M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»

Vergi, gömrük işi və mühasibat işi / qanun, qərar və təlimatlar 
toplusu. - 
Bakı: «Elm və həyat» nəşriyyatı, 1997, s. 211. 
276 

---

Bu ill
ər ərzində xarici ticarətin liberallaşdıniması 
sah
əsində verilən fərman və qəbul edilmiş qərarlar ölkədə xarici 
ticar
ətin inkişafına müsbət təsir göstərdi. Lakin bütün bunlara 
baxmayaraq, hazırda Azərbaycanda xarici ticarətin əsaslı 
probleml
əri qalmalıdır. Əvvəla, ticarət əlaqələrinin sahə və 
coğrafi strukturu qeyri-təkmildir. Belə ki, Azərbaycanın idxal-ixrac 
əməliyyatlarının əsas hissəsi Rusiya, İran və Türkiyənin payına 
düşür və son illərin təcrübəsi göstərir ki, müəyyən şəraitdə belə 
monopolizm siyasi v
ə İqtisadi təzyiqə çevrilir. İkincisi, ticarət 
əlaqələrinin tərkibində xammal, aralıq məhsul, yarımfabrikatlar 
üstünlük təşkil edir. Dünya təcrübəsi sübut edir ki, xarici ticarət 
strukturunun bir v
ə ya iki məhsuldan ibarət olması ölkənin xarici 
ticar
ətini həmin məhsulların dünya bazarındakı konyuktura 
v
əziyyətindən asılı edir. Deməli, Azərbaycan ixracının əsasını 
neft m
əhsulları təşkil etdiyindən neft ixrac edən ölkələrdəki 
İqtisadi və siyasi dəyişiklik, neft məhsullarına dünya bazarında 
olan t
ələb və təklifin dəyişməsi respublikanın xarici ticarətinə 
güclü təsir edir. Bu proseslərin nəticəsidir ki, 1998-ci ilin 
əvvəlindən başlayaraq dünya bazarında neftin qiymətinin 
düşməsi Azərbaycan iqtisadiyyatına, əsasən də xarici ticarət və 
büdcə gəlirinə əsaslı zərbə vurdu. Şübhəsiz ki, Azərbaycanın 
yaxın müddət ərzində ixracda hazır məhsulların xüsusi çəkisini 
lazımi səviyyəyə qədər artırmaq üçün real imkanları yoxdur, bizim 
dünya bazarlarında satıla biləcək hazır məhsul istehsal edən 
texnika v
ə texnologiyamız yoxdur. Ancaq ölkədə xarici ticarətin 
strateji inkişaf proqramında əsas məqsəd ixracda hazır 
m
əhsulların payının ilbəil artırılması olmalıdır. Bunun üçün isə 
respublikamızda ixraca yönələ biləcək məhsul istehsal edən 
sah
ələr hər vasitə ilə - həmin sahələrə investisiya qoyuluşlan- 
277 

---

nın stimullaşdırılması, subsidiyalar verilməsi, gömrük-vergi 
güzəştləri edilməsi, pul-kredit və valyuta siyasəti ilə inkişaf 
etdirilm
əlidir. Göstərmək lazımdır ki, Azərbaycanın xarici iqtisadi 
əlaqələrinin formalaşması və inkişafında ölkənin sənaye 
potensialı mühüm rol oynayır. Hələ keçmiş SSRİ dövründə 
Az
ərbaycan Respublikasının sənaye sahələrində 1083 istehsal 
v
ə elmi- istehsalat birlik, kombinat və müəssisələr fəaliyyət 
göstərmişdir. Məhz bu müəssisələrin potensialından istifadə 
ed
ərək dünya bazarında rəqabətə davam gətirə biləcək məhsul 
ixracını ilbəil genişləndirmək mümkündür. 
Ticar
ətin 
dövlət 
t
ərəfindən 
t
ənzimlənməsini 
t
əkmilləşdirmək, ixrac potensialını genişləndirmək, respublika 
iqtisadiyyatının 
dünya 
təsərrüfat 
sisteminə 
inteqrasiya 
olunmasını sürətləndirmək, daxili bazarda sağlam rəqabət mühiti 
yaratmaq v
ə istehlakçıların hüquqlarının qorunmasını təmin 
etm
ək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının prezidenti 23 iyul 
1999-cu ild
ə ((Azərbaycan Respublikasında 1999-2000-ci illər 
üçün ticarətin inkişafı üzrə Dövlət Proqramının təsdiq edilməsi 
bar
ədə» 
fərman 
imzalamışdır. 
Proqramda 
ticarətin 
t
ənzimlənməsi, ticarət sisteminin formalaşdırılması, istehsalçı və 
istehlakçı hüquqlarının qorunması, xidmət səviyyəsinin 
yüksəldilməsi, əlverişli idxal-ixrac şəraiti yaradılması üzrə konkret 
t
ədbirlər nəzərdə tutulur. Həmin tədbirlərin həyata keçirilməsi 
daxili bazarın dinamik tarazlı inkişafı üçün əlverişli şərait yarada 
bil
ər. 
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq iqtisadi 
münasibətlər sistemində yeri və rolunun ümummilli mənafelərə 
uyğunlaşdırılması, dünyanın inkişaf etmiş ölkələri ilə mütərəqqi 
texnika, texnologiya v
ə ticarət sahəsində münasibətlərin 
qurulması son dərəcə vacibdir. Bu onunla şərtlənir ki, müasir 
278 

---

dövrdə baş verən keyfiyyət dəyişiklikləri beynəlxalq iqtisadi 
inteqrasiyanı milli iqtisadiyyatın inkişafının zəruri şərtinə 
çevirmişdir. Hazırda bütün ölkələr üçün eyni qanunlara tabe olan 
qlobal iqtisadi sistemin - 
dünya təsərrüfat sisteminin təşəkkülü 
prosesi gedir. Bel
ə şəraitdə Azərbaycan Respublikasının iqtisadi 
siyas
əti yalnız o vaxt səmərəli ola bilər ki, o digər ölkələrin iqtisadi 
strategiyaları ilə dəqiq uzlaşdırılmış olsun. Dünya təsərrüfat 
sistemin
ə fəal surətdə qoşulmaqla Azərbaycan, bir tərəfdən 
c
əmiyyətin tələbatını daha dolğun ödəmək və iqtisadiyyatın 
s
əmərəli strukturunu Azərbaycan Respublikası beynəlxalq 
münasibətlərin yaratdığı bu geniş imkanlardan faydalanmaq 
m
əqsədilə son illər dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunması 
bar
ədə önəmli işlər görmüş və müsbət nəticələr əldə etmişdir. 
1993-2000-ci ill
ərdə Azərbaycan hökuməti dünyanın 30-dan artıq 
dövləti, o cümlədən iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətləri ilə 
ticar
ət-iqtisadi əməkdaşlıq haqqında müxtəlif saziş və 
müqavilələr imzalamışdır. ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya, Çin, 
Özbəkistan, Türkmənistan, Gürcüstan, Ukrayna, Rumıniya və 
Moldova il
ə imzalanmış dövlətlərarası sazişlərin yerinə yetirilməsi 
q
ədim ipək yolunun bərpasına səbəb olacaqdır ki, bu da 
Az
ərbaycan Avropa-Qafqaz-Asiya transmilli nəqliyyat dəhlizinin 
m
ərkəzinə çevirəcəkdir. 
Az
ərbaycan Respublikası Beynəlxalq Valyuta Fondu, 
Dünya Bankı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, İslam 
İnkişaf Bankı, Ümumdünya Ticarət təşkilatı və digər nüfuzlu 
beyn
əlxalq təşkilatlarla sıx əlaqələr yaradıb, bir sıra beynəlxalq 
saziş və müqavilələrə qoşulub, MDB, Avropa Birliyi, Qara dəniz 
İqtisadi Əməkdaşlıq təşkilatı, Xəzəryanı dövlətlər birliyi, Ümum- 
qafqaz evi, QUÖAM və s. kimi iqtisadi birliklərə daxil olmuşdur. 
279 

---

Bel
əliklə, ölkənin xarici iqtisadi əlaqələri dinamik inkişaf edir və 
dünya iqtisadi sisteminə qovuşması prosesi daha da sürətlənir. 
Milli iqtisadiyyatın dirçəldilməsi və dinamik inkişaf 
etdirilm
əsinin əsas istiqamətlərindən biri xarici ölkələrlə iqtisadi 
inteqrasiyanın dərinləşdirilməsi və möhkəmləndirilməsi, xüsusilə 
d
ə MDB ölkələri ilə pozulmuş iqtisadi əlaqələrin bərpasıdır. 
Az
ərbaycan Respublikası özünün gələcək tərəqqəsini 
t
əmin etmək, səmərəli bazar iqtisadiyyatını formalaşdırmaq üçün 
Avropa Birliyi üzvü olan dövlətlər.ilə sıx İnteqrasiya əlaqələrinə 
girm
əlidir. Avropa İttifaqının üzvü olan ölkələrin hamısı, yüksək 
s
əviyyədə inkişaf etmiş mədəniyyətə, incəsənətə, sənaye və 
k
ənd təsərrüfatı istehsalına, yüksək həyat səviyyəsinə 
malikdirl
ər. 
Lf
Avropa Birliyi Dövlətlərində sənaye və kənd təsərrüfatı 
İstehsalının təşkili vahid proqram üzrə aparılır, ölkələr arasında 
mallar mane
əsiz - gömrük baryerləri olmadan hərəkət edir, 
qiym
ət siyasəti dünya bazarları qiymətlərinə uyğunlaşdırılır. 
Birliyin üzvü olan ölkələrin birgə təsdiqlədiyi müqaviləyə əsasən 
k
ənd təsərrüfatı gəlirlə işləməli, əhalini münasib qiymətlərlə və 
keyfiyy
ətli ərzaq malları ilə təchiz etməli, ətraf mühitin 
qorunmasını təmin etməlidir. Azərbaycanın Avropa Birliyinə daxil 
olması mütərəqqi texnika və texnologiyanın respublikamıza 
g
ətirilməsinə real imkan yaradacaq və bu da iqtisadiyyatımızın 
ümumi yüksəlişinə müsbət təsir göstərəcəkdir. 
Xarici ticar
ət sahəsində aparılan dəyişikliklərin strateji 
istiqam
əti 
onun 
liberallaşdırılmasından, 
əsassız 
m
əhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasından və İnzibati idarəetmə 
sisteminin iqtisadi metodlarla 
əvəz olunmasından ibarətdir. Xarici 
ticar
ətin beynəlxalq normalar səviyyəsində təşkilini təmin etmək 
m
əq 
280 

---

s
ədilə Azərbaycan Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (ÜTT) 
tamhüquqlu üzvü olmaq niyyətindədir. 1998-ci İlin iyul ayında 
Az
ərbaycan Respublikası Ümumdünya Ticarət Təşkilatında 
müşahidəçi statusu almışdır. Artıq Azərbaycan xarici ticarət 
rejimi haqqında memorandum hazırlayıb ÜTT-yə təqdim etmişdir 
v
ə yaxın vaxtlardan onun ÜTT-yə üzv olması gözlənilir. 
Memoranduma xarici İqtisadi fəaliyyətə aid bütün qanunvericilik 
aktları daxildir. ÜTT-yə daxil olmaqla Azərbaycan öz 
iqtisadiyyatının 
üstünlüklərini 
reallaşdırmaq 
imkanları 
qazanacaq, ticar
ət şəraitini yaxşılaşdıracaq, ixracatın həcmini 
artıracaq, satış bazarlarını stabilləşdirəcək, məhsulların 
keyfiyy
ətinin yüksəldilməsinin stimullaşdırılması üçün əlverişli 
şərait əldə edəcəkdir. 
Xarici ticar
ət sahəsində islahatlar - səmərəli İdarəetmə 
strukturunun v
ə ticarətin müasir infrastrukturunun yaradılmasını, 
xarici ticar
ətin hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsini, habelə 
ixracın və idxalın strukturunun təkmilləşdirilməsini tələb edir. 
Beyn
əlxalq standartlara cavab verən əmtəə birjalarının, 
biznes m
ərkəzlərinin, ticarət sisteminin normal fəaliyyətini təmin 
ed
əcək 
informasiya 
sisteminin 
v
ə 
müasir 
ticarət 
İnfrastrukturunun yaradılması istiqamətində əməli tədbirlər 
h
əyata keçirilməlidir. Eyni zamanda ixrac potensialının inkişafı, 
xüsusi ticarət zonalarının təşkili və ixracın stimullaşdırılması 
üçün tədbirlər görülməlidir. 
Görülən tədbirlər nəticəsində xarici ticarətdə pozitiv 
meyll
ər güclənəcək və bu sahənin göstəriciləri dünya standartları 
s
əviyyəsinə çatdırılacaqdır. 
Müasir dövrdə Azərbaycanın xarici əlaqələr sistemində 
bir sıra problemlər və mənfi meyllər də vardır ki, bu da ölkənin 
dünya iqtisadiyyatına səmərəli inteqrasiyasına mane olur. Son 
ild
ə xarici 
281 

---

ticrr
ət əlaqələrində müstət saldonun olmasına baxmayaraq, xa'lui 
ticar
ətin sahə və co grafi strukturu hələ də təkmil deyildir. Buk 
nunla 
əlaqədar ölkə qai şısında duran ən baş! ca vəzifələrdən biri i 
xrac v
ə idxal strukturur un təkmilləşdlrilməsidi.. 
Respublikanın sən lye müəssisələrində stehsal olunan bir 
ço.x məhsulların keyfi^ yəti dünya standartlarına cavab vermir və r 
^qab
ət qabiliyyət ii deyildir. Məhz bu səbəblərdən də İxracatı. ı 85 
faizd
ən çoxu xammal və arahq məhsullarının payına düşLT, 
İdxalın struktuıunda İsə ərzaq məhsullarının xüsusi çəkisi yük 
>
əkdir. Bununla yanaşı respublikanın mövcud iqtisadi potensial bir 
t
ərəfdən i>;racın strukturunda hazır məhsulların xüsusi çə k’sini 
artırmağa, digər tərəfdən is o idxalı əvəz edə bilən məhsL I 
istehsalının t aşkilinə əlverişli Z:-min yaradır. Bu baxımdan xarici 
ölkələrlə i v/estisiya əməkd; ı ?lığı son dərəcə zəruridir. 
Az
əıbaycana xaıi:i investisiya axııvnın güclənməsi gələcəkdə 
hazı' məhsul is 13hsalını və müv? fiq olaraq ixracın artımını təmin 
ed
əcəkdir. 
Qeyd etm^k lazı ndır ki, hələlik /azərbaycan 
iqtisadiyyatının dünya bazar ndar asılılığı yüksəkdir. Belə ki, 
iqtisadi çə- hətdən inkişaf etrniş ABŞ və Yaponiy- kimi dövlətlərdə 
xarici ticar
ət dövriyyəsinir; ümumi daxili məhrulda xüsusi çəkisi 15- 
16 faiz t
əşkil etdiyi həldn bu göstərici. \zərbaycanda 41 faizə 
b
ərabərdir. Bu isə rs i3pu')likadci istehsalın strukturunun daxili 
t
ələbata uyğun olmamas ı və ml’li iqtisaıliyyatın potensialından 
tam istifad
ə edilməməsi ilo əlaqadardır. 
Bel
əliklə, respublika ıın d< ):ili bazannın vəziyyəti 
q
ənaətbəxş deyildir. Bunun əsas səbəbi idxalın və ixracın 
strukturunun t
əkmil olmamasıdır. Be ə ki, lazırda ixracatın əsasını 
enerji daşıyıcılan və xammal məhsullar, idxalın əsasını isə ilkin 
t
ələ 
282 

---

bat malları, rabitə-nəqliyyat avadan lu ıları və ərzaq məhsulları 
t
əşkil edir. 
Hazırda Azərbaycanın xarici tıa ırət sahəsində ən böyük 
probleml
ərindən biri də məhsulların satılmamasıdır. Belə ki, 
keçmiş SSRİ respublikalanndakı satış bazarlannın müxtəlif 
s
əbəblərdən itirilməsi, əvvəllər ixrac üç i 
1
n
əzərdə tutulan 
m
əhsulların satiimamasına gətirib çıxanb. E u problemin ən 
optimal h
əlli yollanndan biri iqtisadiyyatda str 
J 
ctur islahatlarının 
aparılmasıdır. Bununla da məhsulları satıla t i məyən zavodlann 
istehsal yönümü dəyişdirilərək daxili bazar 
i a
daha çox ehtiyac 
duyulan v
ə ya dünya bazannda satıla bik c ək məhsullann 
istehsalı ilə əvəz etmək vacibdir. Ümumiyyətlə, icarət əlaqələri 
ölkənin potensial imkanlan və iqtisadiyyatın da < li tələbatı ilə 
dünya təsərrüfat əlaqələri sisteminin, BƏB-in tək t ləri və dünya 
bazannm v
əziyyəti ilə formalaşdırılmalıdır. Eyni Z8 ianda dünya 
iqtisadiyyatında apancı mövqe tutmaq üçün akiy xarici fəaliyyət 
apa- 
nlmalıdır. Ticarət əlaqələri quruluş etlba. i ə çoxşaxəli olmalı, 
ticar
ət əlaqələrinin inkişafı üçün şərait yarac ılmalıdır.