M a t m u r o d o V f. M

2. 
Xodimlarni boshqarishda o‘z-o‘zini baholashni e’tiborga olish. 
Inson- 
ning o‘ziga b o ‘lgan munosabati uning hayotining barcha jabhalaridagi mu- 
vaffaqiyatlariga yoki muvafFaqiyatsizliklariga ta ’sir qiladi. H ar bir rahbar o ‘z 
xodimlari boshqaruvida bunga alohida ahamiyat berishi kerak. O'zini o'zi 
baholash o'zi ruhan, emotsional jihatdan qanday baho berishimizdir. O'zini 
o'zi baholash odam o'zini hurmat qilishida o 'z qadri darajasini belgilaydi.
O'zini past baholashda o'ziga salbiy qarash, o'zini qabul qila olmaslik, 
o'ziga ishonchsizlik namoyon bo'ladi. O'zini ijobiy baholashda inson o'zini 
ijobiy tom ondan qabul qilib, o'ziga ishonadi va o'ziga yaxshi munosabatda 
bo'ladi.
O'zini baholash nafaqat o'zini boshqalar oldida tushunishiga qarab, uning 
o'zi to'g'risida qanday o'ylashiga ham bog'liq emas, balki o'ziga nisbatan 
munosabati bilan o'lchanadi.
Insonning doimo murakkab vaziyatlardan qochib, o'zini kamsitish va 
ko'p orzu va fantaziyalarga berilishi uning o'ziga ishonchsizligidan, o'zini 
salbiy baholashidan dalolatdir.
77

---

O'ziga qanday baho berishiga qarab odam boshqa odamlar bilan mu- 
n o sa b atd a b o ‘ladi. Agar u b o sh q a la rn i xafa qilm aslikka, k o ‘nglini 
ogYitmaslikka harakat qilsa, o‘zining hurmatini bilib, o‘zining ijtimoiy kelib 
chiqishidan qat’i nazar boshqalaiga yordam beradi, muvaffaqiyatsizlikka 
uchraganda o'zini yeyavermaydi, haddan tashqari uyatchan va tortinchoq 
bo‘lmagan hamda boshqalar maqtasa doim inkor qilmaydigan bo‘lsa, bu 
odamning o ‘ziga yuqori baho berishidan dalolat beradi.
Ba’zan o'zidan haddan oshiq m am nun va hokimiyatga ega odamlar 
o'ziga nisbatan yuqori baho beradi, lekin ularning ko'pchiligi o'ziga ishonch- 
sizligi o'm ini to'ldirishi uchun harakat qiladi. Bunday odamlar o'zlari qilol- 
maydigan ishlarga duch kelib qolsalar qochib qoladi.
Olimlarning tadqiqotiga ko'ra o'ziga salbiy baho beradiganlar o'zini to'liq 
anglamaydi, qadriga yetmaydi va o'z kamchiliklarini ko'ra olmaydi. O'ziga 
yaxshi baho beradiganlar o'z kamchiliklarini ko'ra oladilar va bartaraf qi­
lishga harakat qiladilar.
“Haqiqiy m en” obrazi - bu odam o'zini ayni damda real hayotda qan­
day baholashidir. “Ideal m en” obrazi esa bu odamni aslida o'zini qanday 
ko'rishni istagani to'g'risidagi xayollaridir. O'ziga baho berish mana shu 2 
lar farqidadir, ular orasidagi farq qanchalik kam bo'lsa, o'zini baholash 
shunchalik yuqori bo'ladi. Ikkinchi asosiy faktor, bu individning boshqa 
odamlar bilan munosabati odamlarning unga bahosi, ya’ni sotsial men. In ­
son o'zining muvaffaqiyatlariga yoki muvaffaqiyatsizliklariga nafaqat o'zidan 
kelib chiqib, balki boshqa odamlarning unga bahosidan kelib chiqib ham
baho beradi. Chunki biz ijtimoiy hayot mavjudotlari ekanmiz, albatta bu 
jamiyatga “kirishishimiz lozim, shuning uchun ham bizni boshqa inson- 
larning fikri qiziqtiradi. O'ziga ijobiy baho va odamlarning bu inson to'g'risida 
ijobiy bahosi yig'indisi ijobiy «men» odam konsepsiyasini yuzaga keltiradi. 
Buning asosida insonning shaxsiy fikri, boshqa odamlarning u to'g'risida 
fikrlar interpretetsiyasi, shaxsiy ideal va madaniyat standartlari yetadi.
“ M en” konsepsiyasi subyektiv bo'lib, insonning butun hayoti davomi- 
da kuchli ta ’sir ko'rsatadi.
Agar odamga ruchka, qog'oz berib «men» bilan boshlanadigan 5 ta gap 
yozing desa, odam beshalasida ham o'z individual fazilatlarini yozishi m um ­
kin (men - rostgo'y, m en — quvnoqman va hokazo). Balki odamning ijti­
moiy munosabatlariga to'g'ri informatsiya yotar (masalan, m en — rahbar- 
man, men — o'g'il farzandman).
Taniqli amerikalik olim D. Mayers tadqiqotida keltirilganidek, rivoj- 
langan industrial g'arb mamlakatlarida individualizm kuchli hisoblanadi. 
Bu narsa har sohada mustaqillikni afzal ko'radi. Indivudializm ayniqsa yaxshi 
hayot sharoitlarida, ijtimoiy uyg'unlik, urbanizm va ommaviy axborot 
vositalarining bevosita ta ’sirida rivojlanadi.
Lekin bu tushuncha faqat g'arb mamlakatlariga xos desa bo'ladi, chun­
ki yuqoridagilarni biz Yaponiya to'g'risida gapii-ganda misol qila olmaymiz,
78

---

chunki Yaponiya milliy qadriyatlarga asoslangan davlat hisoblanadi va bu 
yerda kollektivizm rivojlangan.
Individualistik madaniyatli davlatlarda bolalar kichkinaligidanoq mu- 
taqillikka o ‘rgatiladi. Ulg'aygach, odamlar o ‘z oilalaridan ajralishga harakat 
qiladi. Ular o ‘zlarining shaxsiy va professional hayotida faqat o'zlariga taya- 
nib, cheksiz erkinlikka ega bo'ladi. Bunday davlatda voyaga yetgan odam 
eng aw alo o ‘z shaxsini rivojlantirishga, shaxsiy ehtiyoj va xohishlariga aso- 
slanadi, boshqa odamlar undan kutganidek yashashga intilishmaydilar.
Kollektivizm esa asosan, aholisining ko'pchilik qismi qiyin hayot sha- 
roitlarda yashaydigan yoki faqulodda ofat ko‘p ro‘y beradigan yoki kollek­
tivizm milliy qadriyatga asoslangan mamlakatlarga xosdir. Bunda asosiy o ‘rin 
shaxs, oila, qabila, qishloq yoki boshqa m anfaatlarga beriladi. Bunday 
mamlakatda odamlar bir-birini qo'llab quwatlaydi, ijtimoiy yordam beradi 
va bir-biriga hurmat bilan qaraydi. Aynan jamiyat munosabatlari va jamiyat 
manfaatlari ko'pincha odam lar muomalasiga ta ’sir qiladi. Kollektivizm 
a n ’analarida tarbiya qilingan odam boshqa odam lar bilan uzviy bog'liq 
bo'ladi. Bunday odam individual odamga qaraganda emigratsiya yoki vaqtin- 
cha yashash joyini o'zgartirishi qiyin kechadi. Ya’ni muhitga moslashish 
bilan bog'liq qiyinchiliklar ijtimoiy aloqalar uzilishi bilan qo'shilib odam
ahvolini qiyinlashtiradi, u o'zini o'z oilasidan, do'stlaridan, vatanidan uzi- 
lib qolganday his qiladi.
Daniya olimi G. Xomstev fikriga ko'ra Janubiy-Sharqiy Osiyo mam- 
lakatlarining barchasi kollektivistik (jamoa) hisoblanadi. Niderlandiya va 
AQSH — individualistik, Yaponiya esa ularning o'rtasidagi davlat qatoriga 
kiradi. Odam qaysi madaniyatga aloqadorligiga qarab, “M en” konsepsiya- 
sini qabul qilgan. Lekin bir madaniyatning o'zida ham kollektivlik, ham 
individuallik uchrashi mumkin. Bunga tarbiyaning har xilligi va insonning 
shaxsiy xususiyatlari ta ’sir etadi.
Professional faoliyat nuqtayi nazaridan qaraganda, individualistik va 
kollektivistik madaniyatning ham o'zida ijobiy ham salbiy tomonlariga ega 
ekanligini ko'rishimiz mumkin.
O'zaro bog'liqlikda odamlar bir-biriga yordam qo'lini cho'zadi, ham 
boshqalarni, ham o'zini o'ylaydi (m asalan, o'qituvchi, tarbiyachi, o 't 
o'chiruvchi).
O'ziga individualistik elementini mujassam etuvchi kasb, masalan, yu­
qori malakali dasturchilar tashqi olamdan uzilib qolishadi.
O'ziga baho berish odamning profesional hayotiga ham ta’sir qiladi. U re- 
jalar tuzishga, o'z harakatlarini belgilash va ulami bajarishga yordam beradi. О 'ziga 
nisbatan ijobiy baho odamning o'ziga bo'lgan ishonchini oshiradi, yuzaga kel- 
gan qiyinchiliklar bilan kurashishga professional darajada o'sishga xizmat qiladi.
Amerika tadqiqotchilari kuzatuvlariga qaraganda, o'zini mehnatkash, 
omadli, ilg'or deb bilib, o'z kuchiga ishonadiganlar oldidagi eng murakkab 
vazifalami ham bajarshga muvaffaq bo'ladilar.
Ular sobit, kamroq o'ylab, siqiladigan, yangi informatsiyani tez qabul

---

qiladigan bo‘ladi. Ular uyqusizlik, yazva kasalliklaridan kam aziyat chekadilar, 
narkomaniya va alkogolizmga kamroq beriladilar va umuman o ‘zlarini baxtli 
hisoblashadilar.
Insonlar bilan m uloqotda b o ‘lar ekanmiz, biz aks ta ’simi k o ‘ramiz. 
Boshqa odamlar bizga u yoki bu xatti-harakatlarimizga baho beradilar.
0 ‘ziga salbiy baho beradigan odamlar ish faoliyatiga ham shunaqa mu- 
nosabatda bo ‘lishadi. Masalan, rahbar salbiy m a’lumot bersa, o ‘ziga salbiy 
baho beradigan odam bunga aks ta ’sir qilishga yoki uni yanada salbiyla- 
shishga harakat qiladi. Bu narsa uning sog‘lig‘iga, ish faoliyati samarador- 
ligiga salbiy ta’sir ko'rsatadi.
0 ‘ziga ishonadigan odam esa bu holatda, boshida bir qancha inkor eta­
di, keyin esa yaxshilab o ‘ylab ko‘rib nega unaqa bo'lganligini o‘ylab, kam ­
chiliklarini tuzatishga harakat qiladi.
0 ‘ziga ishonmaydigan odam har bir muvaffaqiyatsizlikni og‘riqli qabul 
qiladi va bu holatni doimiy deb o‘ylaydi. 0 ‘ziga ishonadigan odam esa mu- 
vaffaqiyatsizlikka vaqtincha holat deb qaraydi va optimistik ruhda hamma 
narsani o'zgartirish mumkinligiga ishonadi.
Murakkab vaziyatlarda salbiy ta ’sirli odamlar, o'ziga ishonmaydiganlar 
faqat yomon xotiralami eslaydi, optimistlar esa aksincha, yaxshi xotiralami 
eslab vaziyatdan chiqish yo‘llarini izlaydi.
0 ‘ziga baho berishga muhim ta ’sir qiluvchi nazorat lokusi insonni o ‘z 
hayoti o ‘zgarishlarini nazorat qilish, ularni boshqarishga undaydi. Bu 
ko'rsatkichlaiga ko‘ra odam: 1) ekstemal (sodir bo‘layotgan hodisalarga sabab 
tashqi omillar va ularning ta ’sirida deb biladi); 2) indernal (hayotida ro‘y 
berayotgan hodisalarga o‘zini, mas’ul deb hisoblaydi, o ‘ziga har qanday ho­
latda ishonadi va o ‘z kuchiga tayanib yashaydi) kabi turlarga b o ‘linadi.
Ba’zan o ‘zini o ‘zi hurm at qilish o ‘z kuchiga ishonch va o ‘ziga baho 
berish qanchalik shakllanib bo'lgan bo‘lmasin, o'zgarishi mumkin.
Agar odam uzluksiz ravishda bir tashqi bahoni eshitaversa va bu baho u 
uchun ahamiyatli odamlar tomonidan berilsa, unda bu odam bu bahoga 
e ’tibor bermay iloji yo‘q.
Mutaxassisning o ‘ziga baho berishiga unga tashabbusni berish va mus- 
taqil harakat qilishga ruxsat berilishi ham ijobiy ta ’sir qiladi. Amerika tad- 
qiqotchilarining e’ritof etishicha, agar xodimlarga masalani mustaqil hal qilish 
va qaror qabul qilish imkoniyati berilsa, xodirnlaming m a’naviy, ruhiy ho- 
lati yaxshilanadi, o ‘zini malakali his qilishga hamda kelajak faoliyatida tajri- 
basini yanada oshirishga yordam beradi.
O'ziga ishongan xodimlar faoliyati muvaffaqiyatli bo‘ladi. Ular o‘zini 
nazorat qiladi, kam xavotirlanadi va siqilmaydi, depressiyaga tushmaydi, 
boshqa xodimlar bilan yaxshiroq munosabatda bo'ladi, guruhlarda samara­
li ishlaydi, tashkiliy o'zgarishlarni yengil kechirishadi. Ko'pchilik odamlarda 
o'ziga ortiqcha baho berish holati kuzatiladi, lekin, agar ijobiy baho ha- 
qiqatdan uzoq b o ‘lsa, unda kuchiga haddan tashqari ishonish ish faoliyati 
sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va bunday odamlar boshqalarga past baho 
beradi, natijada asossiz optimizmga olib keladi.
80

---

0 ‘ziga bo‘lgan ishoneh insonga bolaligidanoq singdiriladi. Shuning uchun 
dastlabki aloqalar o ‘zini anglashni shakllantirishga hamda uning ijtimoiy va 
emotsional rivojlanishiga m uhim ta ’sir ko'rsatadi.
Bolaga 6 yoshgacha davrida unga ota-onasi va boshqa qarindoshlari ta ’sir 
ko‘rsatadi, 18 oygacha bo'lgan davrda bolada ishoneh hissi paydo bo'ladi, 1,5 — 
3 yoshgacha davrida bola o'zini avtonom mavjudot deb his qiladi, ortiqeha 
man qilishlar bolani uyatchan va o'ziga ishonmaydigan qilib qo'yadi. Ortiqeha 
erkinlik berish esa bolani o'ziga nisbatan shubhali va xavotirli qilib qo'yadi.
O'ziga ishnochsizlik ota-ona bolasini o'zi so'zlariga bo'ychundirigshga 
harakat qilsa paydo bo'ladi. Bunda ota-onasi bolani ularning buyrug'iga 
bo'ysunishga majbur qiladi va barcha nizoli holatlarda ham (kattalar bilan 
bo'lsin yoki tengqurlari) boshqalarga moslashishni talab qilishadi. Bundan 
tashqari ota-onaning bolaga e ’tiborsizligi, o'z mehrini ko'rsatmasligi, bola bilan 
ochiq bo'lmasligi odamda negativ munosabatni keltirib chiqaradi. Bundan 
tashqari ona o'limi yoki onadan ayrilishi, bolaning bolalar uyida o'sishi ham 
salbiy ta ’sir ko'rsatadi, lekin onasi bo'lmasada, bolaning oldida uni yaxshi 
ko'radigan bir odam bo'lsa, bola yetuk, o'ziga ishonib o'sishi mumkin.
O 'rtacha baho berish — bunday bolalarning ota-onasi ularga haddan 
ortiq e ’tibor berishib, bolaning mustaqil harakatlari ularda xavotir tug'diradi.
Yuqori baho berish — bolalarning oilasida o'zaro hurm at va ishoneh 
hukmronlik qiladi. Bola ko'z o'ngida ota-onasiga doim omad kulib boqadi, 
qiyinchiliklar bo'lganda ham bola yengib chiqadi. Muhim qarorlar oila ichida 
tahlil qilinib hal qilinadi. Bunda m as’uliyat ota-onaning birida bo'ladi va 
oilada tarbiya muhim rol o'ynaydi. Bolada o'ziga ishoneh bo'ladi, u o 'z 
fikrlarini ochiq bayon qiladi va o'zining pilus, minuslarini biladi.
Bolaning o'ziga ishoneh tug'dirishda ko'pincha qarama-qarshi tipdagi 
ota-ona ta ’sir qiladi. Bola ulg'aygach, uning o'rtoqlari ham ta ’sir qiladi.
Bundan tashqari, bolaga ota-onaning munosabati, uning kelajakdagi 
hayoti haqida ko'p m arta bir xil ssenariyni gapirishi ham bolaning taqdirini 
belgilaydi, bunda ota-ona faqat ijobiy munosabatda bo'lishi lozim.
Real hayotda ham ba’zi odamlar o'z ota-onalari “ssenariy”siga sodiq qolib, 
ular aytganidek bo'ladi, lekin ba’zilari aksincha, o 'z yo'llaridan ketishadi.
E. Beri yozishicha, inson taqdiriga ta’sir qiluvchi ko'plab omillar mavjud: 
ota-onaning “ssenariy”si, tashqi ta ’sirlar va hokazo.
O ta-ona nafaqat bolaning bolaligi, balki butun hayotiga ta ’sir qiladi. 
M ehr-m uhabbat, oqillik har bir odamning baxtli bo'lish garovidir.
Xulosa qilib aytganda, ko'plab odam lar o'ziga va kelajagiga ishonadi. 
Biz o datda om adsizligim izni vaziyatga bog'laym iz, om adlarim izni esa 
o'zimizga. Bu narsa nizoga olib kelishi mumkin, lekin um um an olganda 
biz har qanday yangi holatga moslashishimizga yordam beradi.
3. M uzokaralar samarasini oshirishning yangi metodi.
Bizga m a’lumki, hozirgi kunda transatsion chiqimlar ko'chirmalar nazari- 
yasi zamonaviy iqtisodiy ilmida m uhim noinstitutsion yondashuv hisobla-
81

---

nadi. Transatsion ko'chirm alar tushunchasini ilk bor taniqli amerikalik olim 
o ‘tgan asming 30-yillarida o ‘zining “ F iratab iati” nomli kitobida keltiigan. 
Ushbu kitobda olim mavjud firmaning ierarxik tuzilishi to ‘g‘risida so‘z yurit- 
gan. Bunda bu struktura bozor iqtisodiga zid bo'ladi va bunday firmaning 
asosiy maqsadi o ‘z faoliyatida transaksional ko'chirm a kamaytirish b o ‘ladi.
Keyinchalik Kouzning familirovkasi ko‘plab o‘zgartirish va qo‘shimchalaiga 
duch keladi, ammo baribir transaksion ko'chirmalar tushunchasi iqtisod ilmi- 
da tan olinadi va hozirgi kunda juda muhim ahamiyatga ega.
Bunday yondashuvning asosiy jihati transaksiya — hozirgi kun zam o- 
naviy iqtisodiyotdagi iqtisodiy agentlaming o ‘zaro munosabatlaridir. Iqti- 
sodiyotda tan olinganidek har bir transaksiya ikir-chikirlarigacha rasmiy huj- 
jatlashtirilishini va tom onlar o ‘rtasida oddiy o'zaro tushunishni talab etadi.
Amerikalik olimlaming AQSH iqtisodiyotini tahlil qilishlariga qaraganda, 
xususiy sektor tom onidan ko‘rsatiladigan transaksional xizmatlar 23% va 
undan yuqoriga ko‘tarilgan yildan yilga (1870-1970) davlat tom onidan 
ko'rsatiladigan xizmatlar esa 13,9 % ni tashkil etadi.Umumiy o'sish esa 1870— 
1970-yillar mobaynida 54,9 % gacha ko'tarilgan. Adabiyotlarda transaksional 
ko'chirm alarning 5 asosiy shakli ko‘rsatiladi:
• m a’lumot qidirish chiqimlari (bunda mavjud bozordagi ahvol tahlili 
to ‘g‘risidagi m a’lumotlarni yig'ish uchun ketadigan vaqt va resurslarga keta- 
digan chiqimlar;
• muzokaralar olib borish uchun chiqadigan chiqim;
• tovar va xizmatlar sifati va qiymatini o'lchash bilan bog‘liq chiqimlar;
• mulk huquqi himoyasiga ketadigan chiqm lar (sud, arbitraj, davlat 
boshqaruv organlari ham da buzilgan huquqlam i tiklash bilan bog'liq chi­
qimlar);
• opportunistik munosabat bilan bog‘liq chiqimlar (adolatsiz m unosa- 
bat, kontrakt shartlarini buzish yoki bir tom onlam a manfaatni ko‘zlashga 
qaratilgan).
Bizga m a’lumki, har bir iqtisodiy agent faoliyatida m uzokaralar olib 
borish jarayoniga ketgan chiqimlar transaksion chiqimlaming ajralmas qis- 
mi hisoblanadi. Haqiqatda ham, deyarli har bir iqtisodiy bitim tuzish uchun 
muzokaralar olib borish zarur hisoblanadi. Yuqoridagi chiqimlarni tejash- 
ning yagona mavjud usuli bu tipovoy shartnomalardan foydalanish. Am m o 
shartnoma shartlari bilan tanishish va rozilik berish paytida bunday stan- 
dart yechimlar kam foydali hisoblanadi. Tom onlar manfaatini hisobga olib, 
ziddiyatli vaziyatlaming oldini olish va ham m a narsani oldindan kelishib 
olish uchun zarur bo'lgan m uzokaralar iqtisodiyot olimlarining izlanishla- 
rida asosiy obyekt hisoblanadi. Bunday izlanishlar psixologiya, sotsiologiya, 
politologiya, boshqaruv nazariyasi sohasidagi olimlar uchun ham aktualdir. 
Yuqoridagi har bir sohadagi izlanishlarda ham izlanish m eto d id an biri 
matematik metodlashtirishdan foydalaniladi.
82

---