Leyla Alı qızı Mehdibəyli

tandem  repeats)  polimorfiz

m  işləri  aparılmışdır  [3].  Belə  ki,  SLC6A4  geninin 

t

əsvir  edilən  polimorfizmindən  biri,  genin  ikinci  intronunda  dəyişkən  sayda 

tandem  t

əkrarlardan ibarət olan, 17-bp motivin 9, 10 və ya 12 nüsxəsini ehtiva 

ed

ən,  3  yeni  allelin  yaranması  ilə  xarakterizə  olunan  VNTR  müəyyən 

olunmuşdur.  STin2.9,  STin2.10  və  STin2.12  şəklində  təyin  edilən  allellər, 

müvafiq  olaraq  VNTR  elementinin  9,  10  v

ə  12  nüsxəsini  ehtiva  edirlər. 

T

ədqiqatlar  zamanı  kontrol  nümunələr  və  duyğu  pozulması  olan  qruplar 

arasında əhəmiyyətli dərəcədə fərq müşahidə edilmiş və bu da əsasən, STin2.9 

allelinin  unipolyar  qrupda  çox  o

lması  ilə  izah  edilmişdir.  9  nüsxəni  ehtiva  edən 

allelin olması, unipolyar pozulma və əsas depressiv pozulma riski ilə əhəmiyyətli 

d

ərəcədə  əlaqədardır  [44].  Bəzi  araşdırmalarda,  psixi  və  bipolyar  xəstələrdə 

VNTR polimorfizmi v

ə intihar davranışı arasında heç bir əlaqə aşkar edilməzkən 

[57,81],  sonda  h

əyata  keçirilən  bir  tədqiqatda  həm  SNP  (5-HTTLPR 

polimorfizminin S aleli), h

əm də VNTR polimorfizmlərinin beyində SERT aktivliyi 

il

ə  əlaqəli  olması  müəyyən  edilmişdir.  Bu  məlumatlar  intihara  cəhd  edən 

şəxslərdə  SLC6A4  gen  polimorfizmlərinin  SERT  ekspressiyasına  təsir  göstərə 

bil

əcəyini göstərmək baxımından çox önəmlidir [8].   

Dig

ər  bir  araşdırma,  5-HTTLPR-nin  psixiatrik  xəstəliklər  üzərindəki 

t

əsirlərinin  öyrənilməsinə  yönəlmişdir.  Geniş  istiqamətli  aparılan  tədqiqatda  5-

---

29 

 

HTTLPR  v

ə  depressiya  arasında  birbaşa  əlaqə  olmadığı,  ancaq  əsas  həyat 

stressl

ərinə məruz qalanlar arasında qısa allelin depressiv simptomlarla əlaqəli 

oldu

ğu  müəyyənləşdirilmişdir:  L/L  genotipi  olan  şəxslər  arasında  depressiv 

simptomların  səviyyəsi  ən  aşağı,  S/L  arasında  aralıq,  S/S  genotipi  olanlar 

arasında isə ən yüksək olmuşdur [17]. Serotonin daşıyıcısının mRNT səviyyələri 

v

ə serotoninin alınma qabiliyyəti, uzun allelə malik homoziqotlarla müqayisədə, 

qısa  allelin  bir  və  ya  iki  nüsxəsi  olan  fərdlərdən  alınan  limfoblastoid  hüceyrə 

x

ətlərində az olmuşdur [54].  

5-HTTLPR  polimorfizmin

ə  istinad  edən  Lesch  və  digərləri,  505  subyekt 

əsasında  PCR-əsaslı  genotip  analizini  həyata  keçirmiş  və  tezliyin  L  alleli  üçün 

57%, S alleli üçün is

ə 43% olmasını aşkar etmişdir. Genotiplər Hardi-Vaynberq 

bala

nsına görə paylanıldı: 32% L/L, 49% L/S və 19% S/S. Daha sonra müxtəlif 

5-HTT 

promotor 

genotipl

əri  olan  subyektlərdən  alınmış  limfofoblast 

hüceyr

ələrində nativ 5-HTT geninin ekspressiyasını öyrənmişlər. L allel daşıyan  

homoziqot  hüceyr

ələr,  S-variantının  1  və  ya  2  nüsxəsini  ehtiva  edən 

hüceyr

ələrdən  1,4-1,7  dəfə  çox  5-HTT  transporter  mRNT-sinin  sabit 

konsentrasiyalarını əmələ gətirmişdir [44].   

İdmanda  müvəffəqiyyətin  əldə  olunması,  idmançılar  və  məşqçilər 

t

ərəfindən böyük bir səy tələb edir və bununla yanaşı, idmançıların müəyyən bir 

idman növün

ə genetik potensialının olmasını əhatə edən bir sıra ekoloji və fərdi 

amill

ərin  uğurlu  birləşməsi  olmadan  yüksək  nəticələr  əldə  etmək  mümkün 

dey

ildir.  İdman  genetikası  üzrə  həyata  keçirilən  müasir  tədqiqatlarda,  yalnız 

idmanda  uğurun  genetik  göstəricilərinin  spektrini  yaratmaq  üçün  idmançılarda 

əzalənin gücü, dözümlülük və sürət keyfiyyətləri və s. ilə əlaqəli metabolizm və 

b

ədən  quruluşu  üçün  məsul  olan  genlərin  polimorfizmi  deyil,  eyni  zamanda 

atletik  emosional  dav

ranışı  müəyyən  edən  genlər  də  öyrənilir.  Bir  şəxsin 

psixoloji xüsusiyy

ətləri bir çox genlərin fəaliyyətinin kompleks nəticəsidir. Müasir 

anlayışlara  əsasən,  serotonergik  sistem  orqanizmdə  neyroendokrin  ritmlər, 

---

30 

 

damar 

tonusu, 

emosional 

v

əziyyət 

v

ə 

davranış 

reaksiyalarının 

t

ənzimlənməsində iştirak edən ən mühüm neyrotransmitter sistemlərindən biridir 

[5]. 

O.V.  Sysoeva  v

ə  başqaları  idmançılarda  (sinxron  üzmə)  və  kontrol 

nümun

ələrində 

5-HTT 

gen 

polimorfizminin 

əlaqəsini 

araşdırmışdır. 

İdmançılarda,  LL  genotipinin  və  kontrol  qrupda  isə  LS  genotipinin  geniş 

yayılması aşkar edilmişdir. Müəlliflərin fikrincə, bu idmanın ən yaxşı nailiyyətləri 

LL genotipi il

ə əlaqəlidir [76].  

G

ənc  türk  basketbol  oyunçularında  SLC6A4  geninin  promotor  bölgəsinin 

uzun  v

ə  qısa  polimorfizmlərinin  yayılmasının  analizi  həyata  keçirilmişdir. 

Araşdırma  17  qız,  7  oğlan  olmaqla,  24  nəfər  üzərində  aparılmışdır.  17  qız 

basketbolçu  arasında  12%  SS,  35%  LS  və  53%  LL  genotipləri  aşkar  edilmiş, 

oğlan basketbolçulardan isə 28,5%-i SS və LS, 43%-i isə LL genotiplərinə malik 

olmuşdur. Allellər tədqiq edildikdə, L allelinin qızlarda 71%, oğlanlarda isə 57%; 

S allelinin qızlarda 29%, oğlanlarda isə 43% olduğu aşkar edilmişdir [80].   

         

İdmançılar  idman  fəaliyyətlərində  və  məşqlərdə;  müvəffəqiyyət  əldə  etmə 

hissi,  komandada  qalmama  ehtim

alı,  rəqabət  duyğuları  ilə  mübarizə  zəruriliyi 

s

əbəbi  nəticəsində  davamlı  olaraq  stressə  məruz  qalırlar.  44  gənc  və  sağlam 

türk  oğlan  futbolçularında  SLC6A4  geninin  qısa  (S)  ve  uzun  (L)  allellərinin 

paylamas

ının  tədqiqi  aparılmışdır.  Analizin  nəticələrinə  görə,  futbolçuların  10-u 

(23%)  LL,  25-i  (57%)  LS,  9-u  (20%)  is

ə  SS  genotipində  olmuşdur.  Allel 

paylanmasında L alleli 51% və S alleli 49% olaraq təyin olunmuşdur [2].  

Lesch v

ə digərləri, ailə üzvləri və könüllüləri təmsil edən 505 nəfərlə bağlı 

araşdırmalar  aparmışdır.  Onların  proqnozları,  serotoninin  yenidən  udulması 

inhibitorlarının  narahatlıq  və  depressiv  pozuntular  üçün  effektiv  bir  müalicə 

olma

sı, serotonin funksiyasındakı dəyişikliklərin bu xəstəliklərlə əlaqəli olmasına 

əsaslanır.  Tədqiqatçılar  5-HTT  promotor  genotipi  və  nevroz  faktoru  arasında 

---

31 

 

əhəmiyyətli  əlaqənin  olmasını  müəyyənləşdirmişlər.  S  formasının  1  və  ya  2 

nüsx

əsi  olan  fərdlər  L  allelini  daşıyan  homoziqot  fərdlərdən  daha  yüksək 

nevrotik  skorlara  sahib  idi.  L/S  v

ə  S/S  genotiplərinin  skorları  əhəmiyyətli 

d

ərəcədə fərqlənməmişdir [44]. 

Se

rotonin  daşıyıcısı  geninin  uzun/qısa  promotor  polimorfizmləri  və 

narahatl

ıq arasında əlaqənin statistik göstəricilərini təyin etmək üçün Schinka və 

başqaları müxtəlif etnik qruplara aid olan 26 araşdırmanın meta analizini həyata 

keçirm

işdir.  Nəticələr  narahatlıq  və  promotor  polimorfizminin  qısa  forması 

arasındakı  əlaqələrə  heç  bir  dəstək  verməmiş;  ancaq  mürəkkəb  dəyişikliklərin 

mövcudluğuna  dair  güclü  sübur  var  idi  və  sonrakı  aparılan  təhlillər  narahatlıq 

ölçüsü seçiminin 

əhəmiyyətli olduğunu göstərmişdir [72]. 

Obsessiv-kompulsiv  x

əstəlik  (OCD  -  Obsessive-compulsive  disorder)  ilə 

bağlı  olan  klinik  ve  farmakoloji  tədqiqatlar,  serotonergik  sistemin  xəstəliyin 

patogenezind

ə  rol  oynadığını  göstərmişdir.  Bloch  və  əməkdaşları,  L  alleli-nin 

xüsusi obsessiv-kompulsiv x

əstəlik qrupları (məsələn, uşaqlıq dövrü başlanğıclı 

OCD)  il

ə  əlaqəli  olma  ehtimalını  təklif  etdi.  Bunun  əksinə,  Lin  və  əməkdaşları, 

OCD-nin  SS  homozigot  genotipi  il

ə  əlaqəli  olduğunu  təsbit  etmişdir.  Rocha  və 

başqaları  L

A

  allelinin  OCD  il

ə  əlaqəli  olduğunu  təsbit  etdi.  Hu  və  əməkdaşları 

is

ə, OCD-li 169 ağ şəxslərdə L

A

L

A

 

genotipinin, etnik olaraq uyğunlaşdırılmış 253 

kontrol nümun

ələrdən təxminən iki dəfə daha çox olduğunu təsbit etdi [38]. 

Qanda  5-HT  s

əviyyələri  baxımından  alınan  nəticələr  ziddiyyətlidir.  Aparılan 

bir  t

ədqiqatda  bir  (S/L)  və  ya  iki  (L/L)  uzun  allel  olan  xəstələrin  qan 

nümun

ələrində 5-HT səviyyəsinin atması bildirilsə də, genotiplər arasında digər 

t

ədqiqatlarda trombositlər və ya bütün qanda 5-HT səviyyələrində fərqlər aşkar 

edilm

əmişdir.  Eyni  şəkildə,  insanlarda  trombositlərdə  və  beyində  SERT-in 

bağlanması  ilə  bağlı  olan  tədqiqatlarda  S-allel  daşıyıcılarında,  SERT 

bağlanmasının  azalmasından,  heç  bir  fərqin  olmamasına  qədər  fərqli  olan 

n

əticələr əldə olunmuşdur [39]. 

---

32 

 

1.5.  Serotonin reseptor ail

əsi haqqında ümumi məlumat, reseptorların kəşfi 

Serotoninin bir çox f

əaliyyətlərə vasitəçilik etmək qabiliyyətinin bir hissəsi, 

serotonin 

reseptorlarından  asılıdır.  Çoxsaylı  5-HT  reseptor  ailələri  və  subtipləri 

vardır. 5-HT reseptorları, G-zülalla əlaqəli reseptor (GPCR) superailəsinə aiddir 

v

ə ən azı 14 fərqli üzv ilə neyrotransmitter reseptorlarının kompleks ailələrindən 

birini  t

əmsil  edir.  Bunlardan  5-HT

3 

reseptoru  isti

snadır,  belə  ki,  5-HT

3 

reseptoru 

nikotinik  asetilxolin  retseptorlar

ı,  GABA

A 

reseptor,  glisin  reseptoru  v

ə  Zn

2+

  -

aktivl

əşdirilmiş  reseptorlarına  bənzər  şəkildə  Cys-loop  ligand-keçidli  ion  kanalı 

(LGIC,  ligand-gated  ion  channel)  reseptoru  superail

əsinə  aiddir.  Reseptor 

heterogenliyi, alternativ splaysinq (m

əsələn, 5-HT

3

, 5-HT

4

 v

ə 5-HT

7

 resept

orları), 

RNT-nin  redakt

ə  edilməsi  (5-HT

2C

  reseptoru)  v

ə  homo-  və  heterodimerlərin 

formalaşması ilə (5-HT

4

 v

ə β

2

 adrenoseptor) 

yaranır [9].  

Serotonin  v

ə  onun  reseptorları  həm  mərkəzi,  həm  də  periferik  sinir 

sistemind

ə,  habelə  bağırsaq,  ürək-damar  sistemi  və  qanda  aşkar  edilir  [40]. 

Serotonin  reseptorlarının  funksiyası  depressiya,  şizofreniya,  narahatlıq, 

hiper

tenziya,  ağciyər  hipertenziyası,  qidalanma  pozulmaları,  qusma  və 

qıcıqlandırıcı  bağırsaq  sindromu  da  daxil  olmaqla,  bir  sıra  xəstəliklərin 

etiologiyas

ında  gözlənilir.  Serotonin  reseptorlarının  klinik  əhəmiyyəti  və 

kompleks farmakoloji xüsusiyy

ətlərinin mövcud olmasına görə, onlar farmakoloji 

baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir [64]. 

5-HT  r

eseptorlarının  tədqiqinə  1950-ci  illərdə  Gaddum  və  həmkarları 

t

ərəfindən  başlanılmışdır.  Onlar  donuzların  düz  bağırsağında  5-HT-nin 

t

əsirlərinin qismən morfin (M), qismən də dibenzilin (D) vasitəsi ilə bloklandığını 

mü

əyyən etdilər. Beləliklə, 1957-ci ildə Gaddum və Picarelli 5-HT M və 5-HT  D 

olaraq  ad

landırılan  iki  reseptor  sinfini  təklif  etdilər.  1979-cu  ildə  Peroutka  və 

Snyder,  [

3

H]-5-HT,  [

3

H]-spiperon  (dopaminergik  ligand)  v

ə  [

3

H]-LSD  istifad

ə 

ed

ərək,  5-HT