M. G. Safin, yu. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

 
7.5. Boverin preparatini ajratib olish texnologiyasi 
Entomopatogen boverin preparatini chuqurlashgan uslubda ko`paytirib o`stirish
va yuza qismli ko`paytirib o`stirish uslubida ajratib olish mumkin. Boverinni 
chuqurlashgan uslubda ajratib olinganda barcha bosqichlardagi jarayonlar aseptik 
sharoitda olib boriladi. Bu bochqichlardan eng muhimi ekish materialini tanlab olish 
hisoblanadi. Dastlabki material 
B. bassiana Vuill
ning agarlashtirib saqlanadigan 
shtammi bo`lib, uni oldin 25-28 
0
C da 3-4 kun davomida oziqa muhitida doimo 
aralashtiriladigan 
sharoitda 
ko`paytiriladi. 
Hosil 
qilingan 
konidiosporalar 
liofilizatsiya yo`li bilan quritiladi. Shu yo`sinda ajratib olingan ekish materiali ishlab 
chiqarish korxonasida 1 yil davomida yashovchanligi va virulentligini yo`qotmasdan 
saqlanishi mumkin. Ekish materiali fermentyordagi oziqa muhitida o`stirish uchun 1-
2 bosqichda: oldin kolbada keyin, inokulyatorda yoki bir yo`la to`g`ridan-to`g`ri 
inokulyatorda ko`paytirish mumkin. Asosiy apparatda o`stirish uchun ekish 
materialining miqdori oziqa muhiti hajmini 2-10 % ni tashkil qilishi kerak. Sanoat 
ishlab chiqarishini hamma bosqichlarida oziqa muhitini tarkibi va harorat bir xil 
ushlab turiladi. Odatda oziqa muhitini tarkibi quyidagi komponentlardan tashkil 
topadi ( %hisobida): lizirlanmagan yem-oziqa achitqisi-2; kraxmal-1; natriy xlorid-
0,2; marganets xlorid-0,01; kalsiy xlorid-0,05. Kalsiy xloridning miqdoriy 
ko`rsatkichi kuchli ravishda o`zgartirilishi mumkin, chunki uni aralashmaga ko`proq 
miqdorda qo`shish konidiosporalarning har xil noqulay sharoitlarga nisbatan 
chidamliligini oshiradi. Ekish materiali ajratib olish maqsadida shtammni o`stirganda 
jarayonning davomiyligi 25-28 soat va harorat ham 25-28 
0
C bo`lsa, asosiy 
fermentyorda mahsulotni ajratib olish maqsadida o`stirganda aynan shu haroratda 
o`stiriladi va unga 3-4 kun kerak bo`ladi. Zamburug`ni ekish apparati (inokulyator) 
da va ishlab chiqarish fermentyorida o`stirganda aralashmalar doimo aralashtirib 
turiladigan va aeratsiyali sharoit yaratiladi. Asosiy apparatdagi jarayonning 
samaradorligi muhitda aminli azotning miqdorida bog`liq bo`ladi, uning taqchilligi 
konidiosporalarning foiz miqdorini kamaytiradi. Muhitdagi aminli azotning optimal 
miqdori 10-15 mg % ni tashkil qiladi. Zamburug`ni chuqurlashtirilgan uslubda 
o`stirilganda 1-1,5 kunda yem-oziqa achitqisi to`liq lizirlanadi, zamburug` esa 
o`zining rivojlanishini barcha bosqichlarini (mitsellial, gonidial, konidial) bosib 
o`tadi. Seroqsilli muhitlarda konidiyalarni hosil bo`lishi uchun qulay sharoit yaraladi. 
Zamburug`ning to`la etilishi natijasida juda ko`p fermentlar ajraladi, bu narsa 
mitselliylarni lizisiga va konidiyalarning ko`p miqdorda hosil bo`lishiga olib keladi. 
Muhit suyuqligida hosil bo`lgan konidiosporalarning titri produsent-shtammning 
tabiatiga qarab 1 ml da 0,3 dan 1,3 mlrd gacha bo`lishi mumkin ekan. Bunda 
produsentli suyuqlikda konidiosporalar 90-92 % ni tashkil qilsa, gonidiylar 3-5 % 
ni tashkil qiladi, mitselliylar esa umuman bo`lmaydi. Tayyor mahsulotli suyuqlikni 
separatsiyalanadi yoki filtrlanadi. Filtrlagandan keyin 70-80 % li namlikka ega 
bo`lgan pasta hosil bo`ladi, uning titri 6-8 mlrd sporaga teng bo`lib, uni purkagichli 
quritkichga uzatiladi. Quritilgan sporalar 10 % li namlikka ega bo`lgan kukun 

---

- 69 - 
hisoblanib, titri 1 g da 80 mlrd hujayraga teng bo`ladi. Letal konsentratsiya LK-50 
(test-hashoratning 50 % gacha nobud bo`lishini ta`minlovchi doza) aniqlangandan 
keyin kukun tegishli miqdorda koalin qo`shib standartizatsiyalanadi. 
Zamburug`ni yuza qismli uslubda ko`paytirish orqali boverin ajratib olish 
texnologiyasi uning oziqali suyuqlikdagi sporali pardasidan ajratib olishga 
asoslangan bo`lib, uzoq muddatli va juda qiyin amalga oshirilganligi sababli 
cheklangan ahamiyatga egadir. Quyida bu jarayonni sanoat va yarim sanoat 
miqyosida amalga oshirishning ba`zi jihatlari haqida mulohaza yuritiladi. 
Zamburug`ni yuza qismli ko`paytirishda ham suyuq oziqa muhitidan, ham yarim 
suyuq oziqa muhitidan foydalaniladi, bu muhitlarda zamburug` yaxshi o`sadi. Uning 
mikrobiologik ishlab chiqarilish jarayoni sporali parda hosil bo`lishi bosqichida 
yakunlanadi. Sporali pardani yig`ib olinadi, quritiladi, maydalanadi va zarurat bo`lsa 
tegishli miqdorda qo`shimcha qo`shib standartizatsiyalanadi. Boverin ishlab 
chiqarishda zamburug`ni quyidagi uslublar yordamida o`stiriladi: 
- zamburug`ni suyuq muhitda avtoklavsiz, aralashtirmasdan, aeratsiyasiz; 
- qattiq va suyuq avtoklavlangan muhitlarda aralashtirmasdan va aeratsiyasiz; 
- zamburug`li pardani kombinatsiyalangan uslubda o`stirish. 
Dastlabki ikki uslub zamburug`ni har xil o`simlik substratlari-qishloq ho`jalik 
mahsulotlarini qoldiqlarida o`stirishga asoslangan. Zamburug`ni o`stirish uchun 
kerakli bo`lgan optimum harorat 18-28 
0
C bo`lganligi sababli bu ishni janubiy 
xududlarda tashqi muhitning haroratida olib borish imkoniyati bor. 
Zamburug`ni suyuq muhitda avtoklavsiz, aralashtirmasdan, aeratsiyasiz
oldindan sterilizatsiyalamay o`stirganda, uni qaynash haroratigacha qizdiriladi, ichi 
polietilen plyonka bilan qoplangan yog`och karkasga to`kiladi. Shu yo`sinda 
tayyorlangan oziqa muhitini 35-40 
0
C gacha sovitib unga quruq sporalarni
«ekiladi». Karkasni usti polietilen plyonka bilan yopib qo`yiladi va uni muhitda 
sporali parda hosil bo`lgandan keyin ochiladi. Oziqa muhiti sifatida har xil 
qaynatmalardan foydalaniladi, masalan qand lavlagisi, kartoshka, oshqovoq, don, un 
qaynatmalari. Zamburug`ni avtoklavlangan qattiq va suyuq muhitlarda
aralashtirmasdan va aeratsiyasiz sharoitda o`stirilganda har xil hajmlarda 
joylashtirilgan kartoshka, sabzi, makkajo`xori, tarvuz po`chog`i, ba`zan bug`doy va 
makkajo`xori urug`idan tashkil topgan qattiq-atala-agar tizimidagi oziqa muhitini 
112 
0
C da 40 minut va suyuq-atala tizimidagi 7 % shakarli oziqa muhitini 110 
0
C da 
20 minut davomida tutib turiladi. Steril substratga quruq spora yoki uning 
suspenziyasini kiritiladi va ekish materialini tekis tarqalishiga erishish uchun 
yaxshilab aralashtiriladi va tashqi muhitning 18-23 
0
C haroratida qoldiriladi. Quruq 
substratlarda konidiosporalarning hosil bo`lishi 12-15 sutkada nihoyasiga etadi. 
Zamburug` substrat qoldiqlari bilan birgalikda yig`ib olinib 25-28 
0
C da stellajlarda 
quritiladi. Tayyor mahsulotni hosil bo`lishi materialni mayda kukun darajasigacha 
yetkazish bilan nihoyasiga yetkaziladi. Suyuq substratlarda sporalarning hosil bo`lishi 
7-10 kunda kuzatiladi, 18-25 kundan keyin esa, sporali pardani yig`ib olinadi. Uni 
shisha ustida quritiladi, yig`iladi, maydalanadi va torf yoki talk bilan aralashtiriladi. 
Bu xilda ishlaydigan sexning ish unumi 1 oyga 750-800 kg mahsulot bo`lib, 
sporalarning titri 1 g hisobiga 1,5*10 mlrd ni tashkil qiladi. Unumi ko`proq bo`lgan 
uslub kombinatsiyalangan uslub bo`lib, u o`z ichiga quyidagilarni qamrab oladi: 

---

- 70 - 
- g`allasimonlarning donida dastlabki o`stirish materialini yetishtirish; 
- 
inokulyatni (zamburug` sporalarini) kolbalarda suyuq oziqa muhitida 12-17 
soat davomida o`stirish; 
- fermentyorda zamburug`ning vegetativ namunasini aeratsiyali va aralashtirib 
turish sharoitida 22-28 soat davomida o`stirish va yig`ish; 
- zamburug`li suyuqlikni kyuvetalarga ko`chirish va sporali parda hosil qilish; 
- sporali pardani yetiltirish, yig`ib olish va quritish; 
- preparatni koalin qo`shib standartizatsiyalash.
Zamburug`ni o`stirishda quyidagi oziqa muhitidan foydalaniladi ( % hisobida): 
qand lavlagisi chiqindisi-6; makkajo`xori ekstrakti-1; magniy sulfat-0,05; bir 
almashingan kaliy fosfat-0,2. Zamburug`ni o`stirishni 24-26 
0
C da amalga oshiriladi. 
Konidiyalarning titri inokulyasiya bosqichida ekish materialini 1 ml ga 0,5-2 mln ni 
tashkil qiladi. Asosiy fermentyorda ekish uchun mo`ljallangan inokulyatning miqdori 
muhitning 2-4 % ni tashkil qilishi kerak. Bunda ajratib olingan tayyor suyuqlikning 1 
ml da 50-100 mln hujayra bo`ladi. Zamburug`larni kyuvetalarda o`stirilganda 16-18 
soatda zamburug` pardasi hosil bo`lsa, 3-4 kunda spora hosil bo`lishi yuz beradi va 4-
5 kunlarda esa yoppasiga konidiyalarni hosil bo`lishi kuzatiladi. Bu paytda 
zamburug` pardasi yig`ib olinib, quruq muhitli kyuvetalarga ko`chiriladi, qopqoq 
bilan yopilib, konidiyalarning yetilishi uchun 2-3 kunga qoldiriladi. Undan keyin 
zamburug`li parda 28 
0
C da havo oqimida quritiladi. Quruq zamburug`li parda 
polietilen xaltachalarda 18-20 
0
C da saqlanadi. Boverinni tayyorlashdan oldin sporali 
material sharli tegirmonda maydalanadi va elakdan o`tkaziladi. Mahsulotning titri 
aniqlanadi va 15-20 minut davomida kaolinning tegishli miqdori bilan qo`shib 
aralashtiriladi. Tayyor mahsulot tarkibida 1 g hisobida 1,5 mlrd konidiospora bo`ladi. 
Boverinni meva bog`larining barglarni kemiruvchi zararkunandalariga qarshi 
ishlatiladi. Boverin kolorada qo`ng`izini lichinkalariga qarshi kurashda ham yaxshi 
samara beradi. O`simliklarga ishlov berishda bu preparatni purkab sepiladi. 
Preparatni zaharli kimyoviy moddalar bilan aralashtirishni qo`llashdan 2 soat oldin 
amalga oshiriladi.