M. G. Safin, yu. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

6. QISHLOQ XO`JALIGI UCHUN ANTIBIOTIK MODDALARNI 
BIOSINTEZLASH TEXNOLOGIYASI 
 
Tayanch iboralar
: antibiotik, siklik, asiklik, aromatik, xinon, geterosikllar, azot 
tutuvchi geterosikllar, peptidlar, 7-xlortetrasiklin, 8-oksitetrasiklin, terravit E 
(eruvchi), terravit O (oziqaviy),
Act. Rimosis
, 
Bac licheniformis,
polipeptid 

---

- 49 - 
antibiotik, dekapeptid, D-asparagin kislota, L-asparagin kislota, L-gistidin, izoleysin, 
L-leysin, L-lizin, L-sistein, grizin, streptotripsin, beta epsilon-diamino kapron kislota, 
streptolidin, 
alfa-D-gulozalin, 
alfa-tiloza, 
N-metil-2-dezoksistreptamin, 
Act. 
hydroscopicus
, fitobakteriomitsin, streptotripsin, Actinomyces 
lavendulae,
ion-
almashinuv kolonkasi, anionit, kationit, 
Act. Polimicini
, trixotsetin, izokreton kislota, 
trixotekolon. 
 
6.1. Qishloq xo`jalik uchun antibiotik moddalarni sintezlash bo`yicha 
umumiy tushunchalar 
Antibiotiklar yoki antibiotik moddalar to`g`risidagi an`anaviy tushunchalar, 
ularni zamonaviy tibbiyot va veterinariya amaliyotida qo`llanilishi tufayli paydo 
bo`ldi. Ba`zi antibiotik preparatlar hayvonlarning o`sishini stimullashda, o`simlik 
kasalliklariga qarshi kurashda foydalanilsa, boshqalari oziq-ovqat mahsulotlarini 
konservalashda va ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishda (biokimyo, molekulyar 
biologiya, genetika, onkologiya sohalari bo`yicha) foydalanib kelinmoqda. 
«Antibiotik» atamasi M.M.Shemyakin, A.C.Xoxlovlar (1961) qalamiga mansub 
bo`lib, ularning fikricha bu xil moddalar jumlasiga har qanday organizmlarning 
modda almashinuv mahsulotlarining mikroorganizm (bakteriyalar, zamburug`lar, 
viruslar) larning nobud bo`lishi, o`sishi va rivojlanishini tanlov asosida bo`g`ib 
qo`yish xususiyatiga ega bo`lgan moddalar kiradi. 
Hozirgi kungacha ma`lum bo`lgan antibiotiklar kimyoviy tuzilishiga qarab 
quyidagi guruhlarga tasniflanadi: 
1) asiklik birikmalar (yog` kislotalari va terpenlardan tashqari); 
2) alisiklik birikmalar (jumladan tetrasiklinlar); 
3) aromatik birikmalar; 
4) xinonlar; 
5) tarkibida kislorod bo`lgan geterosiklik birikmalar; 
6) tarkibida azot tutuvchi geterosiklik birikmalar; 
7) peptidlar. 
Jami antibiotiklarning uchdan bir qismini kimyoviy tuzilishi aniqlangan, 
ularning yarmini kimyoviy sintez asosida olish mumkin. Shu sababli antibiotiklarni 
mikrobiologik uslub yordamida ajratib olish eng dolzarb masalalardan biri 
hisoblanadi. 
Mikroorganizmlar 
tomonidan 
antibiotiklarni 
sintezlanishi-antagonizmni 
namoyon bo`lishini shakllaridan biri bo`lib, evolyusiya jarayonida shakllangan va 
mustahkamlangan, ya`ni bu har bir tur uchun maxsus hisoblangan moddalar 
almashinuvini tavsiflovchi antibiotik moddalarni hosil bo`lishini ta`minlovchi irsiy 
xususiyat hisoblanadi. Antibiotik begona mikrob hujayrasiga ta`sir etib, uning 
rivojlanishiga putur yetkazadi. Ba`zi antibiotiklar bakteriyaning ko`payish davrida 
uning hujayra po`stini sintezlanishiga xalaqit yetkazadi, boshqalari sitoplazmatik 
membranalarga ta`sir etib, ularning o`tkazuvchanligini o`zgartiradi, yana uchinchi 
xillari moddalar almashinuvini ingibitorlari sifatida ta`sir ko`rsatadi. 
Hozirgi kungacha 3000 dan ziyodroq antibiotiklarning mavjudligi aniqlangan, 
lekin ulardan faqat 150 xili amaliy jihatdan foydalanilab kelinmoqda. Biz quyida 
mikroorganizmlarning metabolizm mahsulotlaridan qishloq xo`jalik hayvonlari yem-

---

- 50 - 
oziqasi tarkibiga qo`shimcha sifatida qo`shib beriladigan va o`simliklarni muhofaza 
qilish vositasi sifatida foydalaniladigan xillarini ishlab chiqarish texnologiyasiga 
to`xtalib o`tishni ma`qul deb topdik. 
Ko`p yillar davomida antibiotiklardan qishloq xo`jalik hayvonlari va 
parrandalarni o`sishini stimullovchi, o`simliklarning kasalliklariga va achish 
jarayonlari bilan bog`liq sanoat ishlab chiqarishida begona mikrofloraga qarshi 
kurash vositalari hamda oziqa mahsulotlarini konservantlari sifatida foydalanilib 
kelinmoqda. Ulardan qishloq xo`jaligida samarali foydalanish chorva mollari va 
parrandalarni kasalliklari va o`limini kamaytirish, ular tomonidan iste`mol 
qilinadigan yem-oziqani o`rtacha 5-10 % ga kamaytirish imkonini beradi. 
Cho`chqachilikda antibiotiklardan foydalanish bir yilda har 1000 bosh cho`chqadan 
qo`shimcha ravishda 100-120 s go`sht, 1000 bosh tovuqdan 15 ming donagacha
tuxum yetishtirish imkonini beradi. 
Antibiotiklarning ta`sir etish mexanizmlarini to`liq o`rganilgan deb bo`lmaydi. 
Aftidan, hayvon organizmiga antibiotiklarning past konsentratsiyadagi miqdorini 
ta`siri ikki xil omilga ko`ra: ichak mikroflorasiga ta`sir etish orqali yoki hayvon 
organizmiga bevosita ta`sir etish orqali yuz beradi 
Birinchi holatda antibiotiklar vitaminlar va boshqa biofaol moddalarning 
biosintezini ta`minlovchi hamda patogen mikroflorani rivojlanishini bo`g`ib 
qo`yuvchi foydali mikroorganizmlarni sonini oshiradi. Antibiotiklar ichakda mavjud 
bo`lgan mikroorganizmlarga ta`sir etib, ular orasida hayvon uchun kamroq ziyon 
keltiruvchi barqaror shtammlarni shakllanishiga olib keladi. Bu moddalar hayvon 
organizmi uchun zararli bo`lgan biologik faol moddalarini o`zlashtirib va patogen 
yoki shartli patogen tavsifli toksinlar hosil qiluvchi mikroblarni miqdorini 
kamaytiradi. Antibiotiklar hayvon ichagida mikroorganizmlarning siljib ko`chishini 
ta`minlaydi; ularning ta`sirida subklinik infeksiyalarning susayishi, ichakdagi pH 
ko`rsatkichini pasayishi, organizm hujayralarini bo`linishini jadallashtirishga yordam 
beradigan sirt tarangligini kamayishi kuzatiladi 
Ikkinchi holatda hayvon organizmida gormonlar ta`sirining sinergizmi kuzatilib, 
bunda o`sish gormonlaring miqdori oshadi, ovqat ist`emol qilish jarayoni tezlashadi, 
organizmning tashqi noqulay sharoitlarga moslashish qobiliyati kuchayadi. 
Antibiotiklar ta`sirida hayvonning vitaminlarga bo`lgan talabi susayadi, to`qimalar 
tomonidan vitaminlarning sintezi kuchayadi, karotindan shakarning va vitamin A 
ning sintezlanishi stimullanadi, fermentlarning sintezlanish tezligi oshadi, hamda 
chiqindi moddalar kam miqdorda hosil bo`ladi. Bundan tashqari to`qimalarning 
absorbsion qobiliyati oshib, metabolitlarni qayta ishlatilishi stimullanadi. Yem-oziqa 
preparatlari tozalanmagan, lekin produsentning quritilgan biomassasi bo`lib, uning 
tarkibida antibiotiklardan tashqari aminokislotalar, fermentlar, B guruhi vitaminlari 
va boshqa biologik faol moddalar bo`ladi. Ajratib olingan preparatlar faolligiga yoki
tarkibiga kirgan asosiy moddaning miqdoriga qarab hamda tarkibidagi vitamin B
12
ning miqdorini e`tiborga olib yoki olmasdan standartizatsiyalanadi. Sanoat miqyosida 
ishlab chiqariladigan hamma yem-oziqa antibiotiklar: 
a) terapevtik maqsadlarda qo`llanilmaydi; 
b) amaliy jihatdan ichak yo`lidan qonga so`rilmaydi; 
c) organizmda o`zining strukturasini o`zgartirmaydi; 

---

- 51 - 
d) allergiyani keltirib chiqaruvchi antigen tabiatga ega emas. 
Uzoq muddat davomida bir xil antibiotikdan foydalanish antibiotikka chidamli 
mikroorganizmlarni paydo bo`lish xavfini tug`diradi. Uni oldini olish uchun 
foydalaniladigan antibiotik moddalarni almashtirib turish yoki dastlabki darajadagi 
samarani ushlab turishni ta`minlashni hisobga oladigan antibiotiklar aralashmasini 
qo`llash lozim bo`ladi. Sanoat miqyosida ko`p yillardan buyon yem-oziqa preparati 
sifatida xlortetrasiklin asositda –biovit yoki biomitsin ishlab chiqariladi, uni tarkibida 
antibiotik va vitamin B
12
ning miqdorlari har xil bo`ladi. Keyingi paytda ishlab 
chiqariladigan yem-oziqa antibiotiklar va boshqa xil notibbiy maqsadli tavsifga ega 
bo`lgan preparatlar hisoblanadi, xususan ular jumlasiga: basitratsin, grizin, 
gigromitsin B larni kiritish mumkin. Keyingi 45 yil ichida antibiotiklardan xilma-xil 
fitopatogenlarga qarshi kurashda samarali ravishda foydalanib kelinmoqda. 
O`simliklarning fitopatogen mikroorganizmlar tomonidan zararlanish manbalari 
xilma xildir. Ekish uchun foydalaniladigan o`simlik urug`lari ham bu patogen 
mikroblar bilan zararlanadi. Antibiotik moddaning ta`sir etish mexanizmi
o`simliklarning urug`larida yoki vegetativ organlarida joylashib qolgan fitopatogen 
mikroorganizmlarni o`sishini to`xtatishi yoki o`limini keltirib chiqarishi bilan 
bog`liq. Ishlab chiqarishga tavsiya etiladigan antibiotik moddalar kasallikni keltirib 
chiqaruvchi mikrobga qarshi kuchli faollikni namoyon qilishi, o`simlik uchun 
foydalaniladigan dozaning beziyon bo`lishi, tegishli muddat oralig`ida o`zining 
antibiotik faolligini saqlay olishi va o`simlikning tegishli to`qimasiga osongina kirib 
borishi lozim bo`ladi. Fitopatogenlarga qarshi kurashda eng ko`p ishlatiladigan 
antibiotiklar jumlasiga avvalo fitobakteriomitsin, trixotsetin va polimitsinlarni kiritish 
mumkin. Oziq-ovqat sanoatida antibiotiklardan foydalanish konserva tayyorlashda 
harxil oziq-ovqat mahsulotlariga termo ishlov berish muddatini ancha qisqartiradi. Bu 
esa mahsulot tarkibidagi biologik faol moddalarni, uning shirinlik jihatlarini, 
konsistensiyasini saqlanishiga sababchi bo`ladi. Konservalashda eng samarali 
antibiotik nizin hisoblanadi. Bu antibiotik inson uchun toksik tavsifga ega emas va 
sabzavotlarga termo ishlov berishda vaqtni ikki marta kamaytirish imkonini beradi. 
Oziq-ovqat va konserva sanoatidan tashqari, tibbiyot maqsadlari uchun 
mo`ljallanmagan har qanday antibiotiklarni ishlab chiqarilishini tashkil qilinishi 
produsent-shtammni o`stirish ham, antibiotikni sintezlash ham aseptik sharoitlarda 
olib boriladi, buning uchun esa shtamm o`stiriladigan suyuqlik, uni vakuum-
bug`latilishi, quritilishi va tegishli miqdordagi qo`shimchalarni qo`shish asosida 
tayyor mahsulotni standartlash ishlarini hammasi steril holatda amalga oshiriladi. 
Antibiotiklarga qo`shimcha sifatida ishlatiladigan moddalar jumlasiga kepak, har xil 
ekinlarning to`poni va boshqa organik va anorganik tabiatga ega bo`lgan moddalar 
kiradi. Antibiotiklar ajratib olishni yo`lga qo`yishdan asosiy maqsad dastavval 
mikroblarni o`stirilishini ta`minlash, ya`ni biomassani maksimal yig`ilishiga erishish 
va bundan keyin esa antibiotiklarni hosil bo`lishini maksimumiga erishishdan iborat 
bo`ladi. Demak, ishlab chiqarishni tashkil qilishdagi birinchi bosqichda kerakli 
miqdordagi biomassani yig`ilishiga erishiladi (bunda amaliy jihatdan reaksion 
muhitda hali antibiotiklar bo`lmaydi). Antibiotiklar ikkinchi bosqichda va asosiy 
fermentyorlarda hosil bo`la boshlaydi, buning uchun ilgarigiga qaraganda 2-3 marta 
ko`proq vaqt sarflanadi. 

---

- 52 -