axtarış işlərində yalnız lokal informasiya şəbəkələrinin yaradılması işlərinə
başlanılmışdır. Qeyd edildiyi kimi, həmin məsələnin həlli Sahə Hesablama
Mərkəzinə həvalə edilmiş və həmin Mərkəz, xeyli işlər yerinə yetirmişdir. Lokal
xarakterli həmin məsələlər içərisində diqqəti cəlb edən «Tədbirlərin icrasına
nəzarətin avtomatlaşdırılmış sistemi»dir (TİNAS). Sonuncunun işlənilməsi və
tətbiqində məqsəd nəzarət funksiyasının yerinə yetirilməsi işində müəssisə
rəhbərinə operativ kömək göstərməkdir. Keçən əsrin 70-ci illərində bu xarakterli
işlər «AİS-aparat» sisteminin tərkibində yerinə yetirilir.
TİNAS aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır:
-
idarətemədə nəzarət funksiyasını həyata keçirmək üçün istifadə edilən
informasiyaların operativliyi və düzgünlüyü;
-
nəzarətin mərkəzləşdirilməsi;
-
idarəetmənin səviyyələri üzrə yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulan işlər
haqqında differensial informasiyanın formalaşması;
45
-
icranın səviyyəsinə operativ qiymət verilməsi;
-
nəzarətin eyni forma metodlarla həyata keçirilməsi.
Bazar iqtisadi münasibətləri istehsalın inkişafının təmin edilməsində - əmək
ehtiyatlarının bərabər bölüşdürülməsi və onlardan səmərəli istifadə edilməsi
problemi aktual olaraq qalır. Strateji planlaşdırma, kadrların düzgün seçilməsi,
yerləşdirilməsi və onlardan səmərəli istifadə edilməsi problemlərinin uğurlu həlli,
müəssisədə əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə, idarəetmənin səmərəli
təşkilinə təminat yaradır. Əmək resurslarından səmərəli istifadənin təhlili, müasir
tədbirlər kompleksinin işlənib hazırlanması, həmin tədbirlərin qiymətləndirilməsi,
müəssisənin kadrlara olan tələbatını proqnozlaşdırmaq və s. böyük həcmdə və
müxtəlif təyinatlı informasiyaların toplanması və işlənilməsini tələb edir ki, həmin
işləri də müasir texnologiyanın köməyi olmadan yerinə yetirmək mümkün deyil.
Bütün bunlar əmək ehtiyatlarının idarə edilməsinin avtomatlaşıdılrmış sisteminin
(ƏEAİS) yaradılmasını zəruri etmişdir ki, onun da şərti differensial sxemi 2.3.1.
saylı şəkildə əks etdirilmişdir.
Hazırda Sahə Hesablama Mərkəzi tərəfindən «Kadrlar uçotunun
avtomatlaşdırılması» və «Əmək haqqının avtomatlaşdırılmış hesablanması» üzrə
müvafiq texniki tapşırıqlar işlənib hazırlanmış və tətbiq edilmişdir.
Məlumdur ki, neftqazçıxarma idarələrində maddi-texniki təchizat və satış
əməliyyatları yerinə yetirilərkən böyük miqdarda və müxtəlif məzmunda sənədlər
(hesab-faktura, qaimə, vəkalətnamə, qəbz, order və s.) tərtib edilir və Onlar
müvafiq yekun kitablarında qeydiyyata alınırlar. Hər ayın (rübün, ilin) yekununa
görə əməliyyatların nəticələri yekunlaşdırılır. Bu iş çox böyük zəhmət və vaxt tələb
edir. İnformasiyaların emalı vaxtı baş verə bilən cüzi xəta nəticəsində həmin
informasiyaları təkrar yoxlanılmaq zərurəti meydana çıxır. Adətin müəssisələrdə
həmin xarakterli işləri yerinə yetirmək üçün çoxlu mühasib tələb olunur və çox
vaxt bu işdə qeyri-operativliyə yol verilir.
46
Şək.2.3.1. Əmək resurslarının idarə edilməsinin avtomatlaşdırılmış sisteminin
prisnsipial sxemi
Həmin sənədlərin əsasında da müəssisə və təşkilatlar üzrə debitor-kreditor
borcları hesablanır. Bu borcların mərhələlərlə ödənişi zamanı tərtib olunmuş siyahı
təzələnir, ümumi məbləğ dəqiqləşir və hər dəyişiklik üzrə rəhbərliyə operativ yazılı
məlumat göndərilir. Qeyd edilən mürəkkəb sənəd dövranı prosesinin dinamikliyini
artırmaq üçün və eləcə də yuxarıda göstərilən nöqsanları aradaq qaldırmaq
məqsədilə "Azərineftinformatika" Hesablama Mərkəzi (HM) tərəfindən «Alıcı və
sifarişçilərlə debitor və kreditor hesablaşmaları» və «Malsatan və podratçılarla
debitor və kreditor hesablaşmaları» məsələləri haqqında müvafiq texniki tapşırıqlar
tərtib edilmiş və onlar yuxarıda adı çəkilən NQÇİ-də aprobasiyadan keçirilmişdir.
Müəssisənin rəhbəri
Funksional
şöbələr
Kadrların
seçilməsi,
hazırlanması
və
ixtisasların
artırılması
şöbəsi
Əmək və
əmək haqqı
şöbəsi
İnformasiya – Hesablama
Mərkəzi
ƏEAİS-in informasiya
mərkəzi
İşçi axıcılığı (səbəblər üzrə)
haqqında sorğu məlumatları
İş vaxtından istifadə
(işlənilən və itirilən iş vaxtını
səbəblər üzrə göstərməklə)
haqqında məlumat
Sosial tələbatların ödənilməsi
haqqında məlumat
Növbədaxili itkilər haqqında
məlumat
Norma və öhdəliklərin yerinə
yetirilməsi haqqında məlumat
Əmək ehtiyatlarının vəziyyəti
haqqında məlumat
G
önd
ər
il
ən s
ən
ədl
ər
F
ər
di
q
əbu
l ed
il
m
iş öh
də
li
k
lə
r
Mü
əs
si
sə
ni
n i
d
ar
ə
or
qanl
ar
ı
47
Həmin texniki tapşırıqlar (TT) NQÇİ-də 06 və 16 saylı jurnal-orderlərin ilkin
verilənlərinə: qaimə, hesab-faktura, kassa-mədaxil orderinə əsasən cari ayın
debitor-kreditor, eləcə də keçmiş ayın debitor-kreditor borcları haqqında
məlumatların ümumiləşdirilməsinə şamil ediləcək, alınmış nəticələrə görə qalıq-
saldo hesablamağa imkan yaranmışdır. Kompüterdən istifadə etməklə adı çəkilən
jurnal-orderlərin məlumatlarının işlənilməsi prosesinin avtomatlaşdırılması
aşağıdakı nəticələr vermişdir:
-
məlumatın emalı vaxtı nəzərə çarpacaq dərəcədə azalmış;
-
məlumat üzərində dəqiq nəzarət praktiki olaraq mümkün qədər az səhv
buraxılmasına imkan vermiş;
-
məlumatın operativ daxil edilməsinə və lazımi nəticələrin alınmasına imkan
yaranmış;
- nəticələr təkcə monitorun ekranında deyil, həmçinin kağız üzərində də alınır.
Monitordan istifadə kağıza qənaət etməyə imkan vermiş və işçilərin əməyi
cəlb ediləcək dərəcədə yüngülləşmiş, idarəetmə mədəniyyətinin yüksədilməsinə
şərait yaranmışdır (bax əlavəyə).
HM-də NQÇİ-lərin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən digər çoxsaylı
uçot, hesabat, statistik sənədlərin işlənməsinin avtomatlaşdırılmış sisdə
yaradılmışdır.
İnformasiya tsrində NQÇİ, Qİ-nin idarə aparatında kompüterlərin köməyi ilə
AİS-nin tətbiq olunmaması ilk növbədə qəbul edilən idarəetmə qərarlarının
operativliyinə və keyfiyyətinə öz təsirini göstərir. Odur ki, «İqtisadi
informasiyaların toplanması, emalı, ümumiləşdirilməsi, paylanması, müvafiq uçot
və hesabat sənədlərinin tərtib edilməsi prosesini avtomatlaşdıraraq müasir dövrün
tələblərinə uyğunlaşdırmaq məqsədi ilə hər bir NQÇİ, Qİ və digər əlaqədar
təşkilatlarda Analitik İnformasiya Mərkəzinin (bölməsinin, xidmətinin) yaranması
vaxtı çoxdan çatmışdır. Yuxarıda sadalanan bir sıra təşkilati çatışmamazlığı aradan
qaldırmaq üçün neftqazçıxarma, qazıma və s. idarələrin Analitik İnformasiya
Xidmətlərindən "Azərineftinformatika" Hesablama Mərkəzinə və geriyə birbaşa
əlaqənin yaradılması məqsədə müvafiqdir. Həmin məqsədə nail olmaq çün ilk
48
növbədə AİS çərçivəsində müəssisə səviyyəsində informasiyaların analitik
işlənməsinin köməkçi sistemləri müəyyən edilməlidir.
Təcrübə göstərir ki, real istehsal-təsərrüfat fəaliyyəti şəraitində alt-sistemlərin
funksional quruluşu iki hissədən ibarət olub bütünlükdə müəssisəni və
müəssisədaxili səviyyəni (sahəni, sexi və s.) əhatə edir. Lakin təsərrüfat
fəaliyyətinin xüsusiyyətindən asılı olaraq təhlil aparılacaq obyektlərin özünə-
məxsus siyahısı tərtib edilir və seçilir. Sənaye müəssisələri (o cümlədən,
neftqazçıxarma, qazıma, geoloji-kəşfiyyat, yeraltı təmir sexi, qazıma briqadaları və
s.) üzrə aşağıdakı fəaliyyətlər ön plana çəkilir:
- elmi-texniki tərəqqi və istehsalın təşkil olunma səviyyəsi;
-
ətraf mühitin qorunması üzrə fəaliyyət;
- kollektivin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi;
-
NQÇİ, Qİ və s. tətbiq edilən müxtəlif təyinatlı norma və normativlər;
-
əsas istehsal fondları və dövriyyə vəsaitləri;
- neftin-qazın hasilatı və təhvili;
-
əməyin təşkili və ödənişi;
-
1 ton neftin və 1000 m3 qazın hasilatına çəkilən xərc (maya dəyəri);
- NQÇİ, Qİ və s. maliyyə fəaliyyəti;
- NQÇİ, Qİ və s. istehsal potensiallarından istifadə üzrə ehtiyatların aşkar
edilməsi.
Qeyd edilən istiqamətlər üzrə informasiyaların analitik işlənməsi və təhlili
zamanı mütərəqqi təhlil metodlarından ayrılıqda, lazım gəldikdə isə, kompleks
şəkildə, istifadə etmək məqsədə müvafiqdir. Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlil
obyektilə metodları arasındakı qarşılıqlı əlaqənin xarakteristikasını cədvəl şəklində
belə şərh etmək olar (cədvəl 2.3.1).
Cədvəldən göründüyü kimi, istər müəssisənin, istərsə də müəssisədaxili
fəaliy-
yətin qiymətləndirilməsində operativ təhlil metodu kəmiyyətcə az tətbiq edilir,
lakin onun əsas fəaliyyət növləri ilə əlaqəsi bütünlükdə istehsalın səmərəliliyinin
nəticələrini özündə əks etdirir. Belə ki, həmin təhlil metodundan istifadə edəcək
49
əsas istehsal fondları və dövriyyə vəsaitlərindən səmərəli istifadə, hasilatın
səviyyəsi, ona çəkilən xərc və əmək məsrəflərindən cari istifadəyə qiymət verərkən
bütün ehtiyatları aşkar edib, onlardın səmərəli istifadə olunması üzrə
təxirəsalınmaz tədbirlər həyata keçirmək mümkündür. Fikrimizcə, müvafiq alt-
sistem çərçivəsində müəssisənin fəaliyyətinin operativ təhlili blokunda
aşağıdakılara xüsusi diqqət yetirilməlidir:
Cədvəl 3.1.
Neftqazçıxarma idarələrinin təsərrüfat fəaliyyətinin təhlil obyektində tətbiq
ediləcək metodların qarşılıqlı əlaqəsi
Təsərrüfat fəaliyyətinin
təhlili obyektləri
(kompleks məsələlər)
Müəssisə üzrə tətbiq ediləcək
təhlil metodları
Müəssisədaxili səviyyədə
tətbiq ediləcək təhlil
metodları
P
erspe
kti
v,
kompl
eks si
stemli
R
etrospe
kti
v
Ope
ra
ti
v
Müqa
yisəli
P
roble
m yönüm
lü
F
unksi
ona
l dəyə
r
P
erspe
kti
v
R
etrospe
kti
v
Ope
ra
ti
v
Müqa
yis
əli
P
roble
m yönüm
lü
F
unksi
ona
l dəyə
r
1
Elmi-texniki tərəqqi və
istehsalın təşkil olunma
səviyyəsi
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
2
Ətraf
mühitin
qorunması
üzrə
fəaliyyət
*
*
*
*
3
Kollektiv sosial-iqtisadi
inkişaf səviyyəsi
*
*
*
*
*
*
*
*
4
NQÇİ, Qİ və s. tətbiq
edilən müxtəlif təyinatlı
norma və normativlər
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
5
Əsas istehsal fondları və
dövriyyə vəsaitləri
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
6
Əməyin
təşkili
və
ödənişi
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
50
7
Neftin-qazın hasilatı və
təhvili
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
8
1 ton neftin və 1000 m
3
qazın hasilatına çəkilən
xərc (maya dəyəri)
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
9
NQÇİ, Qİ və s. maliyyə
fəaliyyəti
*
*
*
10
NQÇİ, Qİ və s. istehsal
potensiallarından
istifadə üzrə ehtiyatların
aşkar edilməsi
*
*
*
*
*
*
1. Müəssənin işçi qüvvəsi ilə təmin edilməsi səviyyəsi və onların səbəblər
üzrə hərəkəti (axıcılılığı);
2. İş vaxtından istifadənin təhlili;
3. Əmək məsrəflərinə çəkilən xərcin təhlili;
4. Maddi-texniki təchizat planının yerinə yetirilməsinin təhlili;
5. Avadanlıqlardan intensiv və ekstensiv istifadənin təhlili;
6. Quyu fondundan istifadənin qiymətləndirilməsi;
7. Neftin-qazın hasilatı və nəqli zamanı baş verən itkilərin uçotu;
8. İdarəetmə
işçilərinin
əməyinin
keyfiyyətinin
operativliliyinin
qiymətləndirilməsi;
9. Qeyri-istehsal xərclərindən istifadənin təhlili;
10. Əmək məhsuladrlığı ilə əmək haqqı arasında asılılığın (artım tempinin
təhlili);
11. AİS-in alt-sistemləri üzrə müvafiq təsərrüfat məsələlərinin həlli zamanı
fərdi yanaşmaya üstünlük verilməlidir ki, tələb olunan idarəetmə qərarlarının
düzgünlüyünə və operativliyinə şərait yaranmış olsun.
Bundan başqa analitik informasiyaların işlənilməsi üzrə alt-sistemə daxil
edilən məsələlərin tərkibi formalaşarkən aşağıdakı bir sıra tələblərə riayət
olunmalıdır:
51
-
AİS-nin köməyi ilə həll edilən və təhlil olunan məsələ ilk növbədə müəs-
sisədə istehsalın və idarəetmənin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə yönəldilməlidir;
-
Analitik məsələlərin həlli modeli ilk növbədə normalaşdırma, strateji
planlaşdırma və uçot kimi bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan məsələlərin əsasında
durmalıdır;
-
Analitik məsələlərin həlli üçün tətbiq edilən riyazi aparat və hesablama
texnikası məsələnin təşkilati-iqtisadi mahiyyətinə uyğun seçilməlidir;
-
Fasiləsiz aparılacaq təhlil müxtəlif məsələlər blokunun qarşılıqlı əlaqəsinin
nəzərə almalıdır.
Həmin tələblər əsasında yuxarıda qeyd edilən məsələlərin AlS-nin tətbiqi ilə
təhlili müəssisənin bütün idarəolunma səviyyəsində fəaliyyətinin hərtərəfli tədqiqi
yüksək mənfəət əldə etmək üçün önəmli tədbirlər kompleksinin İşlənib
hazırlamasına imkan yaradır. Odur ki, tədqiq edilən sənaye müəssisələrində
avtomatlaşdırılmış idarəetmə sisteminin tətbiqinə yönəldiləcək vəsaitə qənaət
etmək, istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin təmin edilməsi baxımından məqsədə
müvafiq deyildir.
52
III FƏSİL. İdarəetmə prosesinin informasiya təminatının
təkmilləşdirilməsinin başlıca istiqamətləri
3.1. İdarəetmə prosesinin informasiya təminatı planın və
texnologiyasının işlənməsi
Müasir şəraitdə sənaye müəssisələrinin işinin səmərəli təşkilinin ilk növbədə
istehsalın idarə edilməsinin təşkilati strukturunun və idarəetmə sistemlərinin
yenidən qurulmasını tələb edir. Lakin ona nail olmaq üçün çoxsaylı təşkilati-
texniki və sosial-iqtisadi xarakterli tədbirlər işlənib hazırlanmalı və həyata
keçirilməlidir.
İnkişaf etmiş ölkələrin qabaqcıl sənaye müəssisələrinin iş təcrübəsinin
öynrənilib ümumiləşdirilməsi göstərir ki, onların işinin səmərəliliyinə müxtəlif
amillər təsir edir. Onları adətən iki qrupa bölürlər: pozitiv və neqativ. Yaranma
mənbələrindən asılı olaraq amillər daxili və xarici amillərə bölünür. Daxili amillər
müsəssisənin öz fəaliyyətindən asılı olub özlərinin müxtəlifliyi və çoxşaxəliliyi ilə
fərqləndiyindən onları uçota almaq və qiymətləndirmək üçün aşağıdakı kimi
qruplaşdırmaq olar:
- istehsalın, əməyin və müəssisənin idarə edilməsinin təşkilinin təkmilləşdiril-
məsinə dair amillər;
-
təsərrüfatçılığın təşkilati-hüquqi formalarını əks etdirən amillər;
- neft-qazçıxarma, qazıma və s. müəssisələrin idarə edilməsinin təşkilinin
təkmilləşdirilməsi və səmərəliliyinin müəyyən edilməsi ilə əlaqədar amillər;
-
neftin və qazın hasilatına, nəqlinə və emalına çəkilən xərclərin idarə edil-
məsi və qiymət siyasəti ilə əlaqədar olan amillər;
-
amortizasiya və investisiya siyasəti ilə əlaqədar amillər;
- neft-qazçıxarma yataqlarının xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olan amillər;
- neft-qazçıxarma, qazıma, geoloji axtarış və s. sahədə innovasiya siyasəti ilə
əlaqədar olan amillər;
53
- rəhbər işçilərin bazar münasibətləri şəraitində neft-qazçıxarma idarələrində
formalaşan iş üslubu və metodu ilə əlaqədar amillər;
- neft-qazçıxarma, qazıma və s. idarələrin kollektivlərində sosial-psixoloji
mühitin yaradılması ilə əlaqədar olan amillər.
Qeyd edilən amillərin təsnifatını nəzərə alaraq, sənaye müəssisələrində
informasiya texnologiyalarının yaradılması və istifadəsinin təşkilati-iqtisadi
mexanizminin funksional sxemini aşağıdakı kimi formalaşdırmaq məqsədə
müvaflq olardı (şək. 3.1).
Sxemdən göründüyü kimi, müəssisələrdə informasiya texnologiyalarının
Uçotu, istifadəsi və saxlanılması sistemi içərisində informasiya axınının
optimallaşdırılması, idarəetmə mühitində elmi-texniki nailiyyətlərin mənimsənil-
məsində vacib problem kimi çıxış edir. Hazırda informasiya axını innovasiya
prosesinin idarə edilməsi istiqamətində daha az tədqiq edilən problemdir. İn-
formasiya axının tədqiqi isə öz növbəsində idarəetmə təşkilinin optimallaşması
üzrə yerinə yetirilən işin vacib tərkib hissəsi olmaqla bütövlükdə idarə edən
sistemin gələcəkdə düzgün formalaşması üzrə müvafiq tədbirlərin işlənib ha-
zırlanması və həyata keçirilməsinə təminat yaradır. Mütəxəssislər haqlı olaraq
düzgün hesab edirlər ki, informasiya axınını tədqiq etməklə müəssisənin optimal
idarə edilməsinin metod və vasitələrinin, eləcə də axınının strukturunu müəyyən
etmək mümkündür və onun köməyi ilə idarəetmənin keyfiyyət meyarını müəyyən
etmək olar.
54
İnformasiya axınını tədqiq edərkən, idarəetmənin iki əsas mərhələsini ayrı-
ayrılıqda qiymətləndirmək lazımdır:
a)
strateji planlaşdırma və proqnozlaşdırma;
b)
operativ rəhbərlik və nəzarət.
Strateji planlaşdırma və proqnozlaşdırma mərhələsində aşağıdakı bir- biri ilə
sıx əlaqədə olan üç tədbirin həyata keçirilməsi vacibdir:
-
texniki inkişafın başlıca istiqamətlərini müəyyən etmək;
-
uzunmüddətli kompleks elmi-texniki proqramın işlənib hazırlanması;
-
elmi-texniki nailiyyətlərin mənimsənilməsi planının tərtib edilməsi.
İnformasiya texnologiyalarının (İT) iqtisadi
səmərəliliyi üzrə faktiki məlumatların
toplanması, işlənilməsi və təhlili
İT üzrə faktiki iqtisadi
səmərənin hesablanması
İT üzrə faktiki iqtisadi
səmərənin hesablanması
İT-nın faktiki iqtisadi
səmərəliliyinin hesablanması
İT inkişafının
proqnozlaşdırılması
hesablanması
Planlaşdırılan tədbirlər üzrə ilkin
xərcin, səmərənin və
səmərəliliyinin müəyyən edilməsi
Proqnoz nəzərə alınmaqla İT-nin
inkişafının texniki-iqtisadi təhlili
İT-nin yaradılması və istifadəsi
planının iqtisadi cəhətdən
əsaslandırılması
İT üzrə işlərin optimal
planlaşdırılması
Planın icrası
İT-nın yaradılması və istifadəsi tədbirlərinin
iqtisadi stimullaşdırılması
İT-nın yaradılması
və istifadəsi
planının korrektə
edilməsi
İT üzrə planın
yerinə yetirilməsinə
nəzarət
55
İnformasiya sistemlərinin ideal şəkildə planlaşdırılması menecmentin
səmərəli təşkili şəraitində mümkündür. Bu zaman planlaşdırma menecmentin
qarşıya qoyduğu məqsədə uyğun formalaşır və informasiya üzrə planın işlənməsi
zamanı aşağıdakı ardıcıllığa riayət olunması təklif edilir (şək.3.2). Lakin,
fikrimizcə, məsələyə bu cür yanaşma özündə bir sıra çatışmamazlığı əks etdirir. İlk
növbədə, informasiya sistemlərinin təşkili heç də həmişə yüksək nəticə vermir.
Digər tərəfdən, həmin sistemin tətbiqi zamanı müxtəlif təşkilati-texniki maneələr
üzə çıxır. Ona görə də bir çox hallarda informasiya sistemlərinin tətbiqi üzrə təklif
edilən layihələr təcrübədə həyata keçirilmir.
Şək.3.2. İnformasiya planının işlənilməsi mərhələləri (ardıcıllığı)
İnformasiya sistemlərinin inkişafı üzrə plana aşağıdakı məsələlərin daxil
edilməsi məqsədə müvafiq olardı:
-
müəssisənin perspektiv strateji planı ilə informasiya siyasətinin qarşılıqlı
əlaqəsi;
-
informasiya sistemlərinin (İS) öncül istiqamətinin müəyyən edilməsi və
proqram təminatının təşkili;
Xarici mühit
Tapşırıq (verilmiş səlahiyyət)
Strategiya
Məhsul (iş, xidmət)
Biznes prosesinin təşkili
Ehtiyat mənbələri
İnkişaf planının tərtib edilməsi
İnformasiyaya
olan
tələbat
İnformasiyaya
olan
tələbat
56
-
İS-in tətbiqi tempinin (sürətinin) artırılması;
-
İS-nin texniki-təminatının artırılması və onun səmərəli təşkili;
-
İS-in tətbiqinə çəkilən xərclərin müqayisə edilməsi və onun üstünlüklərinin
əsaslandırılması;
-
İS-in kadr təminatı və təşkilatı aspektlərinin müəyyən edilməsi;
-
İS-in işlənilməsi üzrə metodların və yanaşmaların açıqlanması;
-
İS-in təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üzrə tədbirlərin işlənib hazırlanması;
-
İS üzrə rəqabətçilərin texniki imkanlarının qiymətləndirilməsi.
Yuxarıda qeyd edilən təşkilati-iqtisadi istiqamətlərin planlaşdırılması nə qədər
asan olsa da, onların tətbiqi bir o qədər çətindir, çünki yeni yaranmış İS-lərin
kütləvi şəkildə mənisənilməsi həmişə insan amili ilə üzləşir. Ona görə də hələ
1983-cü ildə E.Mamford yazırdı ki, qeyd edilən çətinliyi aradan qaldırmaq üçün
texniki və insan amillərini nəzərə alan səmərəli infomasiya-kompyuter sistemi
yaradılmalıdır. Həmin müəllifin qeyd edilən fikri bu gün də öz aktuallığını
saxlayır.
İnformasiya
problemlərinə
həsr
edilmiş
ədəbiyyatların
öyrənilib
ümumiləşdirilməsi göstərir ki, informasiya sistemlərinin işlənilməsi strategiyasını
formalaşdırarkən sosial-texniki yanaşmaya üstünlük verilir.
Bu yanaşmanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, sistemin tətbiqi zamanı işçilərin
əmək şəraitinin və müəssisənin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə təxirəsalınmaz
tədbirlər həyata keçirlilsin. Lakin buna nail olmaq üçün İS üzrə ali menecerlərin
müvafiq dəstəyinə ehtiyac duyulur.
Operativ rəhbərlik və nəzarət mərhələsi yeni texnikanın yaradılması və
mənimsənilməsi üzrə idarəetmə prosesinin dinamikliyini özündə əks etdirir. Bu
zaman əsas diqqət yeni texnikanın tətbiq edilən obyektlərində elmi-texniki
nailiyyətlərin həyata keçirilməsini təmin edərək, onun sənaye miqyasında tətbiqinə
yönəldilir. Sonuncunun təminatı və formalaşan nəzarət sisteminə əsaslanır.
İnformasiya texnologiyalarının işlənilməsi zamanı aşağıdakılara xüsusi diqqət
yetirilməlidir:
57
1.
Texnoloji prosesin əsas mərhələlərinin xarakterik xüsusiyyətlərini aşkar
etmək;
2.
Məlumatların toplanması, ötürülməsi, işlənilməsi və nəzarət əməliyyat-
larının təşkili;
3.
İnformasiya texnologiyalarının işlənilməsi prosesinin mərhələrinin, para-
metrlərinin, keyfiyyət və optimallaşma kriteriyalarının və layihə vasitələrinin
müəyyən edilməsi.
Qeyd edilən mərhələlərin hər biri özü özlüyündə xüsusi informasiya təminatı
vasitəsinə möhtac olduğundan avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlərinin
yaradılması və təşkilini, eləcə də informasiyaların axtarılması və təhlilini tələb
edir. Bu zaman ilk növbədə aparılacaq tədqiqatın və işlənmənin tətbiqinin
nəticələrini qiymətləndirmək zərurəti yaranır. Təcrübədə bu ilk növ iş ilkin
qiymətləndirmə adlandırırlar.
İnformasiya təminatına proqnozlaşdırma zamanı texniki-iqtisadi və
kommersiya xarakterli informasiyalardan istifadə olunması nəinki yeni texnika və
texnologiyanın tətbiqi üzrə əsaslandırılmış proqnozların tərtibatına, hətta
perspektiv inkişafın müəyyən edilməsinə təminat yaradır. Elmi-texniki işləmələrin
başa çatdırılmasından sonra onun texniki səviyyəsinə qiymət verilməlidir.
İşləmələr sənaye müəssisələrində tətbiq edildikdən sonra bütün mərhələlərə yekun
qiymət verilir ki, bu da texniki-iqtisadi ədəbiyyatlardan, patent fondundan,
standartlardan, «Now-How», reklam materiallarından və i.a. informasiyalara
əsaslanır.
Bazar münasibətlərinin inkişafı səviyyəsindən asılı olmayaraq dövlət
idarəetmə orqanları elmi-texniki nəticələrin həyata keçirilməsi üzrə cari planların
və perspektiv proqramların yerinə yetirilməsinin gedişatına, ölkədə patent-hüquqi
aktivliyinin genişlənməsinə, patent-lisenziya əməliyyatlarının həyata keçirilməsinə,
elmi-texniki nailiyyətlərin iqtisadi cəhətdən stimullaşdırılması mexanizminin
formalaşması və həyata keçirilməsi işləri üzərində sistematik nəzarət işi
aparılmalıdır. Həmin nəzarət funksiyasını həyata keçirmək üçün dövlət idarəetmə
orqanlarında yeni informasiya texnologiyaları haqqında məlumatlar toplanmalı,
58
onların sənaye miqyasında tətbiqinin gedişatı üzrə aparıcı təşkilat müəyyən
edilməlidir. Bu baxımdan ARDNŞ-nin iş təcrübəsi diqqətə layiqdir. Lakin bu
sahədə aparılan işlər özünün ilkin mərhələsindədir. Belə ki, informasiya sistemləri
və
texnologiyalarının
tətbiqi
üzrə
aparıcı
təşkilat
hesab
edilən
"Azərineftinformatika" Hesablama Mərkəzində dünyanın neft-qazçıxarma və
geologiya işlərində tətbiq edilən bir çox yeni informasiya texnologiyaları lazımınca
öyrənilmədiyindən tədqiq edilən sahədə öz yerini tapmamışdır. Digər tərəfdən,
təcrübədə mövcud olan bütün yeni informasiya texnologiyalarını qısa müddətdə
öyrənib mənimsəmək, onu sahənin spesifik xüsusiyyətinə uyğunlaşdırmaq
mürəkkəb proses olub, özlüyündə vaxt amilindən başqa böyük məbləğdə vəsait
tələb edir. Bununla yanaşı hər bir yeni texnologiyanı mənimsəmək - yeni
təfəkkürlü kadr hazırlığını tələb edir ki, bu da uzun illərin və peşəkarlığın nəticəsi
kimi qiymətləndirilməlidir.
|