M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»

' AX'Mum. Mcc.u'doaanuc. o npupodc u npwuiHhi 6o.’amcmea ıtapodoa.
 A/., 
1962. 
78 

---

edilir ki, h
ər bir ölkənin bütöv ixracı bütöv idxalı qabaqlayır. 
Beyn
əlxalq dəyərin formalaşması qanunu və ya «beynəlxalq 
d
əyər nəzəriyyəsi» C.S.Millin xidmətidir. Beynəlxalq dəyər 
n
əzəriyyəsi göstərir ki, ölkələr arasında mübadiləni optimallaşdı- 
ran qiym
ət fəaliyyət göstərir. 
Nisbi üstünlük nəzəriyyəsi ölkələr arasında istehsal 
x
ərcləri arasında fərq olduğunu göstərir. Lakin nə üçün ölkələr 
arasında fərq olduğunu göstərmir. İqtisadçıların fikrincə, ölkələr 
arasında istehsal xərclərindəki fərq ilk növbədə, məhsul 
istehsalında olan müxtəlif amillər və nisbətlərdir. 
İkincisi isə milli istehsal fərqləri, müxtəlif istehsal amilləri - 
əmək, torpaq, kapital, həmçinin bu və ya digər əmtəələrə aid olan 
müxtəlif tələblərlə əlaqədardır. 
Xekşer-Olin nəzəriyyəsinə görə, ölkələr xeyli istehsal 
m
əsrəfləri tələb edən məhsullar ixrac etməyə cəhd edirlər. Buna 
müvafiq olaraq, az məsrəf tələb edən əmtəələr çox məsrəf tələb 
ed
ən məhsullara mübadilə edilir. Nəticədə açıq şəkildə bol olan 
amill
ər ixrac edilir, istehsalın defisit amilləri isə idxal olunur. 
Xekşer-Olin nəzəriyyəsi beynəlxalq ticarətin əksər qanu- 
nauyğunlaqlarını müvəffəqiyyətlə izah edir. Ölkələr həqiqətən o 
m
əhsulları ixrac edirlər ki, həmin məhsulların istehsalı üçün artıq 
ehtiyatlar mövcuddur. Lakin beynəlxalq ticarətin bütün növləri 
Xekşer-Olin sxeminə uyğun gəlmir. Sənaye cəhətdən inkişaf 
etmiş ölkələrin istehsal ehtiyatlarının strukturu tədricən 
b
ərabərləşir. Dünya ticarətinin ağırlıq mərkəzi ayrı-ayrı ölkələr 
üzrə qarşılıqlı bərabər səviyyəli ticarətdən keçir. 
1948-ci ild
ə Amerika iqtisadçıları P.Samuelson və 
V. 
Stolper Xekşer-Olin nəzəriyyəsini təkmilləşdirərək öz 
n
əzə- 
79 

---

riyy
ələrlni yaratdılar; istehsalda birtərəfli amil olduqda, texnikanın 
b
əsitliyi, rəqabətin təkmilləşməsi və əmtəələrin tam mobil- liyi 
n
əticəsində beynəlxalq mübadilədə ölkələr arasında istehsal 
amill
əri üzrə bərabərlik (ekvivalentlik) prinsipi gözlənilir. 
D.Rikardo n
əzəriyyəsinə əsaslanan Xekşer-Olin və Sa- 
muelson t
ərəfindən əlavə olunan ticarət nəzəriyyəsi ticarətə 
sad
əcə mübadilə kimi deyil, qarşılıqlı mübadilə kimi, həmçinin 
ölkələr arasında inkişaf səviyyələrində olan fərqi azaltmaq 
vasit
əsi kimi baxılır. 
Xarici ticar
ət nəzəriyyəsi Amerika iqtisadçısı V.Leontyev 
t
ərəfindən inkişaf etdirilmiş və bu «V.Leontyev paradoksu» 
adlandırılmışdır. 
Paradoksun m
ənası ondan ibarətdir ki, Xekşer-Olin 
n
əzəriyyəsindən istifadə edərək, Leontyev göstərmişdir ki, 
müharibədən sonrakı illərdə Amerika iqtisadiyyatı daha çox əmək 
v
ə kapital tələb edən sahələr üzrə ixtisaslaşmışdır; Başqa sözlə 
des
ək, Amerikada ixrac idxala nisbətən daha çox əmək tutumlu, 
az kapital tutumlu olmuşdur, bu nəticə Amerika iqtisadiyyatı 
haqqında olan təsəvvürlərlə ziddiyyət təşkil edirdi. Ümumi rəyə 
görə, o həmişə kapital artıqlığı ilə xarakterizə olunur və Xekşer- 
Olin n
əzəriyyəsinə görə, ABŞ yüksək kapital tutumlu malları ixrac 
edir, idxal etmir. 
Son ill
ərdə Leontyev nəzəriyyəsi geniş əks-səda 
doğurmuşdur. Müxtəlif ölkələrin iqtisadçıları bu barədə 
müzakirələr apararaq, «Leontyev paradoksu»nu izah etməyə 
başlayıblar. Nəticədə nisbi üstünlük nəzəriyyəsi beynəlxalq 
ixtisaslaşmaya təsir edən əlavə amilləri nəzərə almaqla daha da 
inkişaf etdi. Bu amillərə aşağıdakıları - istehsal amillərinin 
müxtəlifliyini, hər şeydən əvvəl işçi qüvvəsinin peşəyönümü və 
onun s
ə- 
so 

---

viyy
əsini, təbii resursların əhəmiyyətli rolunu, beynəlxalq 
ixtisaslaşmaya dövlətin xarici ticarət siyasətinin təsirini və s. aid 
etm
ək olar. 
Müharibədən sonrakı illərdə dünya təsərrüfatında və 
beyn
əlxalq münasibətlər sistemində baş verən dəyişikliklər, 
klassik nisbi üstünlük nəzəriyyəsinə uyğun olmayan bəzi amillərin 
meydana g
əlməsinə səbəb oldu. Bu yeni amillər klassik 
n
əzəriyyəni inkar etmir, əksinə bu və ya digər dərəcədə 
beyn
əlxalq iqtisadi münasibətləri yeni reallıqlarla zəngilləşdirir. 
Beyn
əlxalq ticarətin müasir nəzəriyyələrindən biri də 
Q.Xafbauer 
v
ə 
R.Vernonun 
(ABŞ) 
«texnoloji 
fərq» 
konsepsiyasıdır. Bu konsepsiyanın müəllifləri müxtəlif ölkələrdə 
bu v
ə ya digər məhsul istehsalını və onların ixracında olan 
f
ərqlərin müvəqqəti olduğunu qeyd edirlər. Yeni məhsul 
istehsalını mənimsəyən ölkələr digər ölkələrə nisbətən nisbi 
üstünlüyə malikdirlər və nəticə etibarilə hər hansı məhsul 
istehsalında İnhisar istər daxili tələbatı, istərsə də xarici tələbatı 
ödəyir. 
B
əzi iqtisadçılar istehsal miqyasının səmərəliliyindən 
istifad
ə etməklə, beynəlxalq ticarətin mexanizmini açırlar. Bu 
n
əzəriyyənin tərəfdarları B.Omenlə yanaşı R.Drize, P.Krüqman, 
Q.Xafbauer v
ə b.-dır. Bu nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarətdir 
ki, böyük daxili bazara malik olan ölkələr o məhsulları ixrac 
ed
əcəklər ki, onların səmərəliliyi irimiqyaslı istehsalda əldə 
olunan q
ənaətlə müəyyən edilir. Beynəlxalq ticarət hər hansı 
ölkənin 
İstənilən 
bazarına 
nisbətən 
h
əmin 
bazarı 
genişləndirməyə, 
vahid 
inteqrasiya 
edilmiş 
bazarın 
formalaşmasına imkan verir. Məhdud daxili bazara malik olan 
ölkələr beynəlxalq miqyasda böyük ehtiyac olmayan məhsullar 
istehsal edirl
ər. 
81 

---

istehsal miqyasının səmərəliliyi nəzəriyyəsi universal 
deyildir, bel
ə ki, o xarici ticarətin yalnız müəyyən nomenkla- 
turasını əhatə edir. Bu isə öz növbəsində istehsal miqyasının 
s
əmərəliliyinin reallaşdırılması, istehsalın təmərküzləşməsi, 
firmaların ihləşdihlməsl ilə əlaqədar onların inhisara çevrilməsilə 
bağlıdır. Buna müvafiq olaraq bazarların strukturu və onların 
f
əaliyyət mexanizmi də dəyişir. 
A
merika alimi M.Porter müasir beynəlxalq ticarətin 
inkişafını müəyyən edən yeni amilləri müəyyənləşdirməyə cəhd 
göstərmişdir. 
Onun beyn
əlxalq rəqabətin öyrənilməsinə həsr edilmiş 
əsərlərində inkişaf etmiş iri sənaye ölkələrində müasir xarici 
ticar
ətin inkişafını müəyyən edən 4 mühüm parametr öz əksini 
tapır: istehsal amilləri; tələbin şərtləri; yaxın və uzaq xidmət 
sah
ələri; firmaların strategiyası və rəqabəti. 
M.Porter göstərir ki, ölkənin İstehsal amilləri irsən keçmir 
v
ə geniş istehsal prosesi nəticəsində yaranır. Tələbin şərti - bu 
firmaların inkişafını müəyyən edən bazarın tələbidir. 
Xarici ticar
ətin inkişafını müəyyən edən üçüncü əlamət isə 
mövcud komponentll, yüksək professionallığa, geniş İstehsal 
ənənələrinə malik vasitələrlə əhatə-təmin olunma amilidir. 
Dördüncü parametr - firmaların strategiyası və rəqabətdir. 
R
əqabət strategiyası hazırlanarkən, firmalar öz sahələrində 
s
əmərəli və uzunmüddətli rəqabət aparmaq üçün imkanlar 
axtarırlar. M.Porter göstərir ki, «Universal rəqabət strategiyası 
mövcud deyildir, yalnız sənayenin konkret sahəsinin fəaliyyəti, 
v
ərdiş və kapitalın razılığı ilə konkret firmalar müvəffəqiyyətlər 
qazana bil
ər». M.Porterin tədqiqatları rəsmi bəraət qazanmışdır. 
O ABŞ, Avstraliya, Yeni Zellandiyanın milli məhsullarının 
82 

---

r
əqabət qabiliyyətlərinin artırılması üçün dövlət siyasətinin işlənib 
hazırlanması üçün, praktiki tövsiyələrin işlənib hazırlanmasında 
iştirak etmişdir. 
Dünya iqtisadiyyatında beynəlxalq korporasiyaların rolu 
artır və bu ticarət mübadiləsinə keyfiyyətcə təsir edir. Beynəlxalq 
ticar
ət əməliyyatları, xüsusən də nisbi üstünlük nəzəriyyəsi təsdiq 
edir ki, xarici ticar
ət münasibətlərinin inkişafı nəticəsində, ixraca 
yönəlmiş istehsal sahələrində istehsalın artımı ilə əlaqədar olaraq 
onda i
ştirak edən bütün ölkələr mənfəət əldə edirlər. 
Bu tezisin 
əsaslandırılmasında «xarici ticarət multiplika- 
toru» mühüm rol oynayır. Bu nəzəriyyəyə uyğun olaraq, xarici 
ticar
ətdən alınan səmərə (xüsusən ixracdan) milli gəlirin inkişaf 
dinamikasına, əhalinin məşğuliyyətiinə, istehlak səviyyəsinə, 
investisiya f
əaliyyətinə aktiv təsir edir. O, müəyyən əmsalla - 
multiplikatorla hesablana v
ə əks oluna bilər. İlk növbədə ixrac 
sifarişləri məhsul istehsalını çoxaldır, buna müvafiq olaraq bu 
sifarişi yerinə yetirən dövlətdə əmək haqqı artırılır. Sonra isə 
ikinci istehlak m
əsrəfləri gəlir. 
Lakin heç də həmişə ixracın artımı əlverişli nəticələrə 
g
ətirib çıxarmır. Amerikalı iqtisadçı Y.Bxaqvatinin göstərdiyi kimi, 
xammal İxracının genişlənməsi, bununla da iqtisadi artımın 
əmələ gəlməsi ticarət şərtlərinin pisləşməsinə və əhalinin həyat 
s
əviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb ola bilər. Xammal ixracının 
sürətlə artması ilə məhz bu məhsulun dünya miqyasında qiyməti 
el
ə düşə bilər ki, bu da iqtisadi artımdan alınan səmərəni heçə 
endir
ə bilər. 
İstehsal amillərinin tez-tez dəyişməsi ilə bağlı, xarici 
ticar
ətin inkişaf nəticələrinə xüsusi diqqət vermək lazımdır. Uzun 
8.3 

---

müddət istehsal amilləri daimi qalmırlar, belə ki kapital yığımı 
çoxalır, istehsal dövriyyəsinə isə yeni faydalı qazıntılar, yeni 
ərazilər cəlb olunur. 
90-
cı illərin ortalarında dünya ticarətinin sürətli artımı 
ABŞ, İtaliya, Kanada və İspaniyada idxalın artım sürəti, qrup 
ölkələr arasında isə ticarətin genişlənməsi, həmçinin inkişaf etmiş 
ölkələrdə - Uzaq Şərq regionunda, Yaponiyada və Latın 
Amerikasında təsərrüfat konyukturasının sürətlə artımı ilə 
əlaqədardır. 
T
əxmini hesablamalara görə, əgər dünya miqaysında 
ticar
ət qadağaları ləğv edilərsə, on il ərzində əmtəə bazarlarının 
h
əcmi hər il orta hesabla 6% artacaqdır. Bu isə 60-cı ildən 
başlayaraq indiyə qədər olan dövr üçün ən yüksək göstərici 
olacaqdır. 
XX 
əsrin ikinci yarısından etibarən dünyada ticarət 
olduqca qeyri-b
ərabər İnkişaf etməyə başlamışdır. Bu isə öz 
növbəsində dünya bazarında qüvvələr nisbətinə təsir etmişdir. 
Ayrı-ayrı ölkələrin həlledici mövqeyi (xüsusən ABŞ-ın) 
azalmışdır. Məsələn, əgər 1953-cü ildə dünya ixracının 20%-i bu 
ölkənin payına düşdüyü halda, 1990-cı ildə onun payına cəmi 
1/8%i düşmüşdür. Öz növbəsində Almaniyanın ixracı ABŞ-a 
yaxınlaşmış, bəzi illərdə isə hətta onu ötmüşdür. 
80-
cı illərdə Yaponiya beynəlxalq ticarətdə əhəmiyyətli 
sıçrayış etdi. 1983-cü ildə o, maşın və avadanlıq ixracına görə 
dünyada birinci yerə çıxdı. Yaponiya hal-hazırda avtomobil, 
m
əişət elektronikası, audio-video texnikasının ixracına görə digər 
ölkələri əhəmiyyətli dərəcədə qabaqlayır. Yaponiya ixracının 
1/3-
ü ABŞ-ın payına düşür. ABŞ-ın Yaponiya ilə ticarətində defisit 
il 
ərzində 50-60 mlrd, dollar təşkil edir. 
84 

---

Beyn
əlxalq ticarətdə ABŞ-ın rolunun azalması Amerika 
istehsalının rəqabət qabiliyyətinin azalması ilə əlaqədardır. 80- ci 
ill
ərin axırı 90-cı illərin ortalarından başlayaraq beynəlxalq 
kommersiya sövdələşmələrində iştirak etmək istəyən 200 
Amerika kompaniy
asından təxminən yarısı müvəffəqiyyətsizliyə 
uğramışlar. Bu dövr ərzində Yaponiya beynəlxalq rəqabət 
qabiliyy
ətində liderliyi ələ aldı. Bu dövr ərzində ona «yeni sənaye 
ölkələri» - Sinqapur, Honkonq, Tayvan birləşdi. Lakin 90- cı illərin 
ortalarında ABŞ rəqabət qabiliyyətliyinə görə yenidən liderliyi ələ 
aldı. ABŞ hökuməti 90-cı ilin birinci yarısında dünya bazarında 
r
əqabət qabiliyyətini yüksəltmək üçün Amerika şirkətlərinə imkan 
yaratdı. Xüsusən, ticarəti əlaqələndirmək və ona təsir etmək üçün 
şura yarandı. 1992-1994-cü illərdə informasiya vasitələri və işçi 
qrupları şəbəkəsi yarandı. Bunlar bir çox geniş dairəli məsələlərin 
h
əllində: ixracı maliyyələşdirmək və xarici bazarlarda Amerikanın 
kiçik firmalarının fəaliyyətinə kömək üçün iştirak edirlər. 
Nüfuzlu beynəlxalq reytinqə görə, 90-cı illərin ortalarında 
r
əqabət qabiliyyəti reytinqinə görə ABŞ liderlik edirdi. Onun 
ardınca Sinqapur, Honkonq, həmçinin Yaponiya gəlir. Demək 
lazımdır ki, Yaponiya 6 il müddətində birinci yerdə gedirdi. Fransa 
17-
ci, Çin 34-cü, Türkiyə 40-cı, Rusiya isə 48-ci yerdə gedirdi. 
Bel
ə dünya təsnifatının əsasında 378 müxtəlif meyar 
durur. Bu meyarlar is
ə hər şeydən əvvəl əhalinin hər nəfərinə - 
(adambaşına) düşən gəliri, inflyasiya səviyyəsini və bununla da 
xarici ticar
ət balansını xarakterizə edir. Bundan başqa həmçinin 
ölkənin faydalı qazıntılarına, infrastrukturanın inkişaf səviyyəsinə, 
kommunikasiya şəbəkələrinin inkişafına və s. amil 
85 

---

l
ərə də fikir verilir. Obyektiv amillərdən başqa, dünyada mövcud 
olan 21 min iri s
ənaye müəssisələrinin sorğularının nəticələri də 
n
əzərə alınır. 
Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, XXI əsrin birinci 
onilliyind
ə ən rəqabətqabiliyyətli ABŞ və Asiya dövlətləri 
olacaqdır. 2030-cu ildə isə ən rəqabət qabiliyyətli üç dövlətin - 
A
BŞ, Yaponiya və Çinin olması ehtimal olunur. Sonra isə 
Almaniyanın, Sinqapurun, Cənubi Koreyanın, Hindistanın, 
Tayvanın, Malaziyanın və İsveçin^° olması ehtimal edilir. 
Bununla birlikd
ə dünya ticarətinin inkişafında ayrı-ayrı 
ölkələrin rolunu qiymətləndirərkən göstərmək lazımdır ki, 90-cı 
ill
ərdə ən iri İdxalçı və ixracçı ölkə ABŞ olmuşdur. 90-cı illərin 
ortalarında ABŞ-da milli ixrac strategiyası haqqında proqram 
q
əbul edilmişdir. ABŞ-dan sonra dünya ticarəti dövriyyəsinə görə 
Almaniya v
ə Yaponiya gəlir. Dünyanın 10 ən iri ticarət ölkələrinə, 
habel
ə - Fransa, Böyük Britaniya, İtaliya, Kanada, Hollandiya, 
Honkonq, Belçika (Lüksemburqla birlikdə) da daxildirlər. 
Çində ixrac olduqca dinamik inkişaf edir ki, bu da 80-ci 
ill
ərin axırı, 90-cı illərin əvvəllərinin göstəriciləri üzrə sübut 
olunmuşdur. 
Sinqapur, Çili, Finlandiya, Mərkəzi və Şərqi Avropa 
regionu 90-
cı illərin ortalarında ixracın inkişaf tempinə görə 
Asiyadan sonra ikinci yeri tutur. 
İnkişaf etməkdə olan ölkələr dünya bazarına əsasən 
xammal v
ə ərzaq məhsulları, həmçinin sadə hazır məhsullar 
göndərirlər. 90-cı illərin əvvəllərində dünya bazarında xammal